Bolesław Hornowski „Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych”
ROZWÓJ PSYCHOLOGII RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH
Współczesne tendencje badań nad różnicami indywidualnymi
Wyróżniamy dwa kierunki badań nad istotą i kształtowaniem się różnic indywidualnych:
1) F. Galton, A. Binet, Ch. E. Sperman – badanie nad uzdolnieniami i inteligencją. Stosowali oni metody psychometryczne, badania skoncentrowane były na ustaleniu różnic indywidualnych i interindywidualnych występujących wśród ludzi oraz nad pomiarem poziomów ich rozwoju.
Badania intraindywidualne
a) pierwsza grupa badań obejmuje pomiary budowy ciała oraz różnych funkcji fizjologicznych. Jak wykazały badania, między wzrostem, budową ciała, wielkością głowy a inteligencją zachodzi zależność. Procesy fizjologiczne wpływają na różnice indywidualne np., w składzie chemicznym krwi i moczu oraz w układzie nerwowym.
b) druga grupa badań dotyczy pomiarów inteligencji za pomocą testów. A. Binet. Za pomocą ilorazu inteligencji można uzyskać poziom intelektualnego rozwoju człowieka, co bardzo pomaga w ustaleniu określonego programu nauczania i wychowania dziecka.
c) we wszystkich szkołach ujawniają się różnice indywidualne wśród uczniów w dziedzinie wiedzy z poszczególnych przedmiotów szkolnych. Inteligencja, zwłaszcza o charakterze werbalnym, przyczynia się do powstania tych różnic w zakresie wiedzy szkolnej. Procesy motywacyjne również wpływaj a na pojawienie się tych odmian.
d) badania nad uzdolnieniami zawodowymi wykazały, że wśród ludzi występują różnice w wykonywaniu tego samego zawodu.
Badania interindywidualne
Między chłopcami i dziewczynkami występują różnice w dziedzinie zainteresowań, zdolności, postaw, temperamentu i innych składników osobowości. Różnice ujawniają się też w aktywności obu płci. Badania inteligencji ludzi starych wykazały, że wraz z wiekiem następuje obniżenie się wyników badań inteligencji za pomocą testów. Jest to uzależnione od aktywności i zaangażowania społecznego tych osób. Dwie grupy dzieci o tym samym poziomie intelektualnym mogą różnic się znacznie pod względem specjalnych uzdolnień jak i cech osobowości. Dzieci wybitnie uzdolnione wykazują dużą aktywność i samodzielność w badaniach. Bardzo wysoka inteligencja, przejawiająca się wśród geniuszów, nie jest synonimem genialności. Specjalne zdolności motywacyjne, zapał do pracy i wysiłku intelektualnego decyduje o ich wybitnych osiągnięciach i sukcesach.
2) Przedmiotem drugiego kierunku badań w psychologii różnic indywidualnych było funkcjonowanie układu nerwowego. Występują różnice osobnicze w zakresie głównych właściwości układu nerwowego, przejawiające się w działaniu człowieka i jego temperamencie.
Wpływ dziedziczności i środowiska na powstanie różnic indywidualnych.
Teorie rozwoju człowieka uwzględniają zarówno czynnik dziedziczny jak i środowiskowy. Oba te czynniki decydują o powstaniu różnic indywidualnych. Żaden organizm nie może rozwijać się bez udziału środowiska. Poziom rozwoju różnego rodzaju zdolności – ogólnych i specjalnych – zależy od działania bodźców w poszczególnych okresach rozwoju człowieka. Kierunek rozwoju człowieka wyznaczają interakcje pomiędzy czynnikami, które też decydują o strukturze i funkcji organizmu. Jako dowód dziedziczenia zdolności przytacza się bardzo często genealogię różnych rodzin muzyków, artystów, malarzy, matematyków itp., gdzie na przykładzie kilku pokoleń próbuje się ukazać pojawienie się tych samych uzdolnień.
Badania naukowe genetyków wykazały, że cechy rodziców nie są w zasadzie przekazywane, natomiast są dziedziczone geny. Mechanizm dziedziczenia nie jest prosty. Są geny, które zawierają informacje o wielu cechach. Są także cechy, które pojawiają się w wyniku działań różnych genów. Badania nad bliźniętami (F. Galton). Bliźnięta jednojajowe mają taką samą strukturę dziedziczną. Pojawiające się między nimi różnice są spowodowane działaniem środowiska. Różnice w inteligencji, usposobieniu, zachowaniu się są w dużym stopniu zależne od wpływów środowiskowych, a przede wszystkim od wychowania i uczenia się. Brak ścisłego podobieństwa między cechami psychicznymi u bliźniąt jednojajowych dowodzi tego, że człowiek podlega wpływom nie tylko dziedziczności biologicznej, ale też wpływom środowiska, tj. dziedziczeniu społecznemu i kulturowemu. H. G. Frejman, stwierdził, że dziedziczność i środowisko dogrywają taką samą role w rozwoju inteligencji.
O rozwoju zdolności decydują nie tylko geny przekazywane z pokolenia na pokolenie, ale także wpływy środowiska i atmosfera wychowawcza panująca w rodzinie i szkole.
Dziedziczność wg. S. L. Rubinsztejn, jest jednym z warunków rozwoju człowieka, jednak zdolności nie są bezpośrednią funkcją czynników dziedziczonych.
a) cechy dziedziczne i nabyte tworzą jedność, której nie można rozbić na elementy
b) dziedziczone mogą być nie właściwości psychiczne jako takie, lecz jedynie organiczne przesłanki ich rozwoju, które warunkują, ale nie określają zdolności człowieka i możliwości jego rozwoju.
Wpływ środowiska na rozwój inteligencji J. Pitner – na kształtowanie się różnic intelektualnych duży wpływ wywiera środowisko - większy niż dziedziczność. Istnieje zgodność między warunkami środowiska a stopniami bystrości umysłowej, jednakże zgodność ta wynika z faktu, że zawsze jednostki wybitne umysłowo stwarzały sobie korzystne warunki socjalne, a nie odwrotnie.
Przebudowa jakościowa funkcji psychicznych – wyraża się ona w tym, że podstawowe, bezpośrednie formy czynności przekształcają się w systemy funkcjonalne o złożonej strukturze, które zostały ukształtowane na podłożu kontaktów dziecka z osobami dorosłymi w procesie nauczania.
WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE ZDOLNOŚCI
Poglądy na pojęcie zdolności
Przez pojęcie zdolność wielu psychologów rozumie indywidualną właściwość osobowości człowiek, której nie można sprowadzić do wykształconych nawyków, ale dzięki można kształtować różnego rodzaju nawyki, sprawności i umiejętności.
Zdolność = Ability
czyli, że człowiek potrafi wykonywać takie lub inne działania
Gdy chodzi o stwierdzenie, że jednostka wykazuje pewne zadatki, Anglicy używają terminu capacity, który oznacza, że człowiek może nauczyć się takich lub innych umiejętności lub sprawność za pomocą różnych ćwiczeń i metod.
Umiejętność = Capacity
Na bazie zadatków (capacity) wykształcają się zdolności wtórne (ability).
W życiu codziennym zdolności traktuje się często jako właściwości indywidualne, których nie sprowadza się do gotowych nawyków, umiejętności czy wiedzy, ale dzięki którym łatwiej przyswaja się wiedzę i szybciej kształtują się nawyki.
Cechy charakteryzujące pojęcie zdolności wg B. M. Tiepłowa:
Þ indywidualne właściwości psychiczne różniące jednego człowieka od drugiego
Þ tylko takie, które pozostają w związku ze skutecznością wykonania jakiejkolwiek czynności bądź wielu działań
Þ które mogą tłumaczyć łatwość i szybkość przyswajania wiadomości i nawyków.
Teorie zdolności
1. Zadatki biologiczne - człowiek przychodzi na świat bez jakichś specjalnych zdolności. Największe znaczenie mają właściwości układu nerwowego. Analizator słuchowy stanowi podstawę dla rozwoju zdolności muzycznych, analizator wzrokowy dla rozwoju zdolności plastycznych, itp. Zdolności wykształcają się na dziedzicznie utrwalonych zadatkach wrodzonych. Różnice w zadatkach dotyczą głównie biologicznych właściwości układu nerwowego, jego anatomicznych i fizjologicznych właściwości. Biologiczne różnice występujące wśród ludzi nie ujawniają ich zdolność, ale ukazują ich zadatki.
