Tadeusz Kowzan „Znak w teatrze”
Pojęcie znaku:
· termin „semiologia” wprowadził do nauk humanistycznych Ferdinand de Saussure („Kurs językoznawstwa ogólnego”, 1916)
- język jako system znaków wyrażających pojęcia
- idea semiologii – nauki badającej funkcjonowanie znaków w obrębie życia społecznego
· Jan Mukarovsky (1934) podjął pierwszą próbę potraktowania sztuki jako faktu semiologicznego
- każda treść zyskuje charakter znaku przez sam fakt swojej komunikatywności
- dwie funkcje semiologiczne (komunikatywna i autonomiczna)
- sztuka jako znak, a nie jako zbiór czy sekwencja znaków
· Eric Buyssens (1943) podjął polemikę – uważał, że „sztuka jest mało semiczna”
- rozróżnił dwie kategorie semii (systematyczne: mowę, sygnalizację drogową, formuły matematyczne, zapis muzyczny; asystematyczne – sztuka, reklama, dormy towarzyskie, gestykulacja) i tzw. zbiór semów (sztukę)
- „wydaje się, że najbogatsza kombinacja faktów semicznych występuje w toku przedstawienia operowego” (słowo, śpiew, muzyka, dekoracje, światło, reakcje publiczności, udział personelu technicznego)
· Roman Jakobson – malarstwo i film jako mowy niejęzykowe; Roland Barthes – sztuka jako system semiotyczny
Propozycja zastosowania metody semiologicznej do analizy widowiska – ograniczonego jednak do teatru (w tym: dramat, opera, balet, pantomima, marionetki):
· słowo w teatrze ma sens językowy, ale jest też znakiem przedmiotów, osób, emocji (przez treść, ale i sposób realizacji: intonację); podobnie pozycja czy ruchy aktora
· w teatrze znakiem jest wszystko (scenografia, oświetlenie, rekwizyty, charakteryzacja, dźwięk); rzadko jednak znak występuje w stanie „czystym” (znakowi językowemu towarzyszy znak intonacji, mimiczny itd.)
Analiza znaku w widowisku teatralnym od strony rezultatu (w spektaklu jako uformowanej rzeczywistości):
· pojęcie znaku:
- schemat Saussere’a: element znaczony (pojęcie) i element znaczący (leksem)
- podział na znaki naturalne i sztuczne:
* Lalande:
- „Znaki naturalne, te, których stosunek do rzeczy znaczonej wynika wyłącznie z praw przyrody; np. dym to znak ognia”
- „Znaki sztuczne, te, których stosunek do rzeczy znaczonej oparty jest na dobrowolnej i najczęściej zbiorowej decyzji” (różnica między tymi znakami istnieje na poziomie emisji, a nie percepcji)
- widowisko przekształca znaki naturalne w sztuczne (posiada zdolność „usztuczniania” znaków) – w teatrze istnieją tylko znaki sztuczne
- z widowiska nie można jednak całkowicie wyeliminować znaków naturalnych, które jednak w kontekście woli reżysera stają się sztuczne (drżący głos starca grającego starca jest naturalny fizycznie, ale w kontekście doboru osoby do roli – staje się sztuczny)
Główne systemy znaków mające zastosowanie na scenie:
1) słowo:
· jest znakiem poszczególnych wyrazów (płaszczyzna lingwistyczna), ale może być też znakiem emocji, minionej epoki, zmiany nastroju (nagromadzenie głosek syczących, archaizacja języka, alternacje rytmiczne)
· stosunek między podmiotem mówiącym a fizycznym źródłem mowy (relacja mówiącego i marionetki – pomost łączący postacie; podkładanie nagrania aktorowi – znak monologu wewnętrznego, postaci-pajaca, narratora itp.)
· komunikowanie słowa za pomocą obrazu graficznego (pisma) – należy do dekoracji; wypadkiem granicznym jest równoległe występowanie języka i pisma (kwestia aktora lub tłumaczenie tekstu piosenki) – zjawisko redundancji (dwa równoległe ciągi znaków, których elementy znaczone desygnaty są identyczne, a elementy znaczące różne)
2) intonacja:
· na intonację składają się ton, rytm, szybkość mówienia i natężenie głosu, akcent (grasejowane, czyli francuskie „r” może być znakiem pretensji postaci do arystokracji; „r” wibrujące jest znakiem chłopskiego pochodzenia)
· każdy znak językowy ma formę znormalizowaną (leksem) oraz szereg wariantów (intonacje)
3) mimika:
· jest znakiem czasowo-przestrzennym, opartym na ekspresji ciała (kinetycznym/kinestetycznym), który podzielić można na trzy systemy:
* mimika twarzy – bardzo trudno odróżnić świadomą mimikę od spontanicznej; może modyfikować lub osłabiać walor mówionego słowa lub nawet mu zaprzeczać; jest znakiem stanów emocjonalnych, doznań fizycznych itp.
* gest
* ruch sceniczny aktora
4) gest:
· najbardziej (tuż obok słowa) rozwinięty system znaków
· jest ruchem lub pozycją ciała mającym zamiar stworzenia i zakomunikowania znaku
· może być znakiem dekoracji (otwarcie drzwi), kostiumu (kapelusz), rekwizytu, dźwięku
· może być znakiem drugiego stopnia (gdy określa przynależność polityczną lub religijną)
· są mniej lub bardziej konwencjonalne (w Azji są superkonwencjonalne – odczytać mogą je tylko wtajemniczeni)
5) ruch sceniczny aktora:
· może być znakiem stanu postaci (nietrzeźwość, ból), emocji (nieśmiałości, sympatii)
· „mnogość znaków o wspólnym elemencie znaczącym, rozłożonych na różnych nosicieli, modyfikuje element znaczeniowy i stwarza nową wartość semantyczną” (ruch zbiorowy)
6) charakteryzacja:
· jest znakiem wzorowanym na znakach naturalnych (płeć, wiek, odcień skóry); może budować określony typ postaci (wamp, alkoholik) lub określać przynależność czasową (postać współczesna, historyczna)
· uzupełnia lub umacnia mimikę, może jednak ją ograniczać (rola maski – maska ukrywa naturalne odruchy mimiczne aktora, dlatego klasyfikowana jest do charakteryzacji, a nie mimiki)
7) fryzura:
· w sensie semiologicznym fryzura nie należy do kostiumu ani charakteryzacji, pełni bowiem czasami rolę determinującą
· może być znakiem przynależności do epoki, kultury, strefy gospodarczej, klasy społecznej, pokolenia przeciwstawiającego się tradycjom ojców; może oznaczać sytuację (niedawne przebudzenie, bójka, scena miłosna)
8) kostium:
· „habit czyni mnicha” – kostium jest najbardziej konwencjonalnym znakiem
· może być znakiem lub antyznakiem płci (może maskować płeć postaci scenicznej lub płeć aktora grającego płeć przeciwną)
9) rekwizyt:
· samodzielny system znaków poprzez liczne wypadki graniczny łączący się z kostiumem i dekoracją (element stroju może spełnić rolę rekwizytu, gdy jego rola wykracza poza funkcje stroju – np. laska)
· rekwizytem może być wł. każdy przedmiot istniejący w naturze lub życiu społecznym (jako znak swego realnego odpowiednika stanowi znak pierwszego stopnia – może stać się znakiem drugiego stopnia, gdy odwołuje się do zawodu postaci, jej upodobań itp.)
· znaki wyższego stopnia pojawiają się, gdy element znaczony (signifie) znaku 1. stopnia nakłada się na element znaczący (signifiant) znaku 2. stopnia itd. – rekwizyt może stać się więc znakiem myśli przewodniej utworu
10) dekoracja:
· w przypadku przeładowanej dekoracji: każdy przedmiot oznacza siebie, ale kombinacja wielu takich przedmiotów staje się już znakiem drugiego stopnia
· w przypadku fragmentarycznej dekoracji: pojedynczy element może stać się znakiem wyższego stopnia (tyczka oznacza słup, słup jest drogowskazem, co sugeruje droga, a ta z kolei może oznaczać decyzję lub sytuację bohatera)
· do dekoracji należą również graficzne znaki języka (patrz: słowo)
11) oświetlenie:
· gra świateł może pełnić niezależną funkcję semiologiczną (światło może zmieniać natężenie w toku dialogu)
· sztuczne oświetlenie służy przede wszystkim wyodrębnieniu miejsca teatralnego: tworzy kontrast pomiędzy sceną a widownią i stanowi znak chwilowej lub absolutnej wagi bohatera, otwarcia przestrzeni, aktualnego miejsca akcji
· osobną kategorię stanowić powinna projekcja ruchoma lub nieruchoma (może być znakiem scenografii lub wspomnień/marzeń bohatera czy tworzyć znak wyższego stopnia „rzecz dzieje się równocześnie w innym miejscu”)
12) muzyka:
· jest znakiem emocji, poprzez skojarzenia rytmiczne może być znakiem atmosfery, miejsca lub czasu akcji
· pewne tematy muzyczne pełnią funkcję znaku wyższego stopnia (określają bohatera, gdy pojawiają się przy jego wejściu; buduje sceny retrospektywne, gdy podkreśla zmianę czasu)
· bardzo często wiąże się ze słowem (muzyka wokalna) – czasem ma jednak różną wartość znaczeniową (wulgarny tekst do ckliwej melodii)
13) efekt dźwiękowy:
· znaki słuchowe (odgłos kroków, skrzypienie drzwi) – reprodukowane świadomie na użytek widowiska
· mogą określać czas, pogodę, miejsce, atmosferę chwili
Systemy 1 i 2 odnoszą się do wypowiadanego tekstu; 3, 4 i 5 – do ekspresji ciała; 6, 7 i 8 - do zewnętrznego wyglądu aktora; 9, 10 i 11 – do wyglądu miejsca scenicznego; 12 i 13 - do dźwięków nieartykułowanych. Znaki można też podzielić wg sposobu percepcji (słuchowe i wzrokowe, czasowe i przestrzenne), wg percepcji zmysłowej i nosiciela znaków (słuchowe nadawane przez aktora, wzrokowe lokalizowane w osobie aktora, wzrokowe emitowane poza aktorem, znaki słuchowe poza aktorem).
ü Kolor pozostaje ważnym elementem kolejnych podgrup znaków.
ü Do interpretacji znaków wykorzystuje się doświadczenie, wykształcenie, kulturę literacką i artystyczną, znajomość kodów itp.
ü Ilość i walory znaków postrzeganych nie są tożsame z ilością i walorami znaków emitowanych.
ü Ekonomika znaków komunikowanych w przedstawieniu: nie należy mnożyć znaków lub w mnogości znaków komunikowanych jednocześnie uniemożliwiać widzowi wybranie najważniejszych.
ü Znaki w teatrze pełnią funkcję semantyczną i estetyczną.
Pro_Christo