Obowiązki świadczeniodawców usług zdrowotnych –
przestrzeganie ich w świetle praktyki sądowo-lekarskiej
Świadczenia zdrowotne udzielane są pacjentom przez różnego rodzaju zakłady opieki zdrowotnej oraz lekarzy w ramach prywatnej praktyki zawodowej. Placówki te i lekarze stają się więc wykonawcami świadczeń zdrowotnych (świadczeniodawcami), co nakłada na nich liczne i bardzo trudne, choć uregulowane ustawowo obowiązki.
Obowiązku te określają :
- Konstytucja RP :
· art. 68 stanowiący, że „każdy ma prawo do ochrony zdrowia” (jest to norma prawna a nie deklaracja), a obowiązkiem władz publicznych jest zapewnienie obywatelom równego dostępu do świadczeń,
· art. 41 zapewniający obywatelom nietykalność i wolność osobistą czyli prawo do samostanowienia (decydowania o swoim losie, a zatem także wyrażaniu zgody lub sprzeciwu co do proponowanych świadczeń zdrowotnych,
· art. 51 chroniący dane osobowe,
· art. 53 prawo do wolności sumienia i religii (sumienie i światopogląd ma wpływ na wybór świadczenia zdrowotnego przez pacjenta).,
· liczne ustawy i rozporządzenia wykonawcze, które stanowią rozwinięcie podanych powyżej praw konstytucyjnych.
Jako najważniejsze uzupełnienie prawa do ochrony zdrowia należy uznać wpisane do kilku ustaw prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadającym aktualnym wymaganiom wiedzy medycznej, z zastrzeżeniem ich limitowania w określonych sytuacjach, związanych z praktycznymi możliwościami do – przypominam- równego, zapewnionego przez Konstytucję dostępu do tych świadczeń. Zakres dostępnych, równych dla wszystkich świadczeń zdrowotnych miał być sformułowany w ustawie, która – zgodnie z zapisem w Konstytucji – miała się ukazać w ciągu dwóch lat, od jej wejścia w życie. ustawa ta nie ukazała się do chwili obecnej i nadal nie wiadomo jakie świadczenia zdrowotne powinny być równo dostępne dla wszystkich pacjentów (potocznie mówi się o tzw. koszyku świadczeń),
· regulaminy tworzone w zakładach opieki zdrowotnej, które zgodnie z art. 18a.1. ustawy o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. 1997 r., nr 104, poz. 661) określają „organizację i porządek procesu udzielania świadczeń zdrowotnych”.
W oparciu o zapisy w/w wymienionych aktach prawnych należy przyjąć, że podstawowymi obowiązkami świadczeniodawców są:
- zapewnienie świadczeń zdrowotnych , zgodnych z wymogami aktualnej wiedzy medycznej,
- nie podejmowanie się udzielania świadczeń zdrowotnych, przekraczających możliwości diagnostyczno-lecznicze danej placówki,
- przestrzeganie praw pacjentów,
- utrzymywanie placówki w nie budzącym zastrzeżeń stanie sanitarno-epidemiologiczny,
- zabezpieczenie pacjentom bezpiecznego pobytu w szpitalu,
- prawidłowe prowadzenie dokumentacji lekarskiej, zarówno pod względem formalnym jak i merytorycznym oraz prawidłowe jej zabezpieczenie,
- ochron a danych osobowych pacjentów,
- utrzymywanie w sprawności aparatury,
- zachowanie procedur obowiązujących w razie wypisywania się pacjenta na żądanie ze szpitala i w razie jego śmierci w szpitalu,
- wszczynanie w określonych przepisami przypadkach procedur transplantacyjnych,
- prawidłowa organizacja pracy zakładu opieki zdrowotnej,
- analiza każdego przypadku, będącego przedmiotem postępowania prokuratorskiego, sądowego bądź związanego z odpowiedzialnością zawodową.
