iszpana Ignacego Loyolę (1491-1556), zakon jezuitów. Towarzystwo Jezusowe powołane zostało głównie dla celów nauczania i zwalczania reformacji, głównym celem zakonu stało się wychowanie i kształcenie młodzieży w duchu potrzeb i interesów Kościoła.
Całkowite podporządkowanie jednostki swym przełożonym było też naczelną ideą jezuickiego wychowania. Szkoły jezuickie obejmowały jedynie młodzież męską w wieku szkoły gimnazjalnej i wyższej. Bujny rozwój kolegiów jezuickich w różnych państwach europejskich w drugiej połowie XVI stulecia wymagał unifikacji programu nauczania i zasad organizacyjnych. W 1584 roku generał jezuicki Klaudiusz Aquaviva założył komisję składającą się z sześciu najwybitniejszych zakonnych pedagogów i powierzył im opracowanie dokładnego programu nauczania, metod wychowawczych oraz planów organizacyjnych szkolnictwa.
Ostatecznie komisja w 1599 roku wydała swój projekt zawierający ustawy wychowawcze, które obowiązywały w kolegiach jezuickich aż do rozwiązania zakonu w 1773 roku.
. W kolegium jezuickim ustalił się system pięciu klas, natomiast okres nauki zmniejszono do sześciu lub siedmiu lat. Idąc za przykładem Kalwina jezuici wprowadzili także ścisły nadzór nad lekcjami przez częste kontrole i wizytacje. Ograniczyli poznawanie kultury i sztuki klasycznej, chociaż nadal Cyceron był stawiany za wzór idealnego wykształcenia. Z programu szkół dworskich jezuici przejęli troskę o ciało
i wychowanie fizyczne, odpowiednie odżywianie oraz zdobywanie umiejętności wojskowych. Jezuici ulepszyli system podziału na klasy, dostosowali do możliwości uczniów program, nagrody i promocje, co było nowością i przyczyniło się znacznie do upowszechnienia się tego systemu. Równocześnie nie przemęczali uczniów, starali się im ułatwić naukę i umilić czas
w szkole. Jezuickie kolegia były obszernymi budynkami, pełnymi świeżego powietrza
i światła, przy szkołach znajdowały się boiska i ogrody. Jezuici kładli szczególny nacisk na ćwiczenia gimnastyczne, naukę pływania, jazdę konną i szermierkę, a czasami nawet na tańce i muzykę oraz wycieczki. W czasie wolnym pedagodzy obserwowali chłopców, ich sposób chodzenia, gesty, zachowanie schludności i elegancji. W przeciwieństwie do innych szkół,
Najistotniejszym osiągnięciem jezuickiego szkolnictwa było utworzenie stanu nauczycielskiego. Zakonnicy uznali nauczanie za podstawowy obowiązek, od niego bowiem miało zależeć przyszłe oblicze świata katolickiego. Kandydaci do zakonu byli dobierani starannie i ostrożnie, a po wielu egzaminach po 18 latach kształcenia gotowi byli do piastowania stanowiska pedagoga. Kandydat na jezuitę musiał najpierw przejść dwuletni nowicjat, potem skończyć trzyletni kurs filozoficzny, następnie odbyć trzyletnią praktykę pedagogiczną, na zakończenie zaś był wysyłany na czteroletnie studia teologiczne. Po zakończeniu tego trybu jezuita mógł podjąć stanowisko pedagoga.
Idąc z duchem czasu i podporządkowując się modzie jezuici wprowadzili do swych programów nauczania klasyczną literaturę antyku, jednak w taki sposób, że stała się ona narzędziem Kościoła w walce z reformacją. Głównym bowiem celem Towarzystwa Jezusowego było wykształcenie żołnierzy Chrystusa w obronie interesów papieża i całego Kościoła, a nie edukacja humanistyczna. Typowym kolegium jezuickim był pięcio- lub sześcioletni kurs nauczania. W początkowych trzech klasach nauczano gramatyki łacińskiej na pamięć.
W klasie piątej uczniowie zapoznawali się z dziełami poetów, przede wszystkim łacińskich. Natomiast dwuletnia klasa piąta przeznaczona była na naukę wymowy. Najwięcej czasu
i wysiłku przeznaczano na przyswojenie wiedzy retoryczno-gramatycznej łacińskiego. Program "Ratio studiorum" podkreślał, że podstawowym celem nauczania starożytnej literatury jest ugruntowanie i pogłębienie wrażliwości religijnej oraz doskonalsze poznanie samego Boga. Poezję i prozę antyczną przedstawiano w bardzo okrojonych fragmentach.
Z wszechstronnej i bogatej kultury antyku jezuici chcieli wpoić młodzieży jedynie jej retoryczną formę. Wprowadzili w tym celu stosowne metody dydaktyczne przestrzegając zasady: "repetitio est mater studiorum", do samego powtarzania przywiązywali wielką wagę. Nauczyciele powtarzali z uczniami całość materiału po przyswojeniu każdego jego fragmentu. W ostatniej klasie nauczano wymowy przez wygłaszanie przemówień na różne tematy, których treścią były fragmenty z dzieł autorów starożytnych, szczególnie Cycerona. Program nauczania opierał się na nauce dwóch klasycznych języków: greki i łaciny. Językiem ojczystym mogli się uczniowie posługiwać jedynie w niedzielę i święta, w czasie zabaw
i wakacji. Jednakże nauczanie retoryczno-gramatyczne pochłaniało większość czasu kształcenia, tak że nie było już miejsca na inne przedmioty. Brak przedmiotów starożytnego quadrivium był głównym brakiem kolegiów jezuickich, atakowanym już od XVII stulecia.
Uczniów w klasie dzielono na dwie konkurujące ze sobą grupy: kartagińską i rzymską. Ciągła walka i współzawodnictwo miało nie dopuścić do opuszczenia się uczniów. Konkurujące ze sobą grupki siedziały w klasie oddzielnie, naprzeciwko siebie, po przeciwnych stronach nauczycielskiej katedry. Każdy uczeń z grupy kartagińskiej miał swego przeciwnika w grupie rzymskiej, który uzupełniał lub poprawia jego odpowiedzi oraz zadawał przewrotne pytania. Najlepsi chłopcy otrzymywali różne nagrody, tytuły, przywileje czy wyróżnienia.
W rezultacie jednak ta konkurencja działała na młodzież demobilizująco i demoralizująco, gdyż walka nie zawsze była uczciwa. Aby utrzymać dyscyplinę wśród uczniów jezuici ciągle ich kontrolowali, sprawdzali, a nawet szpiegowali. W każdym kącie klasy siedział zaufany chłopiec, który obserwował i notował najdrobniejsze nawet błędy i uchybienia uczniów,
a potem swe notatki oddawał nauczycielowi. Osobni szpiedzy byli na czas zabawy, nauki czy rozrywek.
Największą jednak wadą kolegiów jezuickich była niechęć ich władz do samodzielności nauczycieli i uczniów oraz lęk przed nowinkami, co spowodowało, że po 50 latach od ustalenia programu nauczania szkoły jezuickie stały się zacofane. Choć pedagogika jezuitów spowodowała szybki rozwój szkolnictwa europejskiego w XVI i XVII stuleciu, to jednak jednostronność programu oraz zacofanie naukowe spowodowało opóźnienia w postępie społeczeństw katolickich w wiekach późniejszych.
Szkolnictwo w Polsce
i Wyślemy w czasie:24 h
sprawdźkosztydostawy
Początek formularza
Dół formularza
POWSTANIE I ROZWÓJ JEZUICKIEJ RATIO STUDIORUM (1548-1599)Wydawca: WAMIlość stron: 264 s.Oprawa: miękka Wymiar: 156x232 mmEAN: 9788373180901 ISBN: 83-7318-090-7
FILOZOFIA Info. FILOZOFIA
Opracowanie obejmuje okres od początku działalności jezuitów (od 1564) do czasów najnowszych. Dzieli się na dwie części, które biorą pod uwagę odmienny charakter omawianej filozofii: w. XVI XVIII (zasadnicza jednolitość mimo pewnych różnic) oraz w. XIX XX (znaczna różnorodność). Uwzględnia Rzeczpospolitą w granicach historycznych, a więc także Litwę, oraz filozofów polskich działających za granicą.
I. Wiek XVI XVIII
RATIO STUDIORUM. Nauczanie filozofii przez jezuitów określały dość szczegółowe przepisy. W XVI w. obok zaleceń zawartych w Konstytucjach składały się na nie kolejne wersje przygotowywanej wówczas Ratio studiorum (1565-70, 1586 i 1591). Definitywną wersję Ratio atque institutio studiorum Soc. Iesu ogłosił w 1599 generał Klaudiusz Aquaviva. Przez ponad 200 lat stanowiła ona wraz z późniejszymi modyfikacjami i uzupełnieniami podstawowe prawo w dziedzinie nauczania, aż do nowej wersji Ratio z 1832.
Celem studiów filozoficznych było głównie intelektualne przygotowanie do studiów teologicznych. Program filozofii obejmował następujące dyscypliny: logikę, filozofię przyrody, zwaną wówczas fizyką, metafizykę, etykę i matematykę. Przedmiotem wykładów miała być filozofia Arystotelesa w interpretacji dobrych jego komentatorów. W tym kontekście nie wskazano wprost na św. Tomasza z Akwinu, ale zalecono, by się do niego odnosić z szacunkiem. Powodem, dla którego jezuici przyjęli arystotelizm, była nie tylko ówczesna przeważająca tradycja szkolna i zalecenia Kościoła, lecz także to, że system ów przedstawiał dość zwartą całość filozoficznej wiedzy o rzeczywistości. Dlatego nadawał się również do prowadzenia dyskusji i mógł znaleźć zastosowanie w polemikach światopoglądowych. W nauczaniu dialektyki Ratio zalecało korzystanie z podręczników, których autorami byli Franciszek Toletus i Piotr Fonseca. Poza tym żadne inne książki nie stały się oficjalnym podręcznikiem obowiązującym w całym zakonie.
[[Obrazek]]
Kolejność i główna tematyka wykładanych przedmiotów według Ratio i zwykle w praktyce były następujące: skrót logiki (dialektyka), traktowany jako wstęp do filozofii w ogóle, a zwłaszcza do logiki, Wstęp (Isagoga) Porfiriusza, Organon Arystotelesa, Fizyka, O niebie (w wielkim skrócie), O powstawaniu i ginięciu, Meteorologia, O duszy, Metafizyka. Obok filozofii przyrody (na drugim roku studiów trzyletnich) należało uczyć matematyki na podstawie Elementów Euklidesa oraz trochę geografii i astronomii, a obok metafizyki (na trzecim roku studiów) należało wykładać filozofię moralną (etykę), głównie na podstawie Etyki nikomachejskiej Arystotelesa. W praktyce w obrębie filozofii moralnej komentowano także jego Politykę i Pseudo Arystotelesowską Ekonomikę.
Później dokonywano w Ratio tylko nieznacznych zmian, dotyczących zwłaszcza dialektyki i matematyki. Nieco obszerniej wypowiedział się generał Franciszek Piccolomini, który w 1651 ogłosił dla całego zakonu dokument Ordinatio pro studiis superioribus, będący reakcją na skargi i krytyki na temat nauczania filozofii, napływające z różnych prowincji do VIII (1645/46) i IX Kongregacji Generalnej (1649/50) i do samego generała (dokument ukazał się drukiem także w Kaliszu w 1655). Dotyczyły one głównie 1) samowolnego zmieniania przepisanej w Ratio studiorum kolejności nauczania przedmiotów i zagadnień w ich obrębie przez wykładanie zagadnień metafizycznych i psychologicznych w ramach logiki oraz włączania do filozofii wielu kwestii ściśle teologicznych i na odwrót, co prowadziło do zacierania granic między filozofią i teologią, 2) nierzadko pomijania użytecznych i ważnych problemów, a zajmowania się nadmierną spekulacją i drobiazgami, prawie zupełnie oderwanymi od praktyki życia, 3) ulegania w różnych miejscach wskutek zbyt luźno rozumianej wolności opinii poglądom nowym, a nawet wymyślania nowości, albo na odwrót przesadnego podtrzymywania przestarzałych poglądów i wprowadzania ich do szkół.
IX Kongregacja Generalna zajęła się tą kwestią i przyjęła pewne wnioski i sugestie, których realizację zleciła generałowi. Ten podkreślał, że za główną przyczynę kłopotów uznano odchodzenie od podstawowych zasad Ratio studiorum i przypomniał niektóre jej przepisy, zwłaszcza na temat kolejności nauczania przedmiotów i ich tematyki. Zalecił unikanie zbytnich subtelności i drobiazgowości oraz niewłączanie do filozofii zagadnień teologicznych. Podał też katalog 65 tez filozoficznych, których nie powinno się nauczać w szkołach jezuickich. Niektóre z nich są kartezjańskie, ale przeważnie są to tezy przesadnie spekulatywne i drobiazgowe.
Od połowy XVIII w., gdy przede wszystkim Arystotelesowska fizyka nie mogła zadowolić współczesnych umysłów, do Ratio wprowadzano większe zmiany, głównie w filozofii przyrody (fizyce) na korzyść rozwijających się wtedy bardzo szybko nauk przyrodniczych. Tymi zagadnieniami zajmowały się wprost Kongregacje Generalne XVI (1730-31) i XVII (1751). Z różnych stron świata dochodziły postulaty, by do szkół nie zakradała się zbytnia dowolność poglądów, ale też by nie zacieśniać się do spekulacji i subtelności metafizycznych. Kongregacja XVI uznała, że w dalszym ciągu należy się opierać na filozofii Arystotelesa, także w filozofii przyrody, gdzie nie należy pomijać perypatetyckiego systemu o zasadach i strukturze ciała naturalnego (dekret 36). Równocześnie stwierdziła, że filozofii arystotelesowskiej nie tylko nie sprzeciwia się, ale owszem bardzo jej odpowiada tzw. kształcenie przyjemne [amoenior illa eruditio], dzięki któremu zwłaszcza w fizyce szczegółowej przedstawia się i wyjaśnia bardziej interesujące zjawiska przyrody. Kongregacja XVII potwierdziła dekret poprzedniej Kongregacji, zalecając w fizyce drogę pośrednią i umiarkowaną między skrajnymi tendencjami. Generał Ignacy Visconti w 1752 liberalnie zinterpretował powyższe zalecenia, stwierdzając, że przepis przyjmowania systemu Arystotelesa w fizyce ogranicza się praktycznie do problemów form materialnych absolutnych i do prawdziwej skuteczności przyczyn. Opowiedział się za uprawianiem fizyki, choć pod pewnymi warunkami, i pozostawił szeroką swobodę w tej dziedzinie. Polecił nadto, by w każdej prowincji powołano komisję dla przygotowania dokumentu dotyczącego dyskutowanych kwestii, zwłaszcza w fizyce zależnie od warunków miejscowych. W 1755 ukazał się Elenchus quaestionum Theologicarum ac Philosophicarum (Lb 1755), zatwierdzony przez Viscontiego dla Polski, będący wynikiem prac komisji. Znaczące jest to, że teologia zajmuje w nim 4 strony, logika i metafizyka 4, a fizyka 36 stron. Ten właśnie Elenchus, którego tekst ma przeważnie formę pytań, dał profesorom więcej swobody niż instrukcja z 1752. Jeszcze dalej poszedł następny dokument wydany w 1761: Elenchus quaestionum tractandarum a Professoribus Philosophiae [...] in usum Provinciae Poloniae Maioris. Dotychczasowe badania wykazują, że jezuici w zasadzie wiernie stosowali się do przepisów Ratio.
Rozwój szkolnictwa i jego zasięg
Niemal od założenia każdego kolegium, czyli placówki jezuitów ze szkołą, jezuici uczyli w nim początków filoz. Była to dialektyka w klasie retoryki. W XVI w. jezuici utworzyli na obszarze Rzeczypospolitej 4 ośrodki nauczania filoz. (jako osobne studium filoz.): w Kolegium Wileńskim (filoz. już od 1571 do zniesienia zakonu w 1773), oraz w 3 innych kolegiach: w Braniewie (filoz. od 1592), Poznaniu (od 1585) i Kaliszu (od 1597). Oprócz tego jezuici Prow. Polskiej prowadzili kolegium w Kolożwarze w Siedmiogrodzie (filoz. od 1584 do 1588).
W XVII i XVIII w. następuje dalszy rozwój szkolnictwa filoz. W pierwszej połowie XVII w. otwarto studia filoz. w następujących miastach: Lwów 1612, Lublin 1617, Nieśwież 1627, Ostróg 1629, Smoleńsk 1644, Sandomierz 1645, Orsza 1645 i Pińsk 1646. W 1700 r. jezuici prowadzili 18 kolegiów ze studiami filoz., a wśród nich 12 przeznaczonych wyłącznie dla studentów świeckich. W 1740 r. liczba ta wzrosła do 32, w tym 25 dla młodzieży świeckiej. W 1773, a więc w roku kasaty zakonu, na 34 kolegia, w których istniały osobne studia filoz., 26 kształciło wyłącznie młodzież świecką. Oprócz tego filoz. w znacznym zakresie wykładano w 6 istniejących wtedy kolegiach szlacheckich. Łącznie więc jezuici prowadzili wówczas 32 ośrodki nauczania filoz. przeznaczone dla młodzieży świeckiej. Ponadto jak wspomniano elementów filoz. uczono w obrębie retoryki, a więc także w tych kolegiach, które nie posiadały osobnego studium filoz. Pracą dydaktyczną w dziedzinie filoz. na przestrzeni dwu wieków zajmowała się ogromna rzesza wykładowców. Dość powiedzieć, że w Akad. Wileńskiej od jej powstania w 1579 do zniesienia zakonu jezuitów w 1773 uczyło filoz. ponad 200 profesorów. Według przybliżonych obliczeń w omawianym okresie filoz. we wszystkich kolegiach wykładało łącznie (wraz z wykładowcami filozofii moralnej, czyli etyki, oraz dialektyki) od 2 do 3 tysięcy jezuitów. Jest rzeczą naturalną, że pod względem jakości można było w tej liczbie wyróżnić całą gamę: od niezwykle wybitnych aż do bardzo słabych.
Studenci filoz. stanowili tylko stosunkowo niewielką część uczniów pobierających naukę w szkołach jezuickich, mimo to ich łączna liczba była bardzo duża. Nie posiadamy tutaj bliższych danych statystycznych; znane nam obecnie dane są szczątkowe. Wśród studentów byli także innowiercy. Z powyższych danych wynika, że zasięg filoz. szkolnictwa jezuickiego był duży, a jego wpływ na społeczeństwo Rzeczypospolitej musiał być znaczny.
Akad. Wileńska przez cały omawiany tutaj okres była główną i wiodącą uczelnią jezuitów w Rzeczypospolitej; obsada osobowa i zakres nauczania były w niej najpełniejsze. W dziejach kultury, także filoz., odegrała ona rolę wybitną. Szczególnie w ciągu XVII w. była ważnym ośrodkiem myśli filoz., który z powodzeniem konkurował z Akad. Krakowską.
NAUCZANIE W PRAKTYCE. Według Ratio studiorum pełne studia filoz. powinny trwać 3 lata. Kurs nie mógł być krótszy tam, gdzie studiowali klerycy jezuiccy. Jeśli zaś na kurs uczęszczali wyłącznie studenci świeccy, sprawę jego trwania pozostawiano decyzji prowincjała. Zgodnie z tym przepisem kursy trzyletnie prowadziły zwykle tylko te kolegia, w których kształcili się klerycy jezuiccy. Kolegia dla studentów świeckich, zwłaszcza mniejsze, miały przeważnie studia dwuletnie.
Jeden profesor prowadził całą klasę od początku do końca studiów, wykładając kolejno podstawowe przedmioty, tj. logikę, filoz. przyrody (fizykę) i metafizykę. Czasem wykładał także etykę, choć do niej był zwykle inny wykładowca. Matematykę wykładał osobny, odpowiednio przygotowany nauczyciel. Istnieje szereg informacji, że profesorowie przynajmniej niektórzy korzystali z tekstów Arystotelesa, także w języku greckim, a nie tylko z podręczników.
Większość wykładowców prowadziła tylko jeden kurs trwający 2 lub 3 lata. Profesor dyktował studentom zasadniczą treść wykładu. Przedtem, w trakcie dyktowania i po nim wyjaśniał problem i związane z nim kwestie. Studenci miewali do dyspozycji różne podręczniki. Wydania pism Arystotelesa, zwłaszcza po łacinie, znajdowały się w bibliotekach.
Praktyka nauczania obfitowała w wielorakie formy utrwalania przekazywanego studentom materiału (częste powtórki, przepytywania, różnorakie dysputy, egzaminy) przygotowujące absolwentów również do przyszłej działalności publicznej (sejmiki, sejm, poselstwa). Pogłębianiu studiów służyły tzw. akademie scholastyków, zainteresowanych problematyką filoz., którzy urządzali spotkania pod kierunkiem prefekta. Do zakresu ich działalności należało: przeprowadzanie dodatkowych powtórek wykładanego materiału, przygotowywanie i wygłaszanie prelekcji na tematy związane ze studiami, urządzanie dodatkowych dysput zwykłych i uroczystych, tzw. aktów.
Zbiory tez na dysputę często drukowano, podając nazwisko broniącego tez, ale nieraz bez nazwiska prezesa, czyli przewodniczącego dysputy. Wbrew utrzymującej się niekiedy opinii studenci broniący tez podczas dysput, nie byli ich autorami. Wynika to zarówno z Ratio studiorum, jak i z praktyki szkolnej jezuitów, a także stąd, że studenci po dwóch lub trzech latach niełatwych przecież studiów nie byli wystarczająco przygotowani do stawiania własnych tez. Autorami w rzeczywistości byli profesorowie prowadzący kurs, do nich bowiem należał obowiązek przygotowania tez. Ich nazwiska można ustalić na podstawie tzw. katalogów rocznych i trzyletnich, zachowanych do dzisiaj w Archiwum Rzymskim (ARSI) oraz w Archiwum Tow. Jez. w Krakowie (ATJKr). Nie jest wprawdzie wykluczony jakiś udział studentów w redagowaniu tez, ale nie był on znaczący, zawsze jednak pod nadzorem profesora.
Tematyka wykładów. Licznie zachowane rękopisy wykładów ujawniają faktyczną tematykę wykładów. W podejmowanej tematyce panowała znaczna różnorodność. Zależała ona od czasu trwania studiów (2 lub 3 lata), od osobowości wykładowcy oraz od okresu dziejów. Inaczej bowiem sprawa wyglądała pod koniec XVI i na początku XVII w., a inaczej w XVIII w., zwłaszcza w drugiej jego połowie. Druga połowa XVIII w. stanowi niewątpliwie nowy okres. Zmniejsza się zakres tematyki scholastycznej, rozpowszechnia się filozofia nowożytna i nowe przyrodoznawstwo; wykłady nie mają już tej postaci co dawniej. Dotyczy to przede wszystkim fizyki, czyli filozofii przyrody, ale ujawnia się również w innych dyscyplinach. Logika. Pod koniec XVI i w początkach XVII w. logika składała się z dialektyki (skrót logiki, summa, summula) i komentarzy do Isagogi Porfiriusza i do Organonu Arystotelesa. Z czasem powoli przekształcała się w logikę małą (formalną; logica minor) i logikę wielką (l. maior), czyli filozofię poznania (philosophia rationalis).
Dialektyka logika mała: Cel: odpowiednie kierowanie działaniami umysłu. Trzy działania umysłu: tworzenie pojęć (w związku z tym dużo o definicji), tworzenie sądów (w tym kontekście szeroko o zdaniach) oraz rozumowanie (tutaj obszernie o sylogistyce). Znak i słowo (De signo et verbo) początki semiotyki. Terminy i ich właściwości; rozwijano zwłaszcza teorię supozycji, która tworzy początki semantyki logicznej. O metodzie.
Logika wielka filozofia poznania: Pojęcia powszechne (universalia) i ich rodzaje (sposoby orzekania). Kategorie bytowe. Teoria sądu i zdania. Wnioskowanie, dowodzenie. Wiedza naukowa (De scientia).
W obrębie logiki omawiano sporo zagadnień metafizycznych. W drugiej połowie XVII i w pierwszej połowie XVIII w. często dyskutowano problem współoznaczania (konotacji).
Filozofia przyrody (fizyka). Pierwsza, ogólna, część filozofii przyrody, czyli właściwa fizyka, odkrywająca najogólniejsze i powszechne zasady ciał naturalnych, opierała się na Fizyce Arystotelesa. Część druga, szczegółowa, której przedmiotem były różne gatunki ciał naturalnych, opierała się na jego traktatach: O niebie (i świecie), O powstawaniu i ginięciu, Meteorologia i O duszy.
W ciągu XVIII w. toczyła się dyskusja z nowszymi prądami, zwłaszcza z kartezjanizmem, i pojawiało się coraz więcej zagadnień zaczerpniętych z tych właśnie prądów i z przyrodoznawstwa, które opierano na badaniach eksperymentalnych. W połowie XVIII w. dokonał się podział filozofii przyrody na ogólną i szczegółową (physica generalis et particularis) oraz pojawiły się zupełnie nowe tematy; fizyka Newtona, teoria atomizmu dynamicznego, głoszonego przez chorwackiego filozofa Rudjera Josipa Boskovicia SJ (1711-1787), początki wiedzy o elektryczności.
Zagadnienia wstępne: definicja fizyki, jej przedmiot, fizyka nauką teoretyczną. Zasady ciał (rzeczy, bytów) naturalnych: materia pierwsza, forma substancjalna (i brak formy = privatio). Stosunek materii do formy. Natura i sztuka. Przyczyny ciał naturalych (per se): materialna, formalna, sprawcza, celowa. Przyczyny przypadłościowe (per accidens): zbieg okoliczności (fortuna), przypadek (casus), los (fatum). Własności (affectiones) ciał naturalnych: ilość (quantitas), miejsce, ruch i zmiana, działanie i doznawanie (actio et passio), czas, próżnia. Kwestia bytu rozciągłego nieskończonego. Kontinuum (ilość ciągła) i jego złożenie z części (podzielnych lub niepodzielnych). Powstanie świata w czasie (kreacjonizm), natura i cechy świata (w XVIII w. mówi się więcej o systemach świata ; do połowy XVIII w. przeważnie przyjmuje się geocentryzm). Natura nieba i jego wpływ na ziemię. Powstawanie (rodzenie generatio) i rozpad ciał. Pierwiastki (żywioły; elementa). Meteorologia: zjawiska atmosferyczne i astronomiczne.
Psychologia: Definicja duszy, jej rodzaje (stopnie życia): wegetatywna (roślinna), sensytywna (zmysłowa), intelektualna (rozumna). Władze duszy i ich funkcje. Zmysły zewnętrzne i wewnętrzne, poznanie zmysłowe. Dusza rozumna (ludzka), jej duchowość i nieśmiertelność. Władze duszy rozumnej: intelekt (czynny, bierny) i wola. Poznanie intelektualne.
Niekiedy komentowano także drobne rozprawy przyrodnicze (Parva naturalia) Arystotelesa.
Metafizyka. Wykłady metafizyki były oparte na Metafizyce Arystotelesa.
Definicja i natura metafizyki. Byt jako taki i jego podział na byt myślny i realny, który z kolei dzieli się zwykle na aktualny i możliwy. Za przedmiot metafizyki uważa się przeważnie byt realny, choć w tej kwestii istnieją spore różnice poglądów. Analogia (niekiedy wieloznaczność, a nawet jednoznaczność) bytu. Transcendentalne przymioty (atrybuty) bytu: jedność, prawda, dobro. Złożenie bytu z istoty i istnienia oraz różnica między nimi (w zasadzie myślna, nie rzeczowa). Często kwestia modalizmu (modi entis). Pojęcia powszechne (universalia). 10 kategorii bytowych: substancja i przypadłości. Samoistność (subsistentia). Zasady bytu: niesprzeczności i wyłączonego środka. Zasada jednostkowienia substancji.
Bóg, jego istnienie (dowody), natura, atrybuty, działanie. Bóg a wolne działanie ludzkie (concursus). Tzw. inteligencje (aniołowie i demony).
W drugiej połowie XVIII w. pod wpływem Wolffa przyjmuje się podział metafizyki na ontologię, kosmologię, psychologię i teologię naturalną (np. Benedykt Dobszewicz i Ludwik Roszkowski).
Filozofia moralna. Podstawą wykładów etyki była Etyka nikomachejska...
Lajza1983