smierc domu.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

ELIZA ORZESZKOWA

 

Śmierć domu

Hałas grubych rozmów, śmiechów, sprzeczek; tłum koni przez różnych luǳi za uzdy

trzymanych i bydła, któremu na szyję powrozy zarzucają; tłum chłopów, Żydów, za-

grodowców, szary, siermiężny, chęcią zysku rozgrzany, rozgadany, rozmachany, oczami

spod zmiętych czapek połyskujący. Wśród tłumu, przed rozwartymi wrotami stodoły,

stajen, obór, na podścielisku słomy brudnej i zmiętej — kocz stary, kabriolet jeszcze no-

wy i ładny, parę bryczek, wozy, z których na jednym błękitno pomalowana młocarnia, na

innych pługi z połyskującymi lemieszami, brony zębami do góry obrócone, splątane nogi

od stołów i stołków, grube, czerwone sza, nadwerężone albo i połamane, bezimienne

i bezkształtne sprzęty, narzęǳia, graty, rupiecie. To wszystko na wielkim, gładkim ǳie-

ǳińcu, z którego strony jednej stoi wysoka gęstwina drzew, prawie pozbawionych liści,

z drugiej, za sztachetami tu i ówǳie rozwalonymi leżą pod białym niebem pola brunatne,

rozległe, uśpione.

Pod gęstwiną drzew, która zasłoną z ciemnych koronek wznosi się nad białym, długim

domem, na głębokim ganku przez cztery grube słupy wspieranym stoi stół z brudnym

kałamarzem, z trochą szarych papierów, z piórem w atramencie powalanym i ze starym

ǳwonkiem, którego rączka naśladuje ﬁglarnie wykrzywioną małpkę. Przy stole trzy nie

zajęte w tej chwili krzesła: z obu stron ganku po sześć okien, niewiele nad ziemią wznie-

sionych — wszystkie pozamykane szczelnie, a wewnątrz nagie. Nad gontowym dachem

o szerokim u dołu okapie i spiczastym szczycie, na drzewie najwyższym, sterczy przez

wiatr zapewne wykrzywione gniazdo bocianie.

Drzwi domu staroświeckie, okryte rzeźbą naśladującą gęste nabicie gwoźdźmi, roz-

twierają się szeroko i kilku luǳi z wielkim stukiem grubego obuwia wynosi z nich sprzęt

długi i ciężki. Jakby na dane hasło, część tłumu hałasującego dokoła koni, bydła i wo-

zów z pośpiechem rzuca się ku gankowi. Zapewne panowie urzędnicy skończyli już jeść

śniadanie i wnet zaczną prowaǳić dalej przerwaną na pół goǳiny licytację. Konie, by-

dło, narzęǳia gospodarskie, graty zawalające oﬁcyny i spichrze już są sprzedane i nabyte;

teraz kolej na sprzęty domowe. Ho, ho, ciekawa to rzecz sprzęty takiego starego domu;

barǳo starego, bo Joachim ogrodnik, który już ze siedemǳiesiąt lat ma, najpewniej

opowiada, że zbudowano go za młodości jego ǳiadka. Nazbierać się też tam musiało rze-

czy różnych przez czas tak długi i przez życie tylu pokoleń. Toteż młody Franus Kulik,

w najbliższe zapusty ożenić się mający, gwałtownie luǳi rozpycha i z rękami zuchwa-

le na kłębach opartymi staje najbliżej ganku. Ale młynarz Zawruk i handlarz Mendel

nikomu na licytacjach ustępować nie przywykli; więc piersiami jak taranami o stalowe

łokcie buńczucznego zagrodowca tłuką, a oczami pożerają ustawioną na brzegu ganku

kanapę długą, głęboką, całą z mahoniu, z ogromnymi poręczami i obiciem, na którym