Stanowisko genetyczne: wrodzona i dziedziczna natura zdolności; rozwój i kształtowanie zdolności jest procesem realizacji genetycznego programu człowieka; talent jest uważany za szczęśliwą kombinację genów, a zdolności są zakodowane przez genotyp; rozwój i kształtowanie zdolności jest procesem dojrzewania jakości określonych specyfiką wyposażenia genowego w odpowiednich warunkach środowiska; specyfika i poziom rozwoju zdolności są determinowane potencjałem genów;
2. Wpływ środowiska – pełne uzależnienie rozwoju zdolności ogólnych i specjalnych człowieka oparte jest na wpływach środowiska, warunkach życia i działalności, wychowania i nauczania. Wszyscy ludzie po urodzeniu posiadają identyczny komplet zadatków i wykazują jednakowe możliwości rozwoju zdolności specjalnej do poziomu genialności.
!!!Fakty wykazują ograniczoność i jednostronność pierwsze i drugiej koncepcji!!!
3. zdolności wykształcają się w trakcie ontogenetycznego życia człowieka – podczas rozwoju i kształtowania się zdolności zasadniczą rolę spełniają: doświadczenie społeczne człowieka, warunki jego życia i działalności, nauczanie i wychowanie. Podstawą rozwoju zdolności jest posiadanie zadatków w różnych indywidualnych wariantach, właściwości anatomiczno-fizjologicznych mózgu i układu nerwowego
4. socjologiczne teorie zdolności – podkreślają znaczenie czynnika środowiskowego;
Współczesne wyniki badań o charakterze fizjologicznym i psychologicznym wykazują, że podstaw różnorodnych cech jednostki należy szukać w nierozerwalnej wzajemnej więzi aktywności umysłowej i samoregulacji.
Duże znaczenie w kształtowaniu zdolności mają właściwości wyższych czynność nerwowych, jak szybkość i trwałość powstawania związków czasowych, trwałość procesów hamowania, różnicowania i generalizacji, szybkość wytwarzania i zmiany stereotypów dynamicznych. Od tych cech zależy szybkość i trwałość procesów przyswajania wiedzy oraz kształtowania się różnych nawyków i umiejętności, szukania podobieństw i różnic między przedmiotami i zjawiskami. Zadatki anatomiczno-fizjologiczne ujawniające się w funkcjonowaniu analizatorów decydują często o specjalnych uzdolnieniach człowieka.
Zadatki wrodzone są tylko jednym z zasadniczych warunków rozwoju i kształtowania wielu zdolności
Dopiero w trakcie odpowiedniej konkretnej działalności rozwijają się zdolności człowieka. Na podłożu zadatków wrodzonych i w zależności od tego, jak przebiega życie ludzkie, wykształcają się takie bądź inne zdolności.
Rodzaje zdolności
1. potencjalne i aktualne. Zdolności potencjalne są to zdolności ujmowane poza konkretnymi rodzajami działalności, ujawniają się w realnych czynnościach jednostki;
2. zdolność naturalna (elementarna) – rozwija się na podłożu zadatków wrodzonych w procesie nabywania wiadomości, umiejętności i nawyków;
3. zdolności specyficznie ludzkie – są wynikiem rozwoju społeczno-historycznego:
v o charakterze specjalnym – wykształciły się w procesie historycznego rozwoju, są to głównie przejawy zdolności człowieka do różnych rodzajów prac i do przyswajania tego wszystkiego, co ludzkość stworzyła w trakcie rozwoju historycznego. W efekcie końcowym następuje różnicowanie się specjalnych uzdolnień do typów działalności człowieka
v zdolności ogólne – mają charakter globalny i przejawiają się podczas uczenia się i pracy
Wśród zdolności ludzkich wyróżnia się: zdolność ogólną (inteligencję) i zdolności specjalne. Dzięki aktywności jednostki pod wpływem środowiska kształtują się jej zdolności, które często są nazywane uzdolnieniami (są to zespoły zdolności, które decydują o poziomie wykonania jakiegoś rodzaju działania. Niektórzy traktują uzdolnia jako synonim zdolności. Umożliwiają one osiąganie sprawności, umiejętności i nieprzeciętnych rezultatów w różnych dziedzinach, np. w sporcie, nauce, literaturze, sztuce, kierowaniu zespołami ludzkimi.
Najwyższy stopień rozwoju uzdolnień specjalnych określa się talentem. Przejawia się on w działalności twórczej lub odtwórczej. Jest to połączenie uzdolnień ze specjalnymi zainteresowaniami, które stwarzają możliwości twórczego wykonywania działania w najwyższym stopniu. Talent traktuje się jako przeciwstawienie inteligencji, ogólnej zdolności umysłowej w pokonywaniu nowych trudności. W tym sensie mówi się o talencie muzycznym, malarskim.
Odróżnia się talent od genialności, jako wyjątkowo wysokiego poziomu uzdolnienia przejawiającego się w szczególnie twórczych i oryginalnych osiągnięciach w pewniej dziedzinie. Objawy talentu ujawniają się bardzo wcześnie w życiu genialnych dzieci w postaci wybitnych uzdolnień matematycznych, muzycznych, plastycznych itp. Rozwój talentu wymaga wytężonej pracy i długotrwałej nauki ze strony dziecka. Powstają wówczas niezbędne układy związków czasowych, tworzą się nowe cechy głównych procesów nerwowych. Wykształcają się nowe struktury w korze mózgowej. W procesie rozwoju talentu ogromne znaczenie ma zorganizowanie wychowanie i nauczanie, które ukierunkowuje działalność dzieci. Charakterystyczną cechą zachowania się tych dzieci jest to, że proces rozwoju ich zdolności dokonuje się bardzo szybko, łatwo, wcześnie, często w czasie zabawy, tak że rodzice i nauczyciele prawie nie dostrzegają tego faktu.
Każda zdolność zmienia się, przybiera jakościowo inny charakter w zależności od obecności i stopnia rozwoju pozostałych zdolności.
WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE INTELIGENCJI
* Poglądy na pojęcie inteligencji:
Inteligencja odegrała duże znaczenie nie tylko w kształtowaniu się teorii psychologicznych, ale i w życiu praktycznym. Jako istotny czynnik osobowości człowieka determinuje jego zachowanie. Poprzez wiele lat i współcześnie odegrała znaczną rolę w praktyce szkolnej np. służyła do określenia rozwoju intelektualnego, czy też do selekcji uczniów na podstawie testów inteligencji, wiadomości i umiejętności. W psychologii zwracano uwagę na znaczenie trzech czynników uczenia się: doświadczenia, motywacji i inteligencji, jako czynnika najbardziej kontrowersyjnego.
Mimo wielu badań niektórzy psychologowie nadal krytycznie odnoszą się do pojęcia inteligencji, rozważając ją jako zdolność ogólną bądź specjalną.
Termin inteligencja został wprowadzony do nauki przez H. Spencera i F. Galtona w XIX w. Obaj byli przekonani o istnieniu zdolności ogólnej, zwanej inteligencją, co odróżniali od zdolności specjalnych.
Na początku XX w. wybitne osiągnięcia naukowe przyczyniły się do spopularyzowania pojęcia inteligencji. Były to: rozwijająca się koncepcja analizy czynnikowej CH. E. Spearmana oraz skala A. Bineta do określenia poziomów inteligencji dzieci, czy też wystandaryzowane testy C. I. Burta.
Różnorodne definicje inteligencji i ciągły rozwój badań nad tym problemem, przyczynił się do powstawania kilku grup ujmujących ten problem.
* Koncepcje biologiczne:
W koncepcji tej ujmuje się inteligencję jako ogólną wrodzoną zdolność, dzięki której organizm korzysta z doświadczenia, potrafi przystosować się do środowiska i wskazuje zdolność do uczenia się. Zdolności te zależą od tego czy są to organizmy tzw. niższe, wówczas przejawiają się w tropizmach, odruchach bezwarunkowych lub instynktach, czy zwierzęta wyżej zorganizowane (w tym człowiek), które wskazując różnorodne formy zachowania łatwiej przystosowują się do środowiska.
H. Spencer i jego następcy traktowali inteligencję jako ogólną dziedziczną zdolność, z której podczas rozwoju wykształcały się coraz bardziej złożone zdolności, zmysły czy myślenie. Wystąpiły trudności w akceptowaniu tej koncepcji zwłaszcza w odniesieniu do człowieka, ponieważ współczesne testy nie mierzą zdolności przystosowania się i uczenia. Wielu ludzi osiągających wysokie wyniki ma trudności z przystosowaniem się do środowiska społecznego.
* Koncepcje psychologiczne:
Wielu psychologów nie interesowało się biologicznymi określeniami inteligencji.
Binet traktował inteligencję jako złożony zbiór zdolności, obejmujący dostrzeganie problemów, dążenie do ich rozwiązania, zdolność do przystosowania się do środowiska, oraz zdolność do samokrytycyzmu. Za najważniejszą uważał zdolność wyrażania sądów oraz tzw. trafny zmysł praktyczny, inicjatywę oraz umiejętność przystosowania się do otoczenia. Prawidłowo oceniać i dobrze rozumieć są to istotne czynniki inteligencji.
J. Piaget stwierdza, że inteligencja jest szczególnym przypadkiem adaptacji biologicznej tzn., że polega na organizowaniu struktury świata w ten sam sposób, jak organizm strukturuje swoje bezpośrednie otoczenie.
L. N. Munn określa inteligencję jako zdolność zdobywania plastycznych i różnorodnych form przystosowania się do środowiska. Zależy ona od trzech podstawowych czynników: struktury mózgu, rozwoju mózgu w czasie dzieciństwa i dojrzewania oraz warunków środowiskowych.
Ze względu na wieloznaczność terminu inteligencja CH. E. Spearman wprowadził pojęcie czynnika ogólnego (central factor) i czynnika specjalnego (special factor). Czynnik ogólny zwany jest również general factor (G). Określał nim inteligencję ogólną. Wyszedł z założenia, że musi istnieć jakiś wspólny czynnik za pośrednictwem, którego można wyjaśnić zależność, że dziecko, które rozwiązuje problemy, odnosi także sukcesy w zapamiętywaniu, słownictwie, arytmetyce a nawet w sensorycznych reakcjach na rozmaite bodźce. Sperman wykazał, że w wyniku pojawienia się czynnika G zdolności są ściślej powiązane ii bardziej złożone niż w prostych zdolnościach specjalnych.
Kolejny psycholog D.O. Hebb wyróżnił dwa rodzaje inteligencji. Inteligencja A, która dotyczy potencjalnych możliwości rozwoju zdolności intelektualnych, opiera się na wrodzonych właściwościach układu nerwowego oraz inteligencji B określającej poziom tego rozwoju w późniejszym okresie życia. Reprezentuje ona poznawcze zdolności rozwinięte w dzieciństwie w korzystnych warunkach środowiskowych. Inteligencja A i B są współzależne. A nie jest mierzalna, lecz stanowi podstawowy czynnik inteligencji B.
Inteligencja jest również wiązana z rozwojem mowy i myślenia. Piaget wskazuje, że wyobraźnia i myślenie wynikają z przypadkowych czynności małego dziecka. Badania jego i Heba pomimo tego, że przeprowadzane w Iny sposób doprowadziły do jednego wniosku-proces spostrzegania i myślenia dorosłych, opiera się na wrodzonych umiejętnościach wykształconych bardzo wcześnie z życiu dziecka.
F. C. Arlett wprowadził dwa myślenia do określenia inteligencji. Pierwszy rodzaj polega na rozwiązywaniu problemu według ustalonego sposobu postępowania, tj. algorytmy. Jest to myślenie konwergencyjne. Drugi rodzaj myślenia, myślenie dywergencyjne polega na poszukiwaniu sposobów rozwiązywania problemów.
* Koncepcje operacyjne:
Wiążą się one z tworzeniem narzędzi badań w rozwiązywaniu problemu pojęcia inteligencji. Behawioryści porównywali inteligencje do energii elektrycznej, którą można mierzyć nie znając jej istoty. Można mierzyć poziom inteligencji za pomocą testów nie znając definicji. Taki pogląd wyrażał L.M. Terman.
* Inteligencja a osiągnięcia:
Między inteligencją a osiągnięciami zachodzi zależność. Wiele specjalnych osiągnięć jest determinowanych czynnikami genetycznymi, co można przypisać inteligencji A. Fakt, że dzieje się to w konkretnym środowisku, wg. określonych schematów, co wskazuje na inteligencje typu B. Należy jednak pamiętać, że osiągnięcia nie zależą tylko od metod nauczania i uczenia się, ważny jest również czas czy chociażby zdobyta praktyka.
W okresie międzywojennym Maria Grzywak-Kaczyńska prowadziła badania nad zależnością powodzenia szkolnego od inteligencji, wyniki wskazał na wysoką korelację. Natomiast w latach 60-tych badania nad czynnikami determinującymi pracę szkolną prowadziła Maria Tyszkowa, stwierdzając, iż poziom sprawności umysłowej ma tu ogromne znaczenie. Ciekawe badania przeprowadzili Antoni Sikora i Kazimierz Witecki. Wykazali oni, że rozwój sprawności intelektualnych wiąże się czynnikami środowiska.
Tak więc osiągnięcia w zdobywaniu wiedzy, sprawności i umiejętności zależą nie tylko od inteligencji, ale od programu i metod kształcenia, motywacji, pracowitości i innych cech osobowości ucznia.
STRUKTURA ZDOLNOŚCI INTELEKTUALNYCH
Współczesne koncepcje dotyczące zdolności są różnorodne. Można wskazać na dwa odrębne stanowiska dotyczące tego problemu. Przedstawiciele jednego z nich twierdzą, iż wszystkie działania człowieka są uwarunkowane tylko zdolnością ogólną, inteligencją. Przedstawiciele drugiego stanowiska zaprzeczają tej koncepcji, sądzą, że wszystkie działania i czynności człowieka są zdeterminowane oddzielnymi, specjalnymi uzdolnieniami. Można przyjąć stanowisko pośrednie, tzn., że działania człowieka są zależne od inteligencji i zdolności specjalnych.
* Struktura hierarchiczna:
Jest jedną z nowych koncepcji. Wyznawcy tego poglądu zakładają, że jest to pewien model opracowany na podstawie analizy czynnikowej. Wyniki tej analizy są zależne od struktury badanej grupy oraz rodzaju i liczby testów. Najbardziej znaną koncepcją struktury zdolności jest teoria dwu czynników CH. E. Spearmana wg której zdolności są uwarunkowane czynnikiem ogólnym (general factor) g oraz czynnikiem specjalnym (special factor) s.
G.H.Thomson i inni uznają słuszność tego podziału, mówiąc jednocześnie, że mogą być inne możliwości np. podział hierarchiczny. Potwierdza on istnienie czynnika ogólnego i dodaje dwa nowe: czynnik werbalny (verbal factor) v oraz czynnik praktyczny (practical factor) p.
Mogą one być uznane za dwa rodzaje uzdolnień tj. werbalnych i praktycznych. Ponadto istnieją inne czynniki grupowe (group factors), obejmujące mniejszą liczbę składników niż czynniki v lub p. Dało to możliwość P.E. Vernonowi na podział testów na dwie grupy. Do jednej należą testy werbalne, liczbowe i wiadomości, w których ujawnił się czynnik v. Druga grupa testów to testy praktyczne, mechaniczne, przestrzenne i fizyczne badające czynniki grupowe k i m. Na podstawie prac eksperymentalnych autor ten poza powyższymi czynnikami zwrócił uwagę na czynniki osobowościowe i temperamentalne w badaniach uzdolnień.
J.P. Guilford podjął próbę usystematyzowania wiadomości o zdolnościach umysłowych i wraz ze swoim uczniem R. Hoepfnerem przedstawił model struktury intelektu. Swoją koncepcję przedstawili w postaci sześcianu, biorąc pod uwagę trzy czynniki: operacje umysłowe, materiał treściowy i rodzaje wytworów.
Operacje umysłowe ujmują w pięć podstawowych grup:
· &...
Emerald_Green