1. Co oznacza pojęcie administracji? Jakie cechy posiada administracja nowożytna?
§ Pojecie administracji wywodzi się z łaciny, ministrare – „służyć” , administrare – „obsługiwać”, „zarządzać”, a nawet „kierować” (ale nie „rządzić”, utożsamianie administracji z rządem nastąpiło tylko w USA)
§ Termin administracji narodził się w starożytnym Rzymie, w językach europejskich znany był już od średniowiecza. Jednak od dawna miał i wciąż ma różne znaczenie. W krajach anglosaskich oznacza zarządzanie jakimikolwiek sprawami, zarówno osoby i instytucji prywatnej jak i państwa bądź instytucji państwowej. W krajach romańskich zaś utożsamiano administracje tylko z administracja państwową, czyli zarządzaniem sprawami publicznymi.
§ Administracja istniała we wszystkich historycznych wydaniach państwa (np. Starożytne Ateny, starożytne despotie wschodnie tj. Egipt czy Chiny, Cesarstwo Rzymskie, zarząd gmin miejskich w średniowieczu). Jednak nie każda dawna organizatorska działalność państwa w pełni zasługuje na nazwę administracji. Początków administracji publicznej doszukujemy się w czasach monarchii absolutnej, a więc w początkach ery nowożytnej (pocz. XVII w.). Wtedy, bowiem administracja stała się ważnym elementem funkcjonowania państwa, miała szeroki zakres działania (na wzór administracji obecnej). Wykształtował się nowoczesny aparat państwowy.
Administracja nowożytna jest uporządkowana organizacyjnie, kompetencyjnie i formalnie.
Cechuje się tym, że:
§ po części realizowana jest przy pomocy systemu biurokratycznego
§ obejmuje obszerny zakres spraw
2. Z jakim okresem wiąże się genezę nowożytnej administracji?
§ Bezpośrednie wzory dla współczesnej administracji publicznej pojawiły się w Europie doby absolutyzmu tj. w XVII i XVIII w.
§ Budowę tzw. administracji klasycznej, czyli wzorcowej, i w swoim rodzaju doskonałej zapoczątkowali Francuzi w epoce napoleońskiej
§ Jednym z klasycznych rozwiązań administracyjnych i ustrojowych był konstytucjonalizm (oparcie ustroju o konstytucję), system biurokratyczny, samorząd, sądownictwo administracyjne
3. Zasada organizacji systemu biurokratycznego.
§ Biurokracja w języku potocznym jest synonimem wad administracji
§ Biurokracja wg Maxa Webera (uczony niemiecki przełomu XIX/XX w.) ma charakter emocjonalnie neutralny – oznacza ona określony typ organizacji administracji i nie przesądza z góry o jego wadach
Podstawowe cechy systemu biurokratycznego:
§ Zawodowy charakter administracji – pełnienie funkcji administracyjnych jest zawodem w tym sensie, ze stanowi wyłączne lub podstawowe źródło utrzymania urzędnika – urzędnicy są zawodowo przygotowani albo przed wstąpieniem do służby państwowej albo w trakcie urzędowania
Pionowy i poziomy podział pracy oraz związana z nim specjalizacja:
a) Specjalizacja łączy się z podziałem pracy
b) Poziomy podział pracy polega na rozgraniczeniu zadań urzędników i zespołów urzędników tego samego szczebla – podział ten jest z reguły jest przeprowadzany według kryterium rzeczowego tzn. poszczególni urzędnicy załatwiają sprawy jednego wycinka życia społecznego, gospodarczego, politycznego
c) Pionowy podział pracy odnosi się do urzędników i zespołów urzędników różnych szczebli – zadania powinny być na tyle sprecyzowane, aby nie dochodziło do kolizji urzędnikami innych szczebli
Hierarchiczna struktura władzy – wynika z pionowego podziały władzy – zespoły niższych urzędników podlegają zespołom wyższego szczebla:
a) Podległość osobowa – uzależnienie od czynnika wyższego (nominacja, wysokości nagród)
b) Podległość służbowa – obowiązek podporządkowania się poleceniom służbowym przełożonego
Obowiązywanie formalnych, generalnych reguł określających zachowanie na poszczególnych stanowiskach – nie sposób kierować rozgałęzionym aparatem biurokratycznym przy użyciu tylko indywidualnych poleceń służbowych – po to by administracja mogła działać jednolicie i sprawnie, wszelkie typowe sprawy powinny stać się przedmiotem regulacji normatywnej
4. Cechy monarchii oświeconej, absolutyzm oświecony.
§ Nazwa użyta po raz pierwszy przez P. Lemerciera de La Rivière na określenie nowej formy absolutyzmu, rozwijającej się w Europie w 2 połołowy XVIII w.
§ U jej podłoża legły przemiany społeczne wywołane siłą ekonomiczną i aspiracjami politycznymi burżuazji, upowszechnieniem się myśli filozoficznej i społecznej oświecenia oraz koniecznością modyfikacji systemu rządzenia.
§ Absolutyzm oświecony rozwinął się w państwach, w których mieszczaństwo stanowiło znaczną siłę społ. dążącą z poparciem tronu do zajęcia pozycji równej szlachcie
§ Absolutyzm oświecony najpełniejszy kształt przybrał w Prusach (Fryderyk II), Austrii (Józef II), częściowo w Hiszpanii i Portugalii - Rosja za panowania Katarzyny II przyjęła część idei absolutyzmu oświeconego, choć jej rzeczywiste zmiany ustrojowe nie były tak głębokie, jak w państwach niemieckich.
§ Zasadniczej przemianie uległa pozycja samego monarchy absolutnego, mieniącego się „pierwszym sługą państwa” lub „pierwszym urzędnikiem państwa”, który miał zapewnić poddanym sprawiedliwy porządek prawny, opiekę i bezpieczeństwo - w tych celach władca absolutny upatrywał źródeł swej suwerennej władzy, przenosząc wyraźnie akcent na jej racjonalne i świeckie uzasadnienie - stąd też wprowadzano reformy:
1. w dziedzinie polityki - wzmacniały centralizm w zarządzaniu państwem, rozbudowywały armię z fachowym korpusem oficerskim
2. w dziedzinie gospodarki - stwarzały warunki do rozwoju przemysłu, handlu i rolnictwa,
3. w dziedzinie społeczno-prawnej:
a) zmieniały w znacznym stopniu system prawny (zniesienie tortur, zakaz procesów o czary)
b) zeświecczały i rozbudowywały szkolnictwo (wprowadzenie powszechnego obowiązku nauczania)
c) wprowadziły tzw. Józefinizm - nazwa systemu kościelno-politycznego polegającego na podporządkowaniu całokształtu życia religijnego państwu, wprowadzonego w Austrii przez Marię Teresę i jej syna ces. Józefa II (stąd nazwa) - w ramach józefenizmu prowadzono politykę kasaty klasztorów i majątków zakonnych, cenzurowania kazań i kontrolowania nauczania w seminariach duchownych, a nawet ingerencji w dziedzinę kultu religijnego
5. Teoria trójpodziału władz Monteskiusza.
§ Karol Monteskiusz w dziele >>O duchu praw<< (1748) wyłożył teorię trójpodziału władz, według której powinny istnieć niezależnie od siebie: władza ustawodawcza – należąca do parlamentu, wykonawcza – powierzona królowi i ministrom oraz sądownicza – przekazana niezawisłym sądom. Władze te miałby się wzajemnie kontrolować i hamować, tak by żadna nie zaczęła dominować nad pozostałymi. System taki godził w istotę absolutyzmu, w którym król gromadził w swym ręku pełnię władz.
§ Tak naprawdę w tych trzech zdaniach zawiera się cała esencja idei trójpodziału władz. W formie „ciekawostek” można dodać, że tak naprawdę pomysł ten nie był w 100% autorstwa Monteskiusza, lecz w dużej mierze był wzorowany na pracach Marsyliusza z Padwy, włoskiego filozofa, który żył na przełomie XIII i XIV wieku. Ów filozof stworzył koncepcję suwerenności ludu, władzy mieszanej, etc., które później stanowiły natchnienie dla Monteskiusza. Można też dodać, że trójpodział władzy jest teraz na świecie najpopularniejszą formą sprawowania rządów.
6. Reformy administracji doby oświecenia.
§ Stworzono 2 Komisje skarbowe i 2 Komisje wojskowe, osobne dla Korony i dla Litwy
§ Komisje skarbowe wg kameralizmu
a) Zarządzały skarbem państwa, działały w kierunku rozwoju przemysłu i handlu
b) Brały udział w realizacji uchwał sejmowych: o wprowadzeniu jednolitego systemu miar i wag, zniesieniu ceł wewnętrznych, wprowadzeniu jednolitych obowiązujących wszystkich opłat celnych od towarów przekraczających granicę państwa czyli wprowadzeniu cła generalnego
§ W 1773 r. powołano do życia następne kolegialne ministerstwo, czyli Komisje Edukacji Narodowej, która była ministerstwem oświaty – posiadała samodzielność finansową w postaci funduszu edukacyjnego – KEN stała na czele systemu szkolnego, którego najniższymi ogniwami były szkoły elementarne, a najwyższymi uniwersytety – wprowadziła jednolite programy nauczania przepojone ideami oświecenia jak racjonalizm i aktywizm
§ W 1775 r. ustanowiono kolegium rządowe, czyli Radę Nieustającą – plenum rady przewodniczył król – decyzje plenum były przygotowywane przez resortowe departamenty: Interesów Cudzoziemskich, Wojskowy, Sprawiedliwości, Skarbowy, Policji
§ Sejm Czteroletni przejął dotychczasowe założenia ustroju administracyjnego – zamiast komisji skarbowych i departamentów Rady Nieustającej powołał do życia 3 kolegialne ministerstwa zwane komisjami rządowymi: Komisję Skarbu, Wojska i Policji Obojga Narodów
7. Ustrój i administracja Rzeczypospolitej przed reformami oświecenia.
Podział administracyjny
§ Podział terytorialno-administracyjny Rzeczypospolitej nie był uporządkowany – Rzeczpospolita po Unii lubelskie w 1569 r. stanowiła unię realną, państwo złożone, w skład którego wchodziły: Korona Królestwa Polskiego, Wielkie Księstwo Litewskie oraz Księstwo Inflant stanowiące kondominium, czyli wspólna posiadłość Korony i Litwy, zarządzane na zmianę co rok przez ministrów koronnych i litewskich – wspólne dla całego państwa były tylko 2 instytucje: monarcha i Sejm
§ Rzeczpospolita dzieliła się na 6 prowincji:
a) 4 w Koronie: Wielkopolska, Małopolska, Mazowsze, Prusy Królewskie
b) Litwa
c) Inflanty
§ Prowincje dzieliły się na województwa, których w 1764 r. było 21 w Koronie i 9 na Litwie
§ Najważniejszą jednostką podziału w Koronie była ziemia – ziemie stanowiło dawne księstwo z doby rozbicia dzielnicowego, które zachowało tradycje odrębności, a przede wszystkim własną hierarchię urzędniczą oraz własny sejmik
§ Oprócz ziem były również powiaty, czyli jednostki, które wprowadzono w XIV w. wyłącznie dla potrzeb sądownictwa szlacheckiego i które z biegiem czasu nabrały odrębności podatkowej i administracyjnej, łącznie z odrębną hierarchią urzędniczą – w skład tej hierarchii nie wszedł starosta, gdyż okręg starościński był zawsze większy od powiatu
§ W porównaniu z Koroną Wielkie Księstwo Litewskie miało nowocześniejszy podział terytorialno-administracyjny, który wprowadzono tuż przed unią z Polską w 1566 r. - województwa dzieliły się jednolicie na powiaty, a powiat litewski był okręgiem działania jednocześnie sądu ziemskiego, sejmiku i starosty
§ Miasta i wsie posiadały samorząd na ogół bardzo ograniczony
§ W miastach występowały rady miejskie z burmistrzami na czele
§ Organami samorządu wiejskiego, przybierającego formę gromady był wójt i przysiężni, ściśle podporządkowani właścicielowi wsi
Ustrój Rzeczpospolitej Szlacheckiej
§ Od XV w. do XVIII. Polska pozostałą Rzeczpospolitą Szlachecką – oznaczało to, ze najwyższa władza należy do szlachty jako reprezentanta narodu
§ Faktyczną władzę posiadała najbogatsza grupa stanu szlacheckiego magnateria – magnaci wykonywali władzę bezpośrednio jako senatorzy oraz pośrednio poprzez posłów na sejmach
§ Sejm Walny - od schyłku XV w. zwoływany był co 2 lata na 6 tygodni - składał się z „trzech stanów” sejmujących
§ Król:
a) ...
knsia