śród tła ciemnego blednieją dwa spłowiałe, na kanwie wyszyte pejzaże. Dawno już te

pejzaże wyszyte zostały, barǳo dawno, bo stary Joachim był chłopcem kredensowym

i może jeszcze ǳiesięciu lat nie miał, kiedy starsza pani wyszywała je w krosnach takimi

pięknymi włóczkami, że pociągały one wzrok i ręce malca, ilekroć oterując posaǳkę na

krosna okiem rzucił. Wtedy też starsza pani była jeszcze młoda i do pięknej roboty nie

zbliżała się inaczej jak z wesołym nuceniem. Czasem, gdy pana nie było w domu, a ǳieci

bawiły się w ogroǳie, sama jedna siadywała nad krosnami, przy otwartym oknie, przez

które wlatywały szelesty liści, zapachy kwiatów, śmiechy ǳieci. Szyła i nuciła. Ile razy

nawlokła igłę, tyle razy zanuciła, a czasem i zaśpiewała tak głośno, że po całym domu

się rozległo. Jak raz w wigilię imienin pana rymarz Jerzy obił tę kanapę ciemną mate-

rią z tymi wprawionymi przez nią pejzażami. Pan był barǳo kontent, goście, których

na imieniny pełno się nazjeżdżało, robocie naǳiwić się nie mogli. Joachim doskona-

le ǳień ten pamięta, bo jadł w kredensie wiele smacznych rzeczy i paru rówieśnikom

przez gości przywiezionym pokazywał w rosnących za ogrodem olchach gniazda szpaków

i dudków. Kiedy zaś jak koty włazili na te drzewa, od domu bił gwar muzyki, rozmów,

brzęczenia stołowych naczyń. Świat stał w zieleni, dom w wesołości. Nie ǳiw więc, że

to wszystko wybornie pamiętając, starowina w długiej do kostek siermięǳe wspina się

na palce, suchymi rękoma zawiesza się na poręczy ganku, kościstą szyję wypręża i tak

usilnie, uparcie wpatruje się w spłowiałe pejzaże kanapy, że aż żółte powieki pod siwymi

brwiami poczynają mu prędko, coraz pręǳej mrugać. Ale w tejże chwili pomięǳy gru-

bym i zabłoconym jego obuwiem a poręczą ganku cichuteńko przesuwa się stworzenie,

które także coś pamięta i ostrożnie tłum luǳki wymĳając, zbliża się do kanapy. Jest to

pies nieduży, barǳo chudy, z żółtą, zjeżoną od zaniedbania sierścią, z kiciastym spuszczo-

nym ogonem i niezmiernie smutnymi oczyma w białych obwódkach. Przybiegł, a raczej

przypełzł do kanapy, obwąchał ją i pysk do niej przyłożywszy zaczął po cichu skomleć.

Kochana kanapa! Żółty pies pamięta wybornie, że nazywano ją w domu kanapą babuni, że

siadywały na niej osoby, które on kochał i których ręce delikatne i przyjazne z pieszczotą

przesuwały się po jego gładkiej podówczas sierści. On nawet niekiedy i na pejzażach tych

siadywać miał prawo, a teraz nie może nawet na nie popatrzeć, bo luǳie cisną się dokoła

tłumnie, gwałtownie, aż skurczony, do ziemi przypadły wcisnąć się musi pod kanapę,

gǳie zwĳa się w kłębek i ciągle po cichu skomli. Luǳie tymczasem tak ściśle otoczyli

stół z kałamarzem, papierami i ǳwonkiem, że z sieǳących przy nim urzędników widać

tylko jedną czapkę z błyszczącą gwiazdką, jeden proﬁl blady i ostry i jedną chudą długą

rękę, która przerzuca papiery. Wąskie usta bladego proﬁlu głośno i dobitnie wymawiają

kilka wyrazów, zakończonych głośniej jeszcze i dobitniej wymówionym zapytaniem:

— Pięć! Kto da więcej?

Franuś Kulik, czerwieniąc się, głębokim basem woła:

— Pięć pięćǳiesiąt!

Młynarz przez Kulika uproszony milczy, ale handlarz miarkując, że zawsze to czysty

mahoń, piskliwie krzyczy:

— Sześć!

Blady proﬁl powtarza:

— Sześć! Po raz trzeci! Kto da więcej?

Kulik w płomieniach cały, z zamaszystym gestem wykrzykuje:

— Siedem!

— Kto da więcej?

Milczenie. Mendel rozważa i wątpi: a kto na takim staroświeckim gracie sieǳieć

zechce? Nikomu zaś innemu spośród obecnych kanapa z pejzażami na nic wcale przydać się

nie może. Więc chuda długa ręka, która przed chwilą przerzucała papiery, wyciąga się do

ǳwonka, chwyta ﬁglarnie wykrzywioną małpkę i silnie nią wstrząsa. W powietrzu rozlega

się ǳwonienie przenikliwe. Kulik tryumfujący wydobywa zza kurty skórzany woreczek

z pienięǳmi i przystępuje z nim do stołu.