Wymienione powyżej, choć bardzo liczne obowiązki świadczeniodawców usług zdrowotnych są najważniejsze, ale nie wyczerpują całości zagadnienia. Dla porównania – prawami śwaidczeniodawców są: odmowa w ściśle określonych przypadkach świadczeń zdrowotnych oraz „dyscyplinarne wypisanie pacjenta ze szpitala z powodu nieodpowiedniego zachowania się. Tylko ta możliwość i stosowanie się do ograniczeń, związanych z zagrożeniem epidemiologicznym, stanowią obowiązki pacjentów jako świadczeniobiorców. Natomiast ilość spraw świadczeniobiorców – pacjentów jest olbrzymia; w Karcie Praw Pacjenta spisanych jest ich około 80-ciu.
Podołanie tak licznym obowiązkom przez zakład opieki zdrowotnej to bardzo trudne zadanie itp. Niestety, w praktyce występują niejednokrotnie nieprawidłowości, stające się przedmiotem postępowań prokuratorskich i sądowych. Sądowo-lekarskie opiniowanie w tzw. „sprawach lekarskich” (oceniających prawidłowość postępowania lekarskiego) daje możliwość – w oparciu o dokumenty zebrane w aktach – oceny prawidłowości wywiązywania się świadczeniodawców ze swych obowiązków.
Doświadczenie medyka sądowego daje podstawę do stwierdzenia, że każdy z wymienionych obowiązku bywa łamany, mniej lub bardziej drastycznie. Najczęstsze nieprawidłowości z konkretnymi „wziętymi z życia” przykładami – zostaną przedstawione poniżej,
· każda placówka ma określone możliwości diagnostyczno-lecznicze i niedopuszczalne jest przyjmowanie w trybie planowym lub bez bezpośredniego zagrożenia życia pacjenta, którego stan zdrowia wymaga badań i czynności leczniczych przekraczających te możliwości. pacjenta takiego należy natychmiast przekazać do szpitala o wyższym stopniu referencyjności. Dotyczy to zwłaszcza procedur zabiegowych, ale także trudnych diagnostycznie stanów chorobowych. Drastycznym przykładem może być podjęcie się prowadzenie bliźniaczej, niedonoszonej, powikłanej ciąży, wysokiego ryzyka, w okresie przedporodowym przez oddział, na którym nie było aparatu usg a dokonanie badań kardiotokograficznych stwarzało również duże trudności. Doszło do śmierci obu płodów, choć nawet stwierdzenie tego faktu nastręczało trudności (nie rozpoznano śmierci pierwszego płodu, a po wystąpienie po pewnym czasie objawów śmierci drugiego płodu wykonano cięcie cesarskie – z dokumentacji i wyjaśnień personelu można było sądzić, że miało ono na celu potwierdzenie obumarcia płodów – badaniem usg było niemożliwe, ktg nie wykazywało akcji serca płodów). W tym przypadku ciężarna nie powinna była być przyjęta na oddział o możliwościach pewnej dopuszczalnej normy.
Jednakże czy i kiedy dopuszczalne są działania nieoptymalne tj. nie będące zgodne z zasadami aktualnej wiedzy lekarskiej?
Zdania pracowników są podzielone, ale decyduje w takich przypadkach stan zdrowia pacjentów, związana z tym zdolność do transportu. W przypadkach „nie cierpiących zwłoki” należy udzielić pomocy w miarę możliwości i gdy zaistnieją warunki, przekazać pacjenta do innej placówki. W jednej ze spraw biegli przyjęli, że przewóz wykrwawionej pacjentki (2.5 mg% hemoglobiny) do innej placówki (kilkadziesiąt km) bez oznaczenia grupy krwi i poprawy stanu ogólnego było nieprawidłowe, narażające jej życie i zdrowie na bezpośrednie niebezpieczeństwo,
· świadczenia zdrowotne mają być udzielane zgodnie z zasadami aktualnej wiedzy lekarskiej i pojęcie to dotyczy prawidłowej merytorycznie na każdym etapie postępowania lekarskiego procedury diagnostycznej i leczniczej. Oznacza to zatem wykonanie koniecznych badań fizykalnych oraz dodatkowych. Szpitale mają zazwyczaj odpowiednią aparaturę, laboratoria, możliwości specjalistycznych konsultacji.
