Borowski Tadeusz - Wybór opowiadań.pdf - Borowski Tadeusz - ssaaggaa

Tadeusz Borowski

Wybór opowiadań

Spis treści

Wstęp / 5

Matura na Targowej / 19

Pożegnanie z Marią / 24

Chłopiec z Biblią / 57

U nas w Auschwitzu... / 68

Ludzie, którzy szli / 107

Dzień na Harmenzach / 121

Proszę państwa do gazu / 150

Śmierć powstańca / 171

Bitwa pod Grunwaldem / 186

Określenia oświęcimskie / 229

Wstęp

W literaturze polskiej czasu wojny i powojnia, bujnej i różnorodnej, Tadeusz

Borowski był postacią wyjątkową. Choć żył zaledwie 29 lat i pozostawił po sobie

dorobek ilościowo niewielki, nie dopełniony, nie pozbawiony wewnętrznych

sprzeczności - trudno przecenić jego wartość i znaczenie.

Za życia był pisarzem czytywanym, frapującym, lecz przede wszystkim spornym.

Prawie każdy jego utwór, każda książka wywoływały dyskusje i sprzeciwy.

Krytykowano je, i często potępiano, z różnych stron i rozmaitych powodów. Skoro

nie dawało się tej twórczości potraktować obojętnie, dość powszechnie doszukiwano

się w niej wybujałego młodzieńczego nihilizmu. Borowski nie ułatwiał zrozumienia

swych dróg: rozrzutnie szafował własnym pisarstwem, potępiał sam siebie, miotał się

wśród sprzeczności swego czasu i swej psychiki. Trzeba było dopiero jego

samobójczej śmierci, zebrania ocalałych utworów i wyświetlenia nieznanej biografii,

aby z dość już odległej perspektywy czasu i nowych doświadczeń ogarnąć to

wyjątkowe zjawisko i zrozumieć, czym jest dla polskiej literatury.

Borowski debiutował w środku okupacji, w końcu roku 1942. Miał lat dwadzieścia.

Pracował jako magazynier w firmie budowlanej na Pradze i studiował polonistykę w

tajnym uniwersytecie warszawskim. Wojna przyspieszyła dojrzewanie nowego

pokolenia literackiego. Wśród jego kolegów uniwersyteckich znalazło się wielu

młodych poetów: Krzysztof Kamil Baczyński, Wacław Bojarski, Tadeusz Gajcy,

Andrzej Trzebiński, Zdzisław Stroiński, Stanisław Marczak-Oborski i inni. Tej

młodzieży

zawdzięczała Warszawa pierwsze przejawy życia literackiego pod okupacją. Ale nie

było jej łatwo otrząsnąć się z klęski, zdobyć jakąś nową, własną orientację ideową.

Większość z nich skupiła się wokół pisma "Sztuka i Naród", związanego z prawicową

organizacją "Konfederacja Narodu", która w okupowanym kraju snuła dalej rojenia o

polskiej mocarstwowości. Borowski, podobnie jak Baczyński, mocno sprzeciwiał się

tej ideologii (na tym tle rozszedł się ze swym szkolnym i uniwersyteckim

przyjacielem, Andrzejem Trzebińskim).

Wokół Borowskiego powstała grupa przyjacielska "esencjastów" stanowiąca w

okupowanej Warszawie ośrodek lewicowej czy też lewicującej młodzieży

artystycznej, konkurencyjny w stosunku do "Sztuki i Narodu". Dla zabaw, dysput i

poezji zbierali się przeważnie w baraku na Skaryszewskiej, gdzie pracował i mieszkał

Borowski. Mimo grozy czasu, nie chcieli rezygnować z niczego "co ma młodości

smak i poezji". Ciężko pracując, Borowski żyje w tych strasznych latach jak w

"złotym wieku": oddaje się nauce, poezji, przyjaźni, miłości. Tym wiarom,

sprzeciwom i uniesieniom poświęca swe pierwsze poezje. Ale gdy w końcu roku

1942 Borowski postanowił, w ślad za Wierszami wybranymi K. K. Baczyńskiego,

wydać swój debiut i drukował go na powielaczu w składziku na Skaryszewskiej,

obrał na ten cel utwór odmienny - cykl poetycki Gdziekolwiek ziemia... Nie był to

debiut efektowny: ciemnymi, rozwichrzonymi "metafizycznymi heksametra-mi"

opiewał dziejącą się Apokalipsę. W środku cyklu znalazła się jedyna jambem

napisana Pieśń, zakończona wyrokiem:

Nad nami - noc. Goreją gwiazdy dławiący trupi nieba fiolet. Zostanie po nas złom

żelazny i głuchy, drwiący śmiech pokoleń.

Na ogół wszyscy młodzi poeci pisywali wówczas katastroficzne wiersze, po części

czerpane z przedwojennej poezji, a przede wszystkim z tego, co widzieli dokoła. Ale

katastrofizm Borowskiego wyróżniał się wśród nich i znacznie szerszym widzeniem

"czasów pogardy" (jak epokę tę ochrzcił tytułem swej powieści Andre Malraux), i

poczuciem wielkości i tragizmu rozpoczynanej pieśni, i wreszcie tonem dojrzałego

męskiego stoicyzmu, który - choć nie poddaje się przeciwnościom losu - widzi

całą jego potęgę i grozę. Nic dziwnego, że Gdziekolwiek ziemia... a zwłaszcza Pieśń,

nie znalazły zrozumienia u większości pierwszych czytelników, a rówieśnikom ze

"Sztuki i Narodu" wydały się utworami małej wiary.

Poezji tej nie można pojąć nie znając losów poety. Dramat epoki stał się udziałem

Borowskiego, zanim rozpoczęła się wojna. Urodzony w Żytomierzu na Ukrainie, we

wczesnym dzieciństwie przeżył aresztowanie i zesłanie obydwojga rodziców.

Pozostał sam, pod opieką dalszej rodziny. Dzięki wymianie przez władze polskie

przebywającego w łagrze na dalekiej Północy ojca, w roku 1932, mając lat dziesięć,

przyjeżdża wraz z bratem do kraju; w rok później wraca matka. Rodzina osiedla się w

Warszawie. W ojczyźnie nie czekało ich lekkie życie: ojciec zostaje robotnikiem w

fabryce Lilpopa, matka dorabia krawiectwem. Synów oddano do internatu oo.

franciszkanów. We wrześniu 1939, podczas oblężenia Warszawy, spłonęła fabryczna

kamieniczka i znów zostali bez dachu nad głową. Żeby żyć i żeby się uczyć, trzeba

było szybko zabrać się do pracy. Wojna i okupacja nie były więc pierwszymi

wtajemniczeniami Borowskiego w dramat "czasów pogardy"; nakładały się na nie

przeżycia wcześniejsze, tworząc mroczny, jedyny w swoim rodzaju krajobraz

Gdziekolwiek ziemia...

W parę miesięcy po debiucie, w lutym 1943 roku, Borowskiego aresztowało gestapo,

gdy idąc śladem narzeczonej, na nic się nie oglądając, wpadł do "kotła". Uwięziony

został na Pawiaku. Wkrótce odtransportowano go do największego hitlerowskiego

obozu koncentracyjnego, do Oświęcimia, pracującego pełną parą krematoriów. Na

przedramieniu wytatuowano mu numer 119198. Po kilku miesiącach pracy na Budach

i na Harmenzach, zapadł na ciężką chorobę i znalazł się w oświęcimskim szpitalu.

Gdy go odratowano, przyjaciele pozostawili go w szpitalu w charakterze flegera

(pielęgniarza).

Niedaleko stąd, za drutami, w jeszcze potworniej szych warunkach przebywała jego

narzeczona. Stara się z nią porozumiewać (te listy, odtworzone przez autora, złożą się

później na opowiadanie U nas, w Auschwitzu...), dostarczać jej lekarstw. Wkrótce

dobrowolnie porzuci szpital, wstąpi do komanda dachdeckerów, obozowych dekarzy,

żeby widywać się ze swą dziewczyną. W obliczu zbliżającego się frontu Niemcy

zaczynają likwidować Oświęcim. W sierpniu 1944 r. Borowski

dostaje się do transportu; wywożą go na jeszcze prawie rok do mniejszych obozów w

głębi Rzeszy, wpierw do Dautmergen koło Stuttgartu, następnie do Dachau Allach.

Reakcja Borowskiego na uwięzienie i obozową marszrutę była dość dziwna. Jakby

niczego innego nie oczekiwał, jakby był na to przygotowany. W obrocie własnego

życia widzi jedynie spełnienie dobrze mu znanej prawidłowości ogólnego losu. Ani w

więzieniu, ani w obozie nie przestaje pisać. Na Boże Narodzenie 1943 tworzy w

Oświęcimiu Księgę wigilijną, cykl kolęd lagrowych; w obozie śpiewa się jego

piosenkę o miłości, która "mocniejsza jest nad śmierć". W wierszach i w listach

pisanych do narzeczonej młody poeta, student warszawskiego uniwersytetu, stara się

zgłębić tajemnice obozu, skonfrontować go ze swą wiedzą o człowieku, z pięknymi

mitami europejskiej kultury:

l oto, chwalca człowieka, leżę na pryczy baraku i chwytam, jak ptaka lot, w palce

legendę i mit, lecz próżno w oczy człowiecze patrzę szukając znaku. Już tylko łopata i

ziemia, człowiek i zupy litr.

(Do narzeczonej)

Choć niewiele ocalało wierszy obozowych Borowskiego, nawet te nieliczne,

niezwykłe świadectwa układają się w pejzaż piekielny ("palą się ludzkie stosy jak

kupy smolnych łuczyw"), w straszliwy epos "ciała wędrującego, bitego, ciała

międzygranicznego". Na tym tle, wśród pogromu wszelkich wartości i walki po

prostu o życie, ogromnym blaskiem świeci Sionce Oświęcimia, jego nie pokonana

liryka miłosna.

Wyzwolenie obozu Dachau Allach przez VII Armię Amerykańską, które nastąpiło l

maja 1945, nie od razu przyniosło Borowskiemu wolność. W obawie przed

konsekwencjami nagłego uwolnienia mas ludzkich, jakie Niemcy zegnali do Rzeszy,

Amerykanie utworzyli przejściowo tzw. obozy dipisów (przesiedleńców), które

stopniowo rozładowywali. Borowski znalazł się znów za drutami, w dawnych

koszarach SS we Freimanie, na przedmieściu Monachium. Przypadek zdarzył, że

wyszedł stamtąd stosunkowo szybko: wyreklamowano go, gdy w Monachium

powstawało Biuro Poszukiwania Rodzin przy Komitecie PCK. Poszukuje wielu ludzi,

przede wszystkim poszukuje

swojej narzeczonej nie wiedząc, czy znajdzie ją żywą. Rozpisuje listy na wszystkie

możliwe strony; wtóruje im poetyckim Wołaniem Marii. Wreszcie po paru

miesiącach odnajduje ją - ciężko chorą - w Szwecji, dokąd jeszcze przed

zakończeniem wojny przewieziono specjalnym transportem część kobiecego obozu

Ravensbriick. Zdawało mu się, że łatwiej połączy się z nią, jeśli zostanie w

Niemczech. Mimo szaleńczych starań, mimo interwencji nie okazało się to możliwe.

Wyzwolona Europa nie była łaskawa nawet dla zakochanych.

Zarówno pobyt w obozie dipisów, jak roczny postój w Monachium były dla

Borowskiego okresem niezwykle twórczym. Jeszcze w obozie, dzięki sławie

poetyckiej, jaka mu tam towarzyszyła (nie zawsze ułatwiała mu życie!), otrzymał

propozycję od współwięźnia, a przedwojennego wydawcy i świetnego grafika

Anatola Girsa, wydania swych wierszy warszawskich i obozowych. Po latach Girs

spełnił to przyrzeczenie. W znanej oficynie monachijskiej Bruckmanna ukazał się

pięknie, po bibliofilsku wydany trzeci tom poetycki Borowskiego pt. Imiona nurtu

(drugi, skromny zbiorek erotyków wydali w Warszawie przyjaciele, gdy był w

Oświęcimiu). Ale przede wszystkim Borowski pisze nowe wiersze:

wiersze o wyzwoleniu i o nowym porządku europejskim, który obserwuje z

niemieckiego pobojowiska. Po tym, co przeżyła Europa, po tym, czego doświadczył

na własnej skórze, spodziewa się, że winnym zostanie w majestacie prawa

wymierzona sprawiedliwość, a ocalała z przygody z faszyzmem Europa przywróci

swe stare tradycje wolności i demokracji. Tymczasem na nic takiego się nie zanosiło.

Zbrodnie uchodziły płazem, maskowane komedią sprawiedliwości, druga wojna

kończyła się oczekiwaniem trzeciej, a zwycięzcy zaprowadzali w Europie swoje

porządki. Poezja Borowskiego zieje goryczą i ironią. Nieobce są jej, podobnie jak

masom dipisów, nastroje zemsty i odwetu, pokusy dochodzenia sprawiedliwości na

własną rękę. Borowski jakby boi się tych niebezpiecznych odruchów: pragnie swe

prawa przekazać w bardziej powołane ręce i powrócić do normalnego życia. Ale nie

ma ucieczki od własnej wiedzy i własnej pamięci. Przychodzą na powrót spaleni,

rozstrzelani, przychodzą towarzysze lagrowi. W pięknych wierszach Umarli poeci,

Odejście poety i innych, poświęconych padłym w boju kolegom jego warszawskiej

młodości, rodzi się, niezależnie od sporów, jakie go kiedyś z niektórymi z nich

dzieliły, jakaś wielka z nimi

wszystkimi śmiertelna wspólnota, przepowiadająca także jego własny los:

wabi trawiasta głąb, pachną podziemne łąki, dalej trzeba pod ziemię, głębiej i głębiej,

aż do was wstąpię.

(Umarli poeci)

Wśród tych rozpamiętywań rodzi się w poezji Borowskiego poczucie winy wobec

znanych i nieznanych umarłych - że przeżył! Poczucie winy obarczającej każdego,

kto był uczestnikiem tej tragedii: A któż z was żywych śmierć widział - bez winy? To

poczucie winy ocalonych, i swojej własnej, kojarzy się równocześnie z "mistyczną

wiarą" w moralne odrodzenie ludzkości, które za ich sprawą musi mimo wszystko

nastąpić. Wobec obojętności świata, w jakim żyje, zadanie to coraz bardziej wiąże się

dla Borowskiego z Ziemią rozstrzelanych, z powrotem do kraju.

Czym jesteś ty, co nocą trwożysz widmem wapiennych jam i dołów i poprzez ląd, i

poprzez morze bym wrócił, groźnie za mną wołasz?

Czym jesteś? Ugór czy ruina, najuporczywsza z moich muz! Czemuż mi ciągle

wypominasz spalony mur, zatęchły gruz?

Czym jesteś? Oto walczę z tobą i krzyk twój duszę, i wołanie, i idę tam, ku wspólnym

grobom do ciebie, ziemio rozstrzelanych.

Mimo że nie spełniło się to, na co czekał, mimo rozmaitych innych obaw, rozterek i

rozdarć (co brzmi tak tragicznie w ostatnim utworze napisanym w Monachium: ani

wiersz, ani proza / tylko kawał powroza...) najuporczywsza z jego muz zaprowadziła

w końcu Borowskiego do ojczyzny. Po 3 latach i 3 miesiącach od chwili

aresztowania, w czerwcu 1946, zamknęła się powrotem do Warszawy jego wielka

wędrówka po

zniewolonej Europie i zamknął zarazem jego wstrząsający pamiętnik poetycki.