Teraz mnóstwo już rzeczy napełnia głęboki ganek, a luǳie ciężko stukający buta-

mi wynoszą z domu coraz to inne i przed schodami ganku ustawiają. Są to najróżniejsze

sprzęty w stylach mniej więcej nowych i te sprzedają prędko i łatwo. Trudniej iǳie z biur-

kiem staroświeckim, bogato brązami nabĳanym i zdobnym u góry w dwa zwierciadełka.

Dość drogo je ceniono, a w całym zgromaǳeniu nie ma ani jednej pary oczu, która by

umiała zachwycić się harmonĳnymi liniami i surowym bogactwem tej starej pamiątki.

Tylko stary Joachim ciągle u poręczy ganku zawieszony wpatruje się w nią wytrzeszczo-

nymi oczyma, bo barǳo dobrze pamięta, że kiedy ogrodnikiem już będąc przychoǳił do

starszego najpierw, potem do młodszego pana, a potem jeszcze do wdowy po młodszym

z zapytaniem, przedstawieniem, prośbą, starszego i młodszego, i wdowę po młodszym

znajdował często sieǳących przy odchylonej klapie tego biurka, w którego mnóstwie

  Śmierć domu



szuﬂad i szuﬂadek chroniło się mnóstwo gospodarskich i innych papierów. Młodszego

szczególniej wiǳi w tej chwili przed sobą jak żywego. Rachmistrz z niego był wielki;

przy tym biurku siadywał wtedy jeszcze, gdy wszyscy we dworze spali, pisał w księgach

cyy, podkreślał, rachował. Młoǳiutkiego syna tylko zawczasu rachować nie nauczył,

bo zaledwie dorósłszy rozkochał się w gwieźǳie, wzleciał ku niej jak orzeł i zginął jak

mucha, a raczej jak liść jesienny: poniosło go gǳieś daleko i — przepadł.

— Dwaǳieścia! Po raz trzeci! Kto da więcej?

— Dwaǳieścia i jeden! — woła siwy jegomość w szaraczkowym surducie i trochę

jeszcze wahający się, z machnięciem ręki dodaje:

— Co robić? Niech już choć i takie lusterka dla ǳiewcząt będą w chacie!

Figlarnie wykrzywiona małpka, chudą ręką wstrząsana, przenikliwie ǳwoni. Nabyw-

ca, z ustami od lubości rozwartymi, wysuwa szuﬂadki nad klapą umieszczone, a w jednej

z nich znalazłszy arkusik papieru, od góry do dołu zapisany, niedbale rzuca go na zie-

mię. Ale stojący obok jegomostek, łysy, trochę krzywy, w elegancko skrojonym i mocno

wytartym paltocie, pokątny doradca z sąsiedniego miasteczka, schyla się pośpiesznie, ar-

kusik podnosi i do oczu przybliża. Nuż dokumencik jaki albo coś takiego, z czego da się

choć trochę pociągnąć! Czytając mruczy: „Moja mamo złota! Mój brylantowy ojczuszku!

Chociaż z Henrykiem jest mi jak w raju, myślą, wspomnieniami, tęsknotą serdeczną czę-

sto bywam z wami!” Przeskakuje oczami jedną stronicę, drugą, trzecią, aż u dołu czwartej

wyczytawszy: „Z miłością bez granic ręce wasze całuję, Helenka”, pogardliwie wymawia:

„głupstwo!” i znowu arkusik rzuca na podłogę, gǳie go w minut parę rozdeptują i strzę-

pami na ubłoconych podeszwach roznoszą luǳie, cisnący się ku widokowi nowemu. Bo

otóż i ona sama, ta Helenka, która matkę nazywała „złotą”, a ojca „brylantowym”, ślicz-

nie wymalowana olejnymi farbami, w białej sukni, z różą przy złotym warkoczu, cienka

w pasie, wątła. Ona i obok niej ten chłopak, który to tak dalece rachować nie umiał, że

za gwiazdę zaoﬁarował życie, gwiazdy nie dostał i życie utracił. Dumny, ognisty chłopak,

ciemnymi oczyma spod złotych włosów jak żywy patrzy z portretu.

Najpierw portret panny.

— Po raz pierwszy: Kto da więcej?

— Po raz drugi: Kto da więcej?

— Po raz trzeci: Kto da więcej?

ǲierżawca karczmy dał najwięcej, a prawdę mówiąc, on jeden do nabycia portretu

chęć okazał. Ładny obrazek: powiesi go w gościnnym pokoju, w którym czasem nocują

podróżni, nad kanapą, z której pilśń wielkimi kłakami wypada, naprzeciw okna upstrzo-

nego przez muchy i przyozdobionego dwoma kaktusami, podobnymi do połamanych

kości męczenników.

A teraz portret chłopca. Nikt formalnie kupować go nie chce. Ot, tobie, chłopcze,

duma i chęć płacenia za gwiazdę życiem! Ledwie na koniec ten sam karczmarz, który

nabył Helenkę i brata jej bierze jak z łaski. Niech tam już bęǳie tych obrazków do pary:

może nocującym w karczmie panom spodoba się panienka, a paniom — panicz!

Małpka brązowa aż szamoce się cała, tak ǳwoni; żółty pies wraca od woza, ku które-

mu odprowaǳał kanapę babuni. Stoi teraz ta kanapa na wozie, a na jednym z jej pejzażów

sieǳi Franuś Kulik z batem w ręku, w przekrzywionej z fantazją czapce i z górnej swej

pozycji do kilku sąsiadów przemawiając zanosi się basowym śmiechem. Bydło, uprowa-

ǳane za bramę, ryczy, konie parskają i czasem rżą. Żółty pies zląkł się bata, ryczenia,

rżenia, ku gankowi wrócił i ujrzał stojącą przed gankiem szafę kredensową, na której

widok wyschły jego język szybko obrócił się dokoła wychudłego pyska: nie bez racji, bo

kiedy niemłoda, skrzętna i gderliwa panna Alojza lub inne osoby te ciężkie dębowe drzwi

otwierały, stał on zawsze przy nich z pyskiem po kawałek pieczeni lub cukru wyciągnię-

tym i — nie zawoǳił się nigdy. Teraz wielki sprzęt dębowy, cały w rzeźbionych szlakach

z powodu braku tylnych nóg tak mocno w tył się przechyla, że zdaje się, wnet, wnet

krzyknie od zǳiwienia albo od przerażenia zemdleje. Jak to! Wynieśli go z kąta, z tego

kąta jadalnej sali, w którym przez tyle ǳiesiątków lat rysowały się ciemne, ciężkie jego

kształty, do którego, zdawało mu się, że przyrosły grube jego plecy! Cały w tył przegięty,

sprzęt ten wydaje się przerażony i mdlejący, a na ganku głos ostry i donośny powtarza:

— Kto da więcej? Kto da więcej? Kto da więcej?

  Śmierć domu



Z głosem tym łączy się cichszy znacznie, lecz także ostry szczebiot ptaka, który barǳo

śpiesznie i z wyraźnym zǳiwieniem zapytuje:

— Co to? Co to? Co to? Co się tu ǳieje?

Jest to gil z czerwonym łebkiem, który po letnich podróżach ǳiś właśnie na zimę tu

powrócił i oto — co znalazł! Sam dość już stary i należący do rodu gilów, które od nie-

pamiętnych czasów gnieźǳiły się każdej zimy w bliskości tego domu, wiele on o nim wie

i pamięta. Wnętrza jego nie wiǳiał nigdy, lecz jak wybornie są mu znane te okna, teraz

nieme i nagie, gdy przedtem były takie wesołe i strojne w zwojach ﬁranek i zieleni wazo-

nowych roślin! Albo ganek! Zawsze bywał w zimie cichy, czysty, z zamkniętymi szczelnie

drzwiami ciężkimi, na których wypukłym rysunku gil przesiadywał niekiedy, przysłu-

chując się dźwięczącym za nimi głosom luǳkim. I teraz do samego brzegu gankowego

okapu uczepiony czerwony łebek to w jedną, to w drugą stronę przekrzywiając, z mały-

mi oczami szeroko wytrzeszczonymi przysłuchuje się, zastanawia, zdumiewa. Trwogi nie

czuje, bo wiǳi przecież, że nikt zajmować się nim ani myśli, tylko przejmuje go żal za

ciszą ganku i wesołością okien, a przy tym niepokój: czy też nie bęǳie tu już nikogo,

kto by w najsroższe mrozy dla biednych ptasząt wysypywał na ten ganek garście ziaren

i okruchów? Opowiadali mu przodkowie, że był to zwyczaj od dawna w tym miejscu

praktykowany; we własnym życiu niejednokrotnie korzystał już z niego i nawet barǳo

dokładnie przypomina sobie kształty rąk, które przez te drzwi i okna zbawcze deszcze

ziarnek na okrutny śnieg wysypywały. Przypomina sobie ręce stare, zwiędłe, z bladymi

palcami, z pomarszczoną skórą i inne: młode, ruchliwe, białe, u końca tylko od mrozu

jak pączki centyfolii zaróżowione — i inne jeszcze, maluchne, pulchne, do rumianych

jabłuszek podobne. Teraz wiǳi długą, kościstą, bezkrwistą rękę, która chwyta jakiś błysz-

czący potworek, wstrząsa nim i ǳwoni tak przeraźliwie, że gil porywa się z okapu, wzbĳa

się nad spiczasty dach domu, ulatuje w głąb ogrodu, gǳie po chwili, na gałęzi jabłoni

ze starą znajomą swoją, sroką o żałobnych skrzydłach, prowaǳi zawziętą rozmowę. Na

jabłoni zwisają jeszcze tu i ówǳie czarne i czerwone liście, u stóp jej sztywnie bujają

badyle srebrników i boǳiszków. Wiatru nie ma najlżejszego, więc wszystko dokoła jest

ciche i nieruchome, tylko gil na gałęzi trzepoce się, szamoce i czerwony łebek ku wyżej

nieco sieǳącej sroce podnosząc szczebiotać nie przestaje:

— Co to? Co to? Co to?

Sroka aż zalega się od śmiechu:

— Kra, kra, kra, kra! Kra, kra, kra, kra!

Gil gniewać się zaczyna. Trzeba być sroką, aby w tym wszystkim powód do śmiechu

znaleźć! Lepiej zrobiłaby, gdyby zamiast śmiać się powieǳiała mu, dlaczego te okna, takie

dawniej wesołe i strojne, teraz są takie nagie i nieme.

Sroka śmieje się znowu i odpowiada, że trzeba gilem być, aby nie wieǳieć, iż kto

umiera, u tego oczy gasną.

— Co? Co? Co? — szczebioce gil.

Ale sroka przelatuje na drzewo inne, którym jest brzoza płacząca i uczepiwszy się

wiotkiej jej gałęzi, śmieje się jeszcze.

Gil dopęǳa ją i na kołku od płotu, który ogród od łąki rozǳiela, usiadłszy, zapytu-

je jeszcze, lecz sroka jak na huśtawce buja się na wiotkiej gałęzi brzozowej i drwi sobie

z niego i ze wszystkiego. Więc gil na kołku od płota kurczy się, napusza, piórka na-

strzępia i półsennymi oczyma patrzy na grupę olch starych, tuż przy płocie ǳwoniących

szczebiotem szpaków, które spóźniły się z odlotem, a w tej chwili, przy nadchoǳącym

wieczorze już do snu się układają.

Nadchoǳący wieczór powoli i stopniowo napełnia powietrze chłodem zwiększonym

i lekkim ściemnieniem. Tym jaskrawiej w zaledwie dojrzalnym jeszcze zmroku iskrzy

się czerwony tyk na wysokich poręczach wolterowskiego fotela, tym przezroczystsze

wydają się galeryjki drewniane, otaczające parę łóżeczek ǳiecinnych, tym wyraźniejsze

połyski wydają ramy złocone u obrazów i obrazków, kule szklane u lamp, amory brązo-

we u wieloramiennych świeczników, zwierciadło u gotowalni kobiecej, metalowe ﬁgurki,

z których jedna, dość duża, przedstawia człowieka w stosowanym kapeluszu, ze skrzy-

żowanymi ramionami, stojącego na samotnym odłamie skały. Tego i stary Joachim nie

pamięta, lecz od ojca słyszał, że tę ﬁgurę przywiózł tu z dalekiego Zachodu wracający

jeden z mieszkańców tego domu i siadywał potem w wolterowskim fotelu, wpatrując się

  Śmierć domu



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: