Gontarczyk o ubecji.pdf

Chudzicka 30/5/05 11:05 Page 94

modus operandi

Piotr Gontarczyk

Aparat represji w PRL

wyjaÊnienie poj´ç i modus operandi

Policja polityczna jest jednym z najwa˝niejszych narz´dzi sprawowania w∏adzy

paƒstwa totalitarnego. Komunistyczne organa represji w Polsce zosta∏y utworzone w 1944

r. na skutek decyzji politycznych czynników kierowniczych Zwiàzku Sowieckiego, a za ich

powstawanie odpowiedzialne by∏y organa NKWD. Polska bezpieka powstawa∏a w miejsce

suwerennych organów w∏adzy Rzeczpospolitej Polskiej reprezentowanych przez Rzàd

Polski na Wychodêstwie i jego organa w okupowanym kraju. Nie reprezentowa∏a wi´c ona

interesów spo∏eczeƒstwa polskiego, tylko interesy sowieckie.

Ministerstwo Bezpieczeƒstwa Publicznego i podleg∏e mu urz´dy zape∏nili ludzie

formalnie lub nieformalnie podlegli NKWD, majàcy te same cele i stosujàcy te same

metody, co NKWD. Stàd te˝ do koƒca istnienia tej formacji w jej kancelarii obowiàzywa∏a

terminologia przeniesiona z organów represji ZSRS. Przyk∏adowo dzia∏alnoÊç operacyjnà

nazywano „rozpracowaniem” (ros. rozrabotka), wykonywano jà w ramach „sprawy” (ros.

die∏o), agentów cz´sto nazywano „êród∏em” (podobnie jak istocznik w NKWD); „teczka”

(ros. papka) zastàpi∏o u˝ywane w Polsce przed wojnà francuskie dossier .

Ale zwiàzki polskiej bezpieki nie dotyczy∏y tylko kwestii j´zyka. Wprawdzie

zmieni∏y si´ nazwy, struktura organizacyjna komunistycznego aparatu represji, ale jedno

pozostawa∏o niezmienne. Podmiotem dzia∏aƒ UB-SB nie by∏o spo∏eczeƒstwo, tylko komu-

nistyczna ideologia („obrona socjalizmu”), miejsce Polski w obozie komunistycznym pod-

leg∏ym Moskwie („dbanie o trwa∏oÊç sojuszy”) i ochrona czasem zupe∏nie przyziemnych,

drobnych interesów w∏adców PRL-u.

Zadania S∏u˝by Bezpieczeƒstwa

S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa by∏a jednym z najwa˝niejszych narz´dzi utrzymywania

komunistycznej dyktatury w Polsce. W latach 70-tych i 80-tych jej dzia∏ania operacyjne

regulowa∏a „Instrukcja o pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa resortu spraw

wewn´trznych” stanowiàca za∏àcznik do Zarzàdzenia nr 006/70 Ministra Spraw

Wewn´trznych z 1 lutego 1970 r. Preambu∏a tego dokumentu mówi∏a, i˝ g∏ównym

zadaniem SB jest ochrona „budownictwa socjalistycznego i komunistycznego” i zwal-

czanie wrogów Polski Ludowej: „kapitalistów”, „imperialistów”, KoÊcio∏a katolickiego,

„trockistów”, „syjonistów”, „rewizjonistów” oraz wszelkich innych poglàdów i przejawów

dzia∏alnoÊci, które mogà stanowiç zagro˝enie dla systemu komunistycznego w Polsce.

Zadania te mia∏y byç realizowane poprzez:

– dzia∏ania profilaktyczne polegajàce na zapobieganiu wrogiej dzia∏alnoÊci i lik-

Chudzicka 30/5/05 11:05 Page 95

resort represji

widacji sytuacji, które sprzyjajà jej powstawaniu. G∏ównymi metodami tego rodzaju

dzia∏aƒ by∏y rozmowy profilaktyczne i ostrzegawcze, oraz (w teorii tylko dopuszczalne

prawem) Êrodki przymusu. Za istotny element „wzmacniania dyscypliny spo∏ecznej”

uwa˝ano te˝ wykrywanie i karanie „sprawców przest´pstw”, czyli osób prowadzàcych

dzia∏alnoÊç opozycyjnà.

– dzia∏ania rozpoznawcze polegajàce na zdobywaniu informacji na temat osób i

grup inspirujàcych, przygotowujàcych i prowadzàcych dzia∏alnoÊç antypaƒstwowà oraz

wspierajàcych takà dzia∏alnoÊç organizacji, Êrodowisk politycznych i spo∏ecznych

zagranicà. W zainteresowaniu SB by∏y: sk∏ad osobowy tych grup, zamiary, kontakty, drogi

∏àcznoÊci, stosowane przez nie Êrodki techniczne i metody propagandowe.