Po powrocie do Polski, gdzie wreszcie połączyli się z narzeczoną i pobrali, Borowski

nieoczekiwanie zarzucił poezję, nie wydawszy nawet swego nie znanego dorobku,

zapowiadanej Rozmowy z przyjacielem (stosunkowo najszerszy wachlarz

dochowanej poezji Borowskiego przedstawia wydany w 20-lecie jego śmierci tomik

poetycki w serii "Biblioteka poetów", Poezje, PIW). Pochłonęły go inne zamiary,

które zresztą w jego poezji, tak teraz zlekceważonej, dojrzewały od dawna. Jeszcze w

Monachium, za namową Girsa, trzej młodzi autorzy: Tadeusz Borowski, Krystyn

Olszewski i Janusz Nel Siedlecki, napisali książ-kę-dokument pt. Byliśmy w

Oświęcimiu. W książce tej, wydanej w Monachium w roku 1946, w całości

opracowanej przez Borowskiego, zamieścił on swe pierwsze opowiadania. Do prozy

nie przywiązywał większego znaczenia, lecz gdy przesłane do kraju i opublikowane

w "Twórczości" opowiadania stały się głośnym wydarzeniem literackim i wywołały

ogromny skandal - poeta zrozumiał, jakie jest jego właściwe powołanie. W półtora

roku później, w roku 1948, Borowski wydał swój słynny tom opowiadań Pożegnanie

z Marią.

Ze zrozumiałych powodów literatura polska wydała więcej świadectw poświęconych

czasom wojny niż jakiekolwiek inne pisarstwo. Zaraz po wojnie powstały liczne

relacje dokumentalne, mówiące o niemieckich zbrodniach i o martyrologii ludności

polskiej (najgłośniejsze Dymy nad Birkenau S. Szmaglewskiej). Powstały też książki

psychologiczne, zastanawiające się nad fenomenem zezwierzęcenia oprawców i

bohaterstwa ofiar; bezmiar cierpień starano się często wyjaśnić w sposób mistyczny,

np. w książce Z. Kossak-Szczuckiej Z otchłani. Pisarze wielkiej klasy (zarówno

polscy, jak zagraniczni) widzieli w bezprzykładnej eksterminacji zaprzeczenie całej

tradycji europejskiego humanizmu. Żadna jednak z tych różnorodnych książek, nawet

najwybitniejszych, nie była w stanie sprostać pełnej prawdzie o wojnie totalnej, a

zwłaszcza o jej kwintesencji - o Oświęcimiu.

Borowski nie pretendował także do powiedzenia pełnej prawdy o Oświęcimiu. Ale w

swych opowiadaniach powiedział prawdę może najistotniejszą i najbardziej bolesną.

Potrafił odsunąć na bok psychologię zarówno kata, jak i ofiary, potrafił wznieść się

ponad cierpienia

milionów i własną gehennę obozową - i spojrzał na lagry zimnym, bezlitosnym

wzrokiem.

Dla Borowskiego lagry są konsekwencją rozkwitu i triumfów III Rzeszy, nowego

ładu, jaki hitleryzm usiłował narzucić podbitej Europie. Żeby zrealizować plany

panowania rasy germańskiej nad światem, hitlerowski faszyzm musiał wykorzystać

także pokonane narody, przymusić ofiary do współdziałania w jego zbrodniczym

procederze wytępienia ich samych. Obóz nie stanowił więc ani sabatu zbrodniczych

natur, ani bezsensownej hekatomby ofiar, ani zemsty za grzechy ludzkości, lecz

sprawnie zorganizowany system, celowo uformowaną społeczność, służące

założonym przez hitlerowców celom. Nie stanowił więc - mówiąc słowami Alberta

Camusa - zwykłej zbrodni namiętności, jaką ludzkość znała od wieków, lecz stadium

wyższe

- zbrodnię logiki, którą totalitarny system doprowadził do doskonałości, do skali

niespotykanej w dziejach, do rozmiarów ludobójstwa. Obecnie, po wielu latach,

mechanizm ten został zbadany dokładnie:

wiele instytutów naukowych na podstawie poszukiwań archiwalnych i badań

rozmaitych dziedzin ukazało światu, jak hitlerowcy doszli do ustanowienia państwa

stanu wyjątkowego, z jaką konsekwencją ów narodowy ład zaprowadzali, jak bliscy

byli jego urzeczywistnienia. Tadeusz Borowski, bez pomocy archiwów i sztabów

Borowski Tadeusz - Wybór opowiadań.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: