OPERACJE AKTYWNE BANKU
1
Ø stanowią pozycją księgową;
Ø wskazują na źródła pochodzenia pieniądza bankowego;
Ø ich charakter jest realny - tworzą zasoby, z których bank osiąga
Ø korzyści ekonomiczne i posiada nad nimi kontrolę;
Ø mają wartość gospodarczą – istnieje możliwość sprzedaży;
Ø przedstawiają sytuację majątkową banku – na ich podstawie można wskazać na co zostały przeznaczone fundusze własne banku;
Ø przeprowadzone przy ich użyciu operacje mają zwiększać zysk banku;
Ø majątek banku (nie w pełni do niego należący).
Operacje aktywne możemy podzielić na sześć grup, o różnym znaczeniu. Są to:
1. Operacje zwiększające majątek trwały banku oraz wartości niematerialne i prawne (budynki bankowe, wyposażenie centrali i oddziałów, środki transportu, a także rozmaite nieruchomości przejęte przez bank jako zabezpieczenie kredytów i nie sprzedane),
2.
Środki znajdujące się w formie gotówki w skarbcach bankowych (do operacji tych zaliczane są także operacje związane z kształtowaniem rezerwy obowiązkowej w Narodowym Banku Polskim),
3. Działalność kredytowa
Rachunki zysków strat banków wskazują wyraźnie, że najważniejszym źródłem ich dochodów jest kredyt. Jeśli pominiemy bardzo krótkie okresy przejściowe, a w czasach odległych – okresy wojen i recesji, kredyty zawsze stanowiły podstawę finansową systemu bankowego, branego jako całość, zapewniały mu największe zyski.
4. Operacje lokat międzybankowych czynnych (dokonywanie lokat w innych bankach)
Wszystkie banki co pewien czas, a niektóre banki – stale, mają nadwyżki pieniądza na bardzo krótkie okresy. Zyskowność zakupu papierów wartościowych na tak krótkie okresy obniżają rozmaite koszty, co sprawia, ze najczęściej bankom, mimo wszystko, bardziej opłaca się lokować pieniądze w innych bankach. Wbrew pozorom, lokaty takie (szczególnie – lokaty jednodniowe) mogą być dosyć interesujące finansowo, ponieważ ich oprocentowanie jest często względnie wysokie (zależy ono od potrzeb rynku finansowego w danych dniach).
Efektem lokat międzybankowych jest przywracanie równowagi między potrzebami banków a wielkością środków, którymi one dysponują. Względnie niska obecna dochodowość tych lokat wynika z obserwowanej od dłuższego czasu nadpłynności banków (czyli potencjalnej nadwyżki ilości pieniądza). Dalsze ograniczenie inflacji i rozwój akcji kredytowej sprawią, że nadwyżki finansowe banków zmniejszą się, co będzie prowadzić do wzrostu ceny pieniądza na rynku międzybankowym.
5. Inwestycje w papiery wartościowe
Są to jedne z głównych źródeł dochodów banków. Przeznaczają na nie część swoich środków, stąd też odgrywają one ważną rolę w inwestycjach bankowych. Większość bankowych zakupów papierów wartościowych dotyczy trzech typów papierów. Są to:
Ø bony skarbowe
Ø obligacje skarbowe
Ø akcje przedsiębiorstw
6. Inne operacje aktywne (w tym — rozliczenia międzyokresowe).
Wymienione operacje przeprowadzone przy użyciu aktywów mają za zadanie przynoszenie zysku; podstawowym kryterium oceny tych operacji jest więc ich dochodowość. Największe dochody przynoszą dwa typy operacji aktywnych: akcja kredytowa i inwestycje w papiery wartościowe, istotnym źródłem dochodów mogą też być lokaty międzybankowe.
Operacje wiązane z innymi pozycjami aktywów najczęściej dochodów nie przynoszą. W przypadku rzeczowego majątku trwałego, jako dochód można przyjąć wzrost wartości, z drugiej jednak strony następuje zużycie części tego majątku (komputerów, mebli, skarbca, urządzeń bankowych, środków transportu itd.). Środki pieniężne w kasie i na rezerwie obowiązkowej tylko tracą na wartości w wyniku inflacji. Większość pozostałych aktywów także nie przynosi znacznych dochodów. W tej sytuacji w analizach bankowych wprowadzono wyraźne rozróżnienie między pozycjami aktywów przynoszącymi i w zasadzie nie przynoszącymi dochodu.
Aktywa, których zadaniem jest generowanie zysku, zostały nazwane aktywami pracującymi. Zaliczono do nich kredyty, lokaty międzybankowe i papiery wartościowe. Aktywa, które w zasadzie zysku nie przynoszą, zostały nazwane aktywami niepracującymi. Należą do nich: rzeczowy majątek trwały, wartości niematerialne i prawne, środki pieniężne w kasie i NBP oraz pozostałe aktywa (w tym – rozliczenia międzyokresowe). W wielu bankach do aktywów niepracujących zalicza się także „złe kredyty”. Jest to podział uproszczony, przy którym nie uwzględniamy np. tego, że niektóre budynki bankowe (zaliczane do aktywów niepracujących) mogą szybko zyskiwać na wartości, tym bardziej ze zwykle banki takich budynków nie sprzedają.
W dziedzinie pasywów podziały wynikają z zupełnie innych udziału środków własnych (kapitałów własnych brutto) w pasywach. W przedsiębiorstwach produkcyjnych ten udział wynosi obecnie około 50%, natomiast w bankach około 8%. Podział aktywów produkcyjnych i banków jest dokonywany na innej zasadzie – w pierwszym przypadku dzieli się je na środki trwałe i obrotowe, w drugim – na aktywa pracujące i niepracujące.
Omawiane różnice są przedstawiane na rysunku:
Jeszcze kilkadziesiąt lat temu powszechnie uważano, że banki powinny dokonywać znacznych inwestycji o charakterze prestiżowym, m.in. w wyposażenie oddziałów. Stąd też w krajach zachodnioeuropejskich część starych oddziałów banków ma bogaty wystrój. Obecnie jednak, jeśli nowe oddziały mają taki wystrój, znaczna część klientów uznaje, że usługi tego banku są zbyt drogie (klient sądzi, że luksusowe wyposażenie banku powstaje za jego pieniądze). Banki takie tracą klientów, co sprawiło, że od dłuższego już czasu dominuje tendencja do oszczędności na kosztach trwałych.
Banki zachodnie przywiązują też bardzo dużą wagę do ograniczenia do niezbędnego minimum stanu środków w kasie. Utrzymywanie wysokiego stanu środków w kasie jest bardzo kosztowne – za środki te należy płacić, a bank nie odnosi z tego tytułu żadnych korzyści finansowych, natomiast ponosi niemałe koszty. Koszty te można szacować według dwu metod. Pierwsza z nich przyjmuje za podstawę koszt pozyskiwania pieniądza. Jeśli przyjmiemy, że przeciętny stan kasy banku wynosi w ciągu roku 20mld zł, a średni koszt pozyskiwania środków przez ten bank wynosi 20%, to rzeczywisty koszt utrzymania środków w kasie przez bank można szacować na 4 mld zł. Druga metoda przyjmuje za podstawę koszt utraconych możliwości (lost opportunities cost) i polega na ustaleniu, ile pieniędzy można byłoby realnie zarobić wskutek ich zainwestowania. Jeśli zainwestowanie pieniędzy (np. w kredyty lub w obligacje) dałoby 28%, to koszt utrzymania środków w kasie wyniósłby w takim przypadku 50 mld * 28% = 5,6 mld zł. Jak widzimy, w obu przypadkach koszt jest bardzo wysoki. Część polskich banków jeszcze takich obliczeń nie robi, nic też dziwnego, że stan środków w kasie jest często bardzo duży. Prowadzone przez dobre banki dokładne badania pozwalają na ustalenie ze znaczną dokładnością minimalnego stanu kasy, niezbędnego do utrzymania płynności banku. Ustalając stan rezerwy kasowej uwzględnia się cykliczne wahania wypłat pieniędzy przez bank.
Ograniczenie wielkości inwestycji w środki trwałe i zmniejszenie średniego stanu środków pieniężnych pozwoliło w wielu bankach na poważne ograniczenie wielkości aktywów niepracujących. W rezultacie wzrosła dochodowość banków, osiągana dzięki aktywom pracującym. Banki zaczęły obliczać tzw. Wskaźnik aktywów pracujących (WAP), czyli udział aktywów pracujących w sumie aktywów banku.
W krajach zachodnioeuropejskich i w Stanach Zjednoczonych zazwyczaj przyjmuje się, że wskaźnik aktywów pracujących powinien przekraczać 90%. Bilanse polskich banków wskazują na to, że nasze banki mają większe potrzeby (albo, według innych opinii, są bardziej rozrzutne) i wskaźnik ten jest najczęściej znacznie niższy.
Ze względu na wagę zagadnienia oraz specyfikę prowadzonej działalności, klasyfikacja aktywów banków znalazła swoje odzwierciedlenie w ustawie z dnia 29 września 1994 r o rachunkowości (Dz.U. Nr 121, poz. 591 z późniejszymi zmianami). Zagadnieniu temu poświęcony został załącznik Nr 2 do powołanej ustawy, w którym przedstawiono układ obowiązującego banki bilansu (pozycje bilansowe aktywów i pasywów). Z powyższego wynika, że aktywa banków ewidencjonowane wg planów kont opracowanych przez banki, opartych na zasadach wynikających z ustawy o rachunkowości oraz wzorcowego planu kont dla banków (zarządzenie Nr 4/95 Prezesa NBP z dnia 22 lutego 1955 r.), należy grupować i ujmować w bilansie w układzie ściśle określonym załącznikiem do ustawy o rachunkowości.
W opracowywanych bilansach banki mają obowiązek ujmowania aktywów w następującym układzie:
I. Kasa, środki w Banku Centralnym
Ø A vista
Ø Rezerwa obowiązkowa
Ø Inne środki
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zaliczone zostały operacje ewidencjonowane na kontach Zespołu 1 wzorcowego planu kont, dotyczące operacji kasowych oraz na rachunkach w Banku Centralnym (bieżącym i terminowych).
II. Dłużne papiery wartościowe uprawnione do redyskonta w Banku Centralnym
Do aktywów wykazywanych w tej pozycji bilansu zalicza się w szczególności (niemal wyłącznie) weksle handlowe przyjęte od klientów banku, które bank ma prawo zgłosić do redyskonta w NBP (np. z tytułu kredytów preferencyjnych na skup płodów rolnych).
III. Należności od innych instytucji finansowych
Ø Terminowe
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się pozostałe aktywa ewidencjonowane w Zespole Nr 1 wzorcowego planu kont nie ujęte w poz. I i II bilansu.
IV. Należności od klientów i sektora budżetowego
Do aktywów wykazywanych w powyższej pozycji bilansu zalicza się wszystkie należności ewidencjonowane w Zespole 3 wzorcowego planu kont.
V. Dłużne papiery wartościowe
Ø Emitentów państwowych
Ø Innych emitentów (w tym odkupione weksle)
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się papiery wartościowe ewidencjonowane na kontach Zespołu Nr 4 wzorcowego planu kont, z podziałem na emitentów państwowych i nie państwowych oraz odkupione weksle - o stałej kwocie dochodu.
VI. Akcje, udziały i inne papiery wartościowe o zmiennej kwocie dochodu
W pozycji tej wykazywane są papiery wartościowe ewidencjonowane w Zespole Nr 4 wzorcowego planu kont, które charakteryzują się zmienną stopą dochodu. Odnośnie do aktywów wykazywanych w pozycjach VI i IX bilansu godnym podkreślenia jest fakt, że wykaz kont w Zespole Nr 4 wzorcowego planu kont nie przewiduje podziału kont na ewidencjonujące oddzielnie papiery wartościowe o stałej i zmiennej stopie dochodu. Z tego też względu aby móc spełnić obligatoryjny obowiązek oddzielnego ich wykazania w bilansie, należy ewidencję księgową rozszerzyć o dodatkowe konta.
VII. Akcje i udziały w jednostkach zależnych
Ø W instytucjach finansowych
Ø W pozostałych jednostkach
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się akcje i udziały posiadane w jednostkach zależnych (ponad 50 % głosów na walnym zgromadzeniu i ponad 50 % kapitału) ewidencjonowanych na kontach w Zespole 0 wzorcowego planu kont, z podziałem na podmioty finansowe i nie finansowe (konta 020 i 021).
VIII. Akcje i udziały w jednostkach stowarzyszonych
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się akcje i udziały posiadane w jednostkach stowarzyszonych (nie mniej jak 20 % i nie więcej jak 50 % udziału w kapitale) ewidencjonowanych na kontach w Zespole 0 wzorcowego planu kont, z podziałem na podmioty finansowe i nie finansowe (konta 022 i 023).
IX. Akcje i udziały w innych jednostkach o stałej kwocie dochodu
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się akcje i udziały posiadane przez bank w jednostkach, w których wielkość tych udziałów nie przekracza 20 %, z dodatkowym podziałem na podmioty finansowe i nie finansowe (konta 024 i 025).
X. Wartości niematerialne i prawne
Ø Koszty organizacji poniesione przy założeniu lub późniejszym rozszerzeniu spółki akcyjnej
Ø Wartość firmy
Ø Inne wartości niematerialne i prawne
Ø Zaliczki na poczet wartości niematerialnych i prawnych
W powyższych pozycjach aktywów bilansu wykazuje się poniesione i rozliczone nakłady inwestycyjne, w wyniku których nie powstał rzeczowy majątek trwały lecz wartości niematerialne i prawne - pomniejszone o dotychczasowe umorzenia (konto 049). Wykazywanie wartości niematerialnych i prawnych (w bilansie) aż w czterech pozycjach zmusza do rozszerzenia zakresu ewidencji księgowej wartości niematerialnych i prawnych, ujętych w Zespole 0 wzorcowego planu kont tylko na dwóch kontach (konta 040 i 041), do niezbędnej ilości kont (co najmniej czterech).
Rzeczowy majątek trwały
Nieruchomości
Pozostałe środki trwałe
Inwestycje rozpoczęte
Zaliczki na poczet inwestycji
W powyższych pozycjach aktywów bilansu wykazuje się wartość netto majątku trwałego (wartość początkowa wykazywana na kontach 030 i 031 pomniejszona o dotychczasowe umorzenia ewidencjonowane na koncie 039).
Akcje własne i udziały do zbycia
W tej pozycji aktywów bilansu wykazuje się akcje własne ewidencjonowane w Zespole 4 wzorcowego planu kont na koncie 461-Akcje własne do zbycia.
Inne aktywa
Przyjęte aktywa – do zbycia
Pozostałe
W pozycji 1 wykazuje się przyjęte przez banki aktywa do zbycia (środki trwałe i obrotowe), głównie za długi, ewidencjonowane wg cen rynkowych na kontach 090, 091, 092 i 093 w Zespole 0 wzorcowego planu kont, skorygowane o ich umorzenia (konto 099) i utworzoną rezerwę na deprecjację (konto o98). W pozycji 2 wykazuję się pozostałe aktywa nie kwalifikujące się do żadnej innej pozycji bilansu.
Rozliczenia międzyokresowe
W tej pozycji aktywów bilansu wykazuje się poniesione przez banki koszty (zapłacone z góry) dotyczące przyszłych okresów, ewidencjonowane na kontach 530 i 534 w Zespole Nr 5 wzorcowego planu kont.
Klasyfikacja aktywów bankowych opisana w poprzedniej części wykładu służy przede wszystkim sporządzeniu sprawozdawczości finansowej dla odbiorców zewnętrznych, na podstawie której można dokonać oceny bezpieczeństwa depozytów ulokowanych w banku. Służy również celom wewnętrznym, a przede wszystkim racjonalnemu zarządzaniu aktywami banków. Niezależnie od tego klasyfikacja aktywów służy celom makroekonomicznym. Np. podział należności na od podmiotów finansowych, nie finansowych i budżetowych, krajowych i zagranicznych, (w ślad za tym również kosztów i przychodów), po dodatkowym uwzględnieniu terytorialności rozmieszczenia banków, pozwala na uzyskiwanie informacji niezbędnych do prowadzenie polityki monetarnej Państwa.
Ogólne zasady wyceny aktywów w bankach wynikają z ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. Nr 121, poz. 591 z późniejszymi zmianami), zaś szczegółowe z uchwały Nr 1/98 Komisji nadzoru Bankowego z dnia 3 czerwca 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad rachunkowości banków i sporządzania informacji dodatkowej (Dz. Urz. NBP Nr 14, poz. 27). Podstawowymi zasadami wyceny aktywów wszystkich podmiotów gospodarczych, a banków w szczególności, są: zasada ostrożnej wyceny oraz wiernego przedstawienia sytuacji majątkowej i finansowe.
Podstawowe zasady wyceny aktywów wynikające z art. 28 ustawy o rachunkowości są następujące:
1. inwestycje rozpoczęte – według cen nabycia lub kosztów wytworzenia,
2. udziały w innych jednostkach i długoterminowe papiery wartościowe (lokaty) – według cen nabycia pomniejszonych o odpisy spowodowane trwałą utratą ich wartości,
3. środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne - według cen nabycia lub kosztów wytworzenia, lub wartości po aktualizacji wyceny pomniejszonej o odpisy amortyzacyjne (umorzeniowe),
4. zapasy rzeczowych składników majątku obrotowego oraz krótkoterminowe papiery wartościowe (przeznaczone do obrotu) – według cen nabycia lub kosztów wytworzenia nie wyższych od ich ceny sprzedaży netto na dzień bilansowy,
5. dłużne papiery wartościowe - według cen sprzedaży, z tym że różnice pomiędzy ceną nabycia, a aktualną cena sprzedaży zalicza się do kosztów lub przychodów z operacji finansowych,
6. należności, w tym również z tytułu pożyczek – w kwocie wymagającej zapłaty,
7. środki pieniężne oraz pozostałe aktywa - według wartości nominalnej.
Szczegółowe zasady wyceny aktywów w bankach wynikają z Rozdziału 4 powołanej wyżej uchwały Nr 1/98 Komisji Nadzoru Bankowego. Dotyczą przede wszystkim konieczności uwzględnienia przy ich wycenie przepisów w sprawie tworzenia rezerw na ryzyko w działalności bankowej (uchwała nr 8/1999 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 22 grudnia 1999 r.).
Ponadto w przepisach szczegółowych dotyczących wyceny aktywów w bankach uwzględniono:
Ø zasady wyceny metali szlachetnych nie zaliczanych do rzeczowych składników majątku obrotowego – w cenie nabycia nie wyższej od notowań giełdowych,
Ø należności, w tym pożyczki, kredyty i środki na rachunkach bankowych wykazuje się w kwocie wymagającej zapłaty, która obejmuje również odsetki od należności, których obowiązek kapitalizacji wynikł z ustawy lub umowy,
Ø papiery wartościowe przeznaczone do obrotu, lokacyjne i z prawem do kapitału wycenia się według ceny nabycia powiększonej o naliczone odsetki, dyskonto, premię itp., pomniejszonej o odpisy z tytułu trwałej utraty ich wartości
Ø papiery wartościowe stanowiące obligacje restrukturyzacyjne wykazuje się według ceny nabycia powiększonej o odsetki nie wypłacone przez budżet państwa, które zgodnie z przepisami zwiększają ich wartość,
Ø aktywa przejęte za długi – wykazuje się według ceny stanowiącej cenę długu nie wyższej jednak od ceny możliwej do uzyskania z ich sprzedaży,
Ø aktywa stanowiące pozycje walutowe bilansu wykazuje się w złotych po przeliczeniu według średniego kursu ustalanego przez prezesa NBP, obowiązującego na dzień bilansowy.
Stany aktywów wykazywanych w księgach rachunkowych banków podlegają rocznej i okresowej inwentaryzacji, której podstawowym celem jest: porównanie danych wynikających z ksiąg rachunkowych ze stanem faktycznym, rozliczenie finansowe stwierdzonych różnic inwentaryzacyjnych (w tym osób majątkowo odpowiedzialnych za powierzone mienie) oraz dokonanie oceny gospodarczej wykorzystania i przydatności składników majątkowych. Szczególne znaczenie w bankach posiada inwentaryzacja środków pieniężnych, papierów wartościowych oraz stanu środków na rachunkach bankowych kredytów i pożyczek.
Aktywa dochodowe:
Ø Generują przychód. W skład nich wchodzą aktywa pracujące [kredyty w sytuacji normalnej, pod obserwacją, poniżej standardu] oraz niepracujące [kredyty w sytuacji wątpliwej i straconej].
Aktywa niedochodowe:
Ø Konieczne dla funkcjonowania banku;
Ø Posiadanie ich nie ma na celu generowania przychodów: gotówka w kasie, środki na r-ku bieżącym, wartości niematerialne i prawne, należności z tytułu odsetek
Sprawami strategii banku w zakresie pozyskiwania pieniądza, w powiązaniu z istniejącymi możliwościami dokonywania korzystnych inwestycji, zajmują się w bankach tzw. Komitety Aktywów i Pasywów. Najtrudniejszą część ich działalności stanowi opracowanie strategii odnośnie do „taniego pieniądza”, ale zajmują się one także wszystkimi innymi formami pozyskiwania środków finansowych i wszystkimi inwestycjami bankowymi (łącznie z zakupem papierów wartościowych i lokatami międzybankowymi czynnymi).
Do najbardziej złożonych problemów, którymi zajmują się Komitety Aktywów i Pasywów, należy też podejmowanie decyzji w zakresie strategii inwestycyjnej banków. Nie ulega wątpliwości, że banki starają się inwestować pieniądze przede wszystkim w tych dziedzinach, w których osiągają największe zyski. Komitety muszą jednak brać pod uwagę także i inne czynniki, jak ryzyko banku związane z danym typem operacji (względnie duże, np. przy akcji kredytowej, a małe przy zakupie rządowych papierów wartościowych).
Liczba polskich banków, mających Komitety Aktywów i Pasywów, stopniowo wzrasta. W bankach zachodnich te komitety mają wysoką rangę, zwykle są one kierowane przez prezesa banku. W Polsce często obradom Komitetu Aktywów i Pasywów przewodniczy jeden z dyrektorów departamentów, a rzeczywisty zakres decyzji podejmowanych przez te komitety jest jeszcze często ograniczony.
malwina897