– dzia∏ania zmierzajàce do wykrycia i udokumentowania przest´pstw przeciwko

paƒstwu i porzàdkowi publicznemu okreÊlonych w kodeksie karnym.

Warto przy tym zauwa˝yç, ˝e w gestii SB znajdowa∏y si´ równie˝ sprawy doty-

czàce przest´pstw gospodarczych i kryminalnych, o ile za tym przemawia∏y wa˝ne

wzgl´dy polityczne.

Struktura SB

W latach 1944-1957 komunistyczna policja polityczna stanowi∏a oddzielnà struk-

tur´ organizacyjnà – najpierw Resort (do po∏owy 1945), potem Ministerstwo, a w latach

1954-1957 Komitet do Spraw Bezpieczeƒstwa Publicznego. Po zmianach politycznych

„Paêdziernika 1956 r.” tzw. bezpieczeƒstwo zosta∏o ukryte przed spo∏eczeƒstwem i,

wchodzàc w sk∏ad Ministerstwa Spraw Wewn´trznych, w znacznej mierze dzia∏a∏o „pod

przykryciem” MO. W drugiej po∏owie lat osiemdziesiàtych, u schy∏ku istnienia SB, jej

struktura przedstawia∏a si´ nast´pujàco:

Departament I – wywiad;

Departament II – kontrwywiad;

Departament III – S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa;

Departament IV – KoÊcio∏y i zwiàzki wyznaniowe;

Departament V – zabezpieczenie operacyjne przemys∏u;

Departament VI – zabezpieczenie operacyjne rolnictwa;

Biuro „B” – obserwacja (inwigilacja);

Biuro „C” – kartoteka i archiwum;

Biuro „T” – technika operacyjna (pods∏uchy, dokumentacja fotograficzna itp.);

Biuro „W” – kontrola korespondencji.

Powy˝sze jednostki funkcjonowa∏y w centrali MSW i dzieli∏y si´ na Wydzia∏y,

potem na Sekcje. W terenowych jednostkach SB (z wyjàtkiem wywiadu) Departamentowi

odpowiada∏ Wydzia∏ (np. Wydzia∏ II – kontrwywiad – Wojewódzkiego Urz´du Spraw

Wewn´trznych w Gdaƒsku), zaÊ na ni˝szym szczeblu – Sekcje (np. Sekcja II – kontr-

wywiadowcza – Miejskiego Urz´du Spraw Wewn´trznych w Sosnowcu).

Chudzicka 30/5/05 11:05 Page 96

modus operandi

Narz´dzia pracy operacyjnej SB

Podstawowà zasadà pracy operacyjnej SB by∏a realizacja zadaƒ wynikajàcych z

dyrektyw partii i rzàdu (w tej w∏aÊnie kolejnoÊci). Realizujàc powy˝sze SB mia∏a dzia∏aç

w sposób tajny, skuteczny i efektywny, a tak˝e praworzàdny. O ile przestrzeganie pier-

wszych trzech wspomnianych zasad by∏o w interesie SB, o tyle ostatnia cz´sto by∏a jedynie

pustà deklaracjà. Liczne od niej odst´pstwa (takie jak na przyk∏ad szanta˝ czy skryto-

bójstwo) by∏y nagminnà albo co najmniej okoliznoÊciowà praktykà dzia∏alnoÊci SB.

Kluczowym narz´dziem S∏u˝by Bezpieczeƒstwa by∏a sieç konfidentów.

Odpowiednio rozmieszczona i rozbudowana mia∏a zapewniç sprawnoÊç podejmowanych

dzia∏aƒ operacyjnych. Tylko dodatkowo SB korzysta∏a z informacji wytwarzanych przez

instytucje paƒstwowe, Êrodki techniki operacyjnej (np. pods∏uchy), obserwacji, przeszu-

kaƒ, donosów czy materia∏ów archiwalnych. Sieç agenturalna sk∏ada∏a si´ z kilku

najwa˝niejszych typów tajnych wspó∏pracowników:

TW – Tajny Wspó∏pracownik. Klasyczny konfident SB.

KO – Kontakt Obywatelski. Konfident pozyskiwany g∏ównie wÊród osób nastaw-

ionych pozytywnie do komunistów, tak˝e cz∏onków PZPR. W wywiadzie terminu KO

u˝ywano tak˝e wobec zwyk∏ych konfidentów.

KS – Kontakt S∏u˝bowy. Osoba utrzymujàca tajne kontakty z SB z racji zaj-

mowanego stanowiska.

