Do Polski cystersi zostali sprowadzeni w połowie XII wieku. Pierwsze klasztory na ziemiach Polskich powstały w Jędrzejowie (w 1139 r. jako filia burgundzkiego klasztoru Morimond) i w Lubiążu. Kolejne powstały w Łeknie, Sulejowie, Wąchocku, Koprzywnicy, Kołbaczku na Pomorzu. Ta ostatnia wspólnota założona została w roku 1174 przez mnichów z duńskiego Esrom. Sprowadził ich książę pomorski Subiesław. W latach 80tych XII wieku do Oliwy cystersów zaprosił książę gdański - Sambor. Kolejne opactwa powstawały w Krakowie na Mogile, w Henrykowie i w wielu innych miejscowościach. W XIX wieku nastąpił upadek zakonu cystersów, kiedy to zaborcy zaczęli likwidować opactwa. Najbardziej ucierpiał klasztor w Jędrzejowie. Do dnia dzisiejszego czynne są opactwa cysterskie w Krakowie Mogile, Jędrzejowie, Szczyrzycu i w Wąchocku, a także parafie w Oliwie, Henrykowie, Krzeszowie i Sulejowie (cystersi zostali tu sprowadzeni w 1176 r. przez Kazimierza II Sprawiedliwego).
Zawarta w regule zakonu zasada prostoty obowiązywała także w architekturze cystersów. Budynki miały być przede wszystkim funkcjonalne, a zarazem użyteczne. W budowlach stosowano najnowsze zdobycze techniki. Architekturę cystersów cechuje brak gmachów służących celom reprezentacyjnych. Kościoły pozbawione są wież (brak dzwonów) i odznaczają się surowością, co upodabniało je do budynków gospodarczych. Rygor ten złagodzono dopiero pod koniec XII wieku. Wtedy też zaczęły się pojawiać gmachy służące celom reprezentacji. Opactwo cysterskie stanowiło zamknięty zespół architektoniczny - kościół i zabudowania klasztorne stanowiły powiązaną ze sobą całość i zwykle otoczone były murem. Przy bramie głównej znajdowała się kaplica oraz zajazd, w którym schronienie znajdowali podróżni, ubodzy, czy też goście. Te dwa obiekty dostępne były tylko z zewnątrz - na terenie klasztoru nie mogły bowiem przebywać osoby świeckie klasztor zamieszkany był przez zakonników i konwersów). Właściwe zabudowania klasztorne skupione były wokół wirydarza, czyli prostokątnego dziedzińca. Wiele spośród budowli stanowiły budynki gospodarcze (czyli stodoły, obory, młyn, kuźnica, garbarnia, warsztaty rzemieślnicze, wytwórnia wina itp.). Ponadto w obrębie opactwa znajdowały się także ogrody i cmentarz (jedynie dla zakonników), który umieszczony był zazwyczaj przy prezbiterium. Architektura cysterska cechowała się funkcjonalizmem. Budynki miały służyć konkretnym celom, a ich wygląd był w dużej mierze zależny od sytuacji lokalnej, czyli na przykład od dostępności budulca. Było to tzw. założenie bazylikowe, co oznaczało, że świątynia wybudowana była na planie krzyża łacińskiego.
Cystersi przyczynili się do rozpowszechnienia się w całej europie takich wczesnogotyckich form, jak sklepienie krzyżowo - żebrowe, ostrołukowe arkady oraz skarpy. Jako jedni z pierwszych zaczęli stosować w budownictwie cegłę. Kościoły cysterskie posiadały trzy nawy oraz nawę poprzeczną, tak zwany transept. Był on zamknięty linią prostą prezbiterium i przedsionkiem. Każda nawa miała swój dach, ponieważ nawy boczne były niższe od nawy głównej. Nawę główną wypełniały stalle, gdzie odbywały się śpiewy chorałowe Cystersów. Nowością bazylik cysterskich było przesklepienie całego kościoła, przeprowadzone w oparciu o system sklepień krzyżowo - żebrowych. Był to nowy system budowlany, który pojawił się we Francji i Lombardii w końcu XI w. Dał on podstawę nowym konstrukcjom kościołów klasztornych oraz gotyckich katedr. Wnętrza prostych kościołów cysterskich były surowe i piękne, a sklepienia rozstrzygały o ich ukształtowaniu. Do wschodnich ramion transeptu przylegały dwie bliźniacze kaplice. Fasadę zachodnią zdobiło duże okrągłe okno, tzw. rozeta. Ponieważ w cysterskich kościołach nie było wież, dzwon umieszczano na przecięciu nawy głównej z porzeczną, w drewnianej wieżyczce, tzw. sygnaturce. Początkowo, zgodnie z regułą zakonną, od roku 1134 istniał zakaz stosowania w kościele cysterskim rzeźb i malowideł przedstawiających ludzi i zwierzęta (wyjątkiem był wizerunek ukrzyżowanego Chrystusa). Dopiero od XIII wieku zaczęły pojawiać się rzeźbione detale architektoniczne, a z czasem, malowidła ścienne i witraże. Najdoskonalszym, pod względem architektonicznym, wnętrzem klasztornym był kapitularz, czyli sala zebrań kapituły. Kapitularz opactwa cysterskiego w Wąchocku jest jednym z najpiękniejszych wnętrz romańskich w Polsce. W ścianie zachodniej, na osi nawy głównej kościoła, znajdował się portal wejścia głównego do świątyni. Drugi portal znajdował się w ścianie nawy bocznej, przylegającej do części klasztornej. W ścianach naw znajdowały się niewielkie, typowe dla stylu romańskiego, okna. W ścianie wschodniej prezbiterium w dolnej części znajdowały się trzy okna, a nad nimi rozeta (zwykle umieszczano ją w ścianach szczytowych transeptu i na osi ściany zachodniej).
Ave_Maryja