Niestety względy finansowe lub inne niezbyt zrozumiałe przyczyny są czasami przyczyną nie wykorzystywania wszystkich możliwości diagnostycznych np. badań usg. W jednym ze szpitali rozpoznano „macicę mięśniakowatą” wyłącznie w oparciu o wywiad i badanie fizykalne, mimo iz pacjentka wielokrotnie żądała takiego badania. Macicę usunięto; jak się okazało bez mięśniaków. I jakkolwiek zabieg ten był klinicznie w pełni uzasadniony, to pacjentka uważała, że wprowadzono ją w błąd, utrwalając w przekonaniu, że ma guzy macicy i tylko dlatego zgodziła się na zabieg. U innej młodej pacjentki, z rozpoznaną dużą torbielą jajnika prawego na podstawie badania usg, przy przyjęciu do szpitala, w oparciu o wynik wyłącznie badania fizykalnego ginekolog rozpoznał torbiel jajnika lewego. Przeprowadzono zabieg metodą laparoskopową, usuwając jajnik – jak wykazały badania histopatologiczne – zdrowy. Badanie usg potwierdziło istnienie torbieli w jajniku prawym.
Zdarzają się przypadki, ze aparatura jest używana, wyniki badań dołączone do historii choroby, ale bez jakiegokolwiek wykorzystania dla oceny stanu zdrowia. Dotyczy to np. wielokrotnie w okresie porodu wykonywanych zapisów kardiotokograficznych. Zapisów tych żaden z lekarzy nie ogląda; zarzut ten nie jest pochopny, skoro nawet zmiany wskazujące na pogłębiające się niedotlenienie wewnątrzmaciczne płodu nie wywołują żadnej reakcji ani nie znajdują odzwierciedlenia w dokumentacji lekarskiej (brak opisów).
W celach oszczędnościowych – zeznanie ordynatora oddziału przed Sądem – w jednym ze szpitali (a ilu jeszcze innych ?) zaniechano badań histopatologicznych wyskrobin z jamy macicy. Wiedza lekarska ustąpiła ekonomii.
Oszczędza się także za sekcjach patomorfologicznych, a jeżeli się przeprowadzane to ogranicza się lub odstępuje od badań histopatologicznych.
Dzieje się to niejednokrotnie wbrew przepisom ustawy o zakładach opieki zdrowotnej (art. 24).
Kolejnym uchybieniem z tej kategorii świadczenia zgodne z aktualną wiedzą lekarską) jest postępowanie z osobami nieubezpieczonymi. Dochodzi do odmowy przyjęć (nawet pacjentów w ciężkim stanie), odsyłanie do innych szpitali albo przedwczesne, przed zakończeniem leczenia wypisanie ze szpitala przy świadomości, iż człowiek taki (często bezdomny) nie ma możliwości kontynuowania niezbędnego leczenia.
ostatnią częstą nieprawidłowością (choć można by je jeszcze mnożyć) jest udzielenie pacjentowi świadczenia dostępnego w danym szpitalu, bez skierowania do innych placówek oferujących mniej inwazyjne metody.
W praktyce sądowo-lekarskiej sprawy dotyczyły pacjentów leczonych operacyjnie z powodu kamicy nerkowej (powikłania pooperacyjne, utrata nerki) bez nawet próby skierowania pacjenta na zabieg kruszenia kamieni metodą nieinwazyjną,
· konieczność przestrzegania praw pacjenta, to niedoceniany jeszcze przez świadczeniodawców problem. Są już tego skutki w postaci procesów o odszkodowanie (zadośćuczynienie) a ich ilość będzie wzrastać w miarę wzrostu świadomości prawnej pacjentów (krytyka wskazuje, że wzrasta ona szybciej u pacjentów, aniżeli u lekarzy).
Przykłady:
- pacjentka wyraża zgodę na usunięcie macicy. Po zabiegu okazuje się, że usunięto jej także jajniki, jak wykazały badania histopatologiczne – bez zmian. Operator zeznał, że usunięcie jajników w wieku pacjentki było zgodne z wiedza i praktyką ginekologiczną, zwłaszcza, że makroskopowo podejrzewano w jajnikach zmiany cystowate. Rzeczywiście wiedza lekarska wskazuje na profilaktyczną konieczność usunięcia jajników w pze... ale pacjentka musi wyrazić na to zgodę. Może bowiem żądać pozostawienia, nawet zmienionych chorobowo jajników. Lekarze w sposób zawiniony złamali zatem podstawowe prawo pacjenta i szpital za to zapłaci (art. 19a.1 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej). Jest to przykłada zderzenia wiedzy lekarskiej z prawem pacjenta, które w tej konfrontacji zwyciężają.
Zasygnalizowanie tego problemu jest uzasadnione – oponie sądowo-lekarskie oceniające powyższą sytuację są częste; czy szpitale stać na odszkodowania;
- brak poinformowania pacjenta o innych, mniej inwazyjnych metodach leczenia (powyżej opisany przykład leczenia kamicy nerkowej),
- udzielanie informacji rodzinie bez upoważnienia (zgodnego z paragrafem 13 ust. 6 Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie rodzajów dokumentacji medycznej w zakładach opieki zdrowotnej, sposobu jej prowadzenia oraz szczegółowych warunków jej uregulowania Dz.U. 2001, nr 88, poz. 966) o stanie zdrowia pacjenta, co może skutkować odszkodowaniem,
- uzależnianie leczenia od zgody rodziny pacjenta pełnoletniego i nie ubezwłasnowolnionego, przy wątpliwościach co do jego stanu świadomości. Ustawa o zawodzie lekarza (Dz.U. 1997 , nr 28, poz. 152) art. 34 p. 3.7 w sposób jednoznaczny wyznacza, obowiązujące wówczas procedury, ale być może, zapytanie rodziny sprawia mniej kłopotu.
Przykład: w 4-tym dniu po oparzeniu u pacjenta pobudzonego w ciężkim stanie ogólnym, z objawami rozpoczynającej się skazy krwotocznej, chirurg rozpoznał martwicę stopy i goleni, stanowiącą pełne wskazania do amputacji kończyny powyżej kolana. Jak odnotowano w historii choroby rodzina nie wyraziła na to zgody – wyraziła ja dopiero po 4- kolejnych dniach i zabieg wykonano. Pacjent zmarł. Lekarz prowadzący zeznał, że martwica rozpływna kończyny była źródłem zakażenia ogólnego i niewydolności wielonarządowej, ale brak zgody rodziny uniemożliwił dokonanie amputacji w odpowiednim czasie. Przykład ten dotyczy zarówno opacznego rozumienia praw pacjenta jaki naruszenia obowiązku leczenia zgodnego z aktualną wiedzą lekarska i komentarz jest zbyteczny,
· jakość prowadzenia dokumentacji lekarskiej była i jest przedmiotem wielu opracowań o charakterze poglądowym. w zasadzie wystarczy przestrzegać zapisów rozporządzenia (cytowanego powyżej) by prawidłowość tej czynności lekarskiej nie budziła zastrzeżeń. Niestety w praktyce nie przywiązuje sie należytej wagi do jakości dokumentacji, sytuacji tej nie zmieniło nawet wprowadzenie prawa pacjenta do wglądu w historię choroby. Wyjątkowo rzadko w drastycznych przypadkach niedopełnienie tego obowiązku śwadczeniodawcy rodzi odpowiedzialność ordynatora za niedopełnienie obowiązków służbowych; także lekarz może, a nawet powinien ponieść odpowiedzialność służbową,
· utrzymywanie aparatury w pełnej sprawności wydaje się obowiązkiem łatwym do spełnienia; w każdym szpitalu winien zajmować się tym fachowiec, każdy aparat posiadać aktualny atest, a jego sprawność w określonych terminach być kontrolowania. Tak z pewnością jest w większości szpitali; nie można jednak przyjąć, że jatrogenne uszkodzenia ciała pacjentów wskutek wadliwej pracy aparatury zdarza się wyjątkowo. Zdarzenia takie są bowiem dość częstym przedmiotem opiniowania sądowo-lekarskiego. Głośna sprawą były oparzenia pacjentek przy naświetlaniach niesprawną aparaturą.
Inne przypadki to:
- wypalenie ścięgna Achillesa w rzucie elektrody (urządzenia do p..gania naczyń) w trakcie zabiegu usuwania kamieni nerkowych. Pacjent – górnik stracił możliwość pracy „na przodku”. Nikt z personelu w trakcie długotrwałej operacji nie zauważył nieprawidłowego funkcjonowania urządzenia,
- na oddziale noworodkowym wprowadzano stopniowo zmiany (uproszczenia) co do sposobu użycia lampy do naświetlania noworodków. Doprowadziło to do braku osłony samej lampy i zniesienia jej wentylowania.
Żarówka, wskutek przegrzania pękła, rozgrzane odłamki szkła spadły na noworodka doprowadzając do rozległych, głębokich poparzeń,
· procedury, obowiązujące przy wypisywaniu się pacjenta na żądanie i w razie śmierci pacjenta w szpitalu opisane są dokładnie w przywoływanych powyżej ustawie o zakładach opieki zdrowotnej, rozporządzeniu o dokumentacji medycznej. Mimo to nieprawidłowości zdarzają się np. ordynator oddziału w jednej ze spraw twierdził, że nie ma u nich zwyczaju żądać podpisu pacjenta przy wypisywaniu się ze szpitala na żądanie, wystarczy fakt ten wpisać do dokumentacji. Nie wystarczy! (w tym konkretnym przypadku pacjentkę w ciężkim stanie wypisano ze szpital, dokonują wpisu o wypisaniu za żądanie. Rodzina zaprzeczała takiemu życzeniu. Pacjentka zmarła).
Nadal bezpodstawnie, mimo licznych opracowań komentarzy, wykładów, uzależnia się w razie śmierci chorego w szpitalu wykonanie sekcji patomorfologicznej od woli rodziny. Pisałam o tym wielokrotnie, pozostaje mi polecić lekturę art. 24 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej,
· prawidłowa organizacja pracy zakładów opieki zdrowotnej to niezwykle ważny obowiązek; zła organizacja może zniweczyć możliwości wynikające z fachowości personelu i najnowszej aparatury. Organizacja poszczególnych oddziałów, sal operacyjnych, laboratoriów itp. winna umożliwiać bezkolizyjne, w odpowiednim czasie i w prawidłowy sposób udzielanie świadczeń zdrowotnych, a tym samym nie stwarzać możliwości zaistnienia sytuacji, w której życie i zdrowie pacjenta może zostać narażone na bezpośrednie niebezpieczeństwo. "„organizacja i porządek procesu udzielania świadczeń zdrowotnych" musi być dokładnie, w odniesieniu do każdej jednostki organizacyjnej szpitala dokładnie opisana w tworzonych przez Rady Nadzorcze regulaminach. Organizacja zakładów opieki zdrowotnej to temat olbrzymi, wymagający oddzielnego opracowania. Przykładem złej organizacji jest niewątpliwie brak „lekarza Izby Przyjęć” i brak regulacji postępowania z pacjentem, wysyłanym przez takiego lekarza do specjalistów na oddziałach (w kilku sprawach lekarz specjalista, wykluczając zmiany z zakresu swej specjalności, poprzez brak stosownego pouczenia pacjenta, powodował że pacjent wracał do domu bez dalszej, niezbędnej dla niego diagnostyki, a zwłoka w rozpoznaniu była dla niego tragiczna,
· wszczynanie procedur transplantacyjnych to czynności, których warunki i poszczególne etapy są ściśle opisane w ustawie tzw. „transplantacyjnej (Dz.U. ) oraz bardzo licznych rozporządzeniach wykonawczych. W czasie spotkań i konferencji na temat transplantacji dyskutowany był problem czy wszczynanie procedur zmierzających do transplantacji jest obowiązkiem lekarzy czy też może wynikać tylko z ich dobrej woli.
Pojawiły się, początkowo krytykowane poglądy, że zaniechanie wszczynania procedur może być i zazwyczaj jest wyrokiem śmierci nawet dla kilku osób, oczekujących na przeszczep. Przecież leczenie przeszczepem to nie eksperyment a już normalna, zgodna z wiedzą lekarską procedura. Z satysfakcja usłyszałam w telewizji wypowiedzi profesorów lekarzy i prokurator; wynikało z nich, że nieuzasadnione zaniechanie „wszczęcia procedur transplantacyjnych może być potraktowanie jako przestępstwo- co najmniej jako narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia. Należy spodziewać się zatem precedensu sądowego. Nadszedł więc czas, by ten obowiązek zarządzający szpitalem potraktowali poważnie,
· w aktach sprawy prokuratorskich lub sądowych spotyka się, niestety rzadko, komisyjna ocenę (analizę) przypadku, który stał się przedmiotem zainteresowania wymiaru sprawiedliwości. Niestety oceny te nie zawsze są obiektywne i zazwyczaj nie dopatrują się nieprawidłowości w działaniu personelu medycznego. Częściej jednak takich ocen nie dokonuje się, nawet w sytuacjach, gdy przeciwko temu samemu lekarzowi toczy się kolejno kilka postępowań karnych, zakończonych procesami sądowymi. Akta tych spraw wskazują na fatalne stosunki międzyludzkie na oddziale, brak współpracy między lekarzami, a ordynator, który uważany jest za sprawcę tych nieprawidłowości i pozostający w ciągłym konflikcie z wymiarem sprawiedliwości (oskarżany o błędy lekarskie) pozostaje na swoim stanowisku. Każdy proces karny pociąga zazwyczaj za sobą proces cywilny o zadośćuczynienie. Działalność takiego lekarza nie tylko nie przysparza szpitalowi dobrego imienia, ale także powoduje dla niego straty finansowe,
· stan sanitarno-epidemiologiczny szpitala to problem bardzo ważny, wobec narastającej liczby zakażeń wewnątrzszpitalnych, przede wszystkim wirusami WZW typu B i C oraz gronkowcem złocistym, rzadziej paciorkowcem. Coraz większa ilość sprawy, związanych z zakażeniami WZW jest opiniowana przez biegłych – opinie mają na celu ustalenie związku przyczynowego pomiędzy zabiegami wykonywanymi u pacjenta w szpitalu a zakażeniem WZW oraz skutków jakie to zakażenie spowodowało (% uszczerbku na zdrowiu). Jest to problem nie tyko medyczny, ale i prawny tak duży, że Sad Najwyższy wydał już w tej sprawie orzeczenia; są one korzystne dla pacjentów,
· pozostałe, wymienione na wstępie obowiązki świadczeniodawców nie mają charakteru ściśle medycznego, dlatego nie zostaną w tym opracowaniu omówione.
Podsumowując: podołanie obowiązkom świadczeniodawców usług (świadczeń) zdrowotnych wymaga :
- kadry, doskonale ze sobą współpracujących i znających prawo medyczne (i nie tylko) fachowców, stanowiących kadrę kliniczną,
- prawidłowego opracowania regulaminów szpitalnych i skutecznego nadzoru jego przestrzegania,
- szybkiego i zdecydowanie reagowania na wszelkie nieprawidłowości formalne i merytoryczne,
- stałej dbałości o prawidłowe kontakty międzyludzkie między personelem, ale także życzliwe i fachowe traktowanie pacjentów.
hm
9
MMikulicz