LK – Lokal Kontaktowy. Miejsce, w którym odbywa∏y si´ tajne spotkania

pomi´dzy funkcjonariuszami SB a „siecià”, czyli tajnymi wspó∏pracownikami. W∏aÊciciel

LK tak˝e by∏ tajnym wspó∏pracownikiem SB.

PK – Punkt Korespondencyjny. Adres, na który przychodzi∏a korespondencja

operacyjna kierowana do S∏u˝by Bezpieczeƒstwa (np. meldunek TW z zagranicy). Osoba,

która by∏a w∏aÊcicielem adresu by∏a tajnym wspó∏pracownikiem SB przekazujàcym otrzy-

manà poczt´ stosownym strukturom aparatu bezpieczeƒstwa.

Konsultant – osoba, która ze wzgl´du na posiadanà w danej dziedzinie wiedz´ jest

wykorzystywana do tajnego wspomagania SB.

Tajny Wspó∏pracownik SB

Tajny wspó∏pracownik SB (cz´sto nazywany „êród∏em”) to osoba, która zosta∏a

pozyskana do wspó∏pracy i Êwiadomie przekazuje informacje lub wykonuje zadania sta-

wiane jej przez SB. Agentur´ pozyskiwano ró˝nymi metodami: odwo∏ujàc si´ do „uczuç

patriotycznych”, obiecujàc u∏atwienia w karierze (np. wyjazd na placówk´ handlowà)

i przy za∏atwianiu spraw administracyjnych (np. otrzymanie paszportu lub zameldowa-

nia w Warszawie). Stosowano te˝ pozyskiwanie TW przy pomocy obietnicy konkretnych

korzyÊci materialnych, za pomocà materia∏ów kompromitujàcych (np. szanta˝ na tle oby-

czajowym), lub obcià˝ajàcych (szanta˝ mo˝liwoÊcià podj´cia konkretnych kroków

Chudzicka 30/5/05 11:05 Page 97

resort represji

wynikajàcych z kodeksu karnego, np. wspó∏praca z Gestapo w czasie wojny, kradzie˝,

spowodowanie kolizji drogowej po spo˝yciu alkoholu). KoniecznoÊç pozyskania tajnego

wspó∏pracownika musia∏a byç uzasadniona konkretnymi korzyÊciami operacyjnymi i

zawsze by∏a aprobowana przez bezpoÊrednich prze∏o˝onych werbujàcego funkcjonariusza

SB. Po wczeÊniejszym rozpracowaniu kandydata na tajnego wspó∏pracownika

przeprowadzano z nim rozmow´ w celu pozyskania. Po wyra˝eniu zgody na wspó∏prac´

kandydat na TW by∏ wprowadzany do dokumentacji operacyjnej SB jako tajny wspó∏pra-

cownik. Formalnie agent SB zobowiàzany by∏ do sporzàdzenia i podpisania stosownego

zobowiàzania. Na piÊmie mia∏y byç te˝ przekazywane póêniej informacje. W praktyce od

pierwszej zasady cz´sto odst´powano, druga obowiàzywa∏a rzadko. Formalnie zabronione

by∏o pozyskiwanie w charakterze TW cz∏onków PZPR, choç zasada ta nie zawsze by∏a

przestrzegana. Tajnych wspó∏pracowników z legitymacjà partyjnà mo˝na by∏o pozyski-

waç jako KO.

W celu zapewnienia jak najwi´kszej efektywnoÊci pracy sieci agenturalnej dbano

o zachowanie konspiracji i skrupulatnie kontrolowano oficerów prowadzàcych agentur´.

Wprowadzanie fikcyjnych osób do sieci agenturalnej czy sprzeniewierzanie wr´czanych

agentom prezentów i pieni´dzy by∏o ryzykowne i nieop∏acalne. W celu systematycznego

poprawiania jakoÊci wspó∏pracy szkolono agenta w metodach zbierania, selekcjonowania

i przekazywania informacji, a tak˝e starano si´ stopniowo wciàgaç go w coraz ÊciÊlejszà

wspó∏prac´ z SB. Bardziej Êwiadomi i zdolni agenci mogli byç wykorzystani nie tylko do

przekazywania informacji, lecz tak˝e do rozmaitych prowokacji (nazywanych cz´sto kom-

binacjami operacyjnymi), którymi pos∏ugiwa∏a si´ SB.

Metody dzia∏alnoÊci operacyjnej SB

G∏ównà zasadà dzia∏alnoÊci operacyjnej SB by∏o aktywne i selektywne ujawnian-

ie oraz rozpracowywanie osób (figurantów), faktów i zagadnieƒ w celu zapobiegania,

rozpoznania i wykrywania dzia∏alnoÊci uznanej za wrogà. Pracà operacyjnà by∏y wi´c

obj´te g∏ównie osoby, organizacje i zjawiska mogàce stanowiç zagro˝enie dla komunisty-

cznego ustroju i w∏adców PRL. Wobec wspomnianych miano prowadziç ró˝norodne nie-

jawne przedsi´wzi´cia. Nale˝a∏y do nich m.in.:

– sprawdzenia operacyjne polegajàce na stwierdzeniu prawdziwoÊci informacji

na temat osób i zjawisk pozostajàcych w kr´gu zainteresowania SB (np. obywatel

Kowalski napisa∏ wiersz o wymowie antykomunistycznej. Trzeba sprawdziç, czy to praw-

da). CzynnoÊci tego typu najcz´Êciej by∏y prowadzone w ramach Spraw Operacyjnego

Sprawdzenia (SOS).

– inwigilacja operacyjna polegajàca na okresowym Êledzeniu dzia∏alnoÊci grup i

osób, w stosunku do których istnia∏o podejrzenie, ˝e mogà podjàç wrogie dzia∏ania (np.

na wszelki wypadek warto interesowaç si´, z kim zadaje si´ obywatel Kowalski, a tak˝e

kontrolowaç jego korespondencj´, czy przypadkiem nie próbuje przekazaç swojej twórc-

Chudzicka 30/5/05 11:05 Page 98

modus operandi

zoÊci na Zachód). Podobne czynnoÊci cz´sto wykonywano w ramach spraw operacyjnych

nazywanych Kwestionariuszem Ewidencyjnym (KE).

– rozpracowanie operacyjne polegajàce na ca∏oÊciowym kontrolowaniu grup i

osób podejrzewanych o przygotowywanie, lub prowadzenie wrogiej dzia∏alnoÊci (kon-

trolujemy korespondencj´, zak∏adamy pods∏uchy; werbujemy agentur´ ze Êrodowiska

obywatela Kowalskiego, ˝eby mieç pe∏ne rozeznanie w planach, zamiarach i metodach

dzia∏alnoÊci tak Kowalskiego, jak i jego Êrodowiska). CzynnoÊci tego typu by∏y wykony-

wane w ramach Spraw Operacyjnego Rozpracowania (SOR), zak∏adanych np. na

konkretne Êrodowiska operacyjne lub Spraw Obiektowych (SO) zak∏adanych niejako „z

klucza” na poszczególne zak∏ady pracy, placówki naukowe, obce ambasady, organizacje

polityczne i spo∏eczne, wa˝ne uroczystoÊci religijne i paƒstwowe.

– kombinacje operacyjne polegajàce na takim wykorzystaniu w∏asnych si∏ i Êrodków,

by uzyskaç zamierzony cel. (np. organizujemy kontakt swojego agenta z Kowalskim, który

otrzymuje propozycj´ opublikowania jego antykomunistycznych wierszy na Zachodzie. Przy

okazji agent prosi o udost´pnienie mu najnowszych wydawnictw podziemnych. W czasie

podró˝y Pana Kowalskiego samochodem na spotkanie organizujemy „przypadkowà” kontrol´

pojazdu, podczas której oficerowie SB przebrani za milicjantów przeprowadzajà szczegó∏owà

kontrol´ stanu technicznego pojazdu, w istocie majàcà na celu znalezienie jego r´kopisów.

Odnalezione wiersze zostajà zakwestionowane, a Panu Kowalskiemu zostaje wytoczona sprawa

karna za propagowanie zakwestionowanych w baga˝niku nielegalnych wydawnictw.

Samochód, jako narz´dzie przest´pstwa, zostaje skonfiskowany. Obywatel Kowalski, wyrzucony

z pracy, pozbawiony samochodu i r´kopisów, zniech´ca si´ do utrzymywania z kimkolwiek kon-

taktów. Usuwa si´ w cieƒ, rezygnuje z dzia∏alnoÊci opozycyjnej. Cel kombinacji operacyjnej

zosta∏ zrealizowany).

Podsumowanie PRL-u

Do koƒca trwania tzw. PRL-u s∏u˝by specjalne funkcjonowa∏y w∏aÊciwie nie-

zmiennie. Po 1989 r. zarówno modus operandi, powiàzania i êród∏a pozosta∏y w podob-

nej postaci i formie, w jakiej je stworzyli specjaliÊci z sowieckiej tajnej policji dla swych

tubylczych czeladników w po∏owie lat czterdziestych XX wieku.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: