Bronisław Malinowski, Mit, magia, religia, Dzieła, tom VII

              Warszawa 1990, PWN

Rozdział: Magia, nauka i religia, str 368-445

I.        Człowiek pierwotny i jego religia

– w każdej społ. istnieje religia i magia, nie ma dzikich ras

- w każdej społ. pierwotnej występują 2 dziedziny: sacrum (dziedzina Magii i religii) oraz profanum (dziedzina nauki)

- czynności i obrzędy święte, z zakazami i regułami, związane są z wiarą w siły nadprzyrodzone, duchy, zmarłych przodków, bóstwa itp.

- zdolność rozumowania i wiara w moc rozumu, czyli zasady nauki warunkują funkcjonowanie człowieka (polowanie, zdobywanie pożywienia, rzemiosło, działania artystyczne itd.)

E.B.Tylor – stworzył podstawy antropolog. badań nad religią. Wg Tylora istotą religii pierwotnej jest animizm, wiara w istoty duchowe, która zrodziła się z błędnej, ale konsekwentnej interpretacji snów, wizji, halucynacji itp. Pierwotni filozofowie doszli do przekonania o rozdzielności ciała i duszy. Uznano, że dusza istnieje nadal po śmierci – straszy, nawiedza w snach itp. Tak narodziła się wiara w życie po śmierci, nieśmiertelność, w duchy.

Każdy człowiek, zwł. pierwotny wyobraża sobie świat zewn. na podobieństwo swojego – więc uznano, że zwierzęta, rośliny i przedmioty też mają dusze lub ducha – i tak narodził się animizm. M. krytykuje Tylora – bo przypisuje pierwotnym nadmierną kontemplacyjność i racjonalizm, oni bardziej interesują się rybołóstwem niż roztrząsaniem swoich wizji.

J.G.Frazer – wyróżnił 3 zasadn. problemy religii pierwotnej:

1.magia i jej zw. z religią i nauką

2.totemizm i socjologiczny aspekt wczesnych form wiary

3.kulty płodności i wegetacji

ad 1 Złota gałąź – animizm to nie jedyna ani pierwotna forma wiary w kult. pierw.

Człowiek pierwotny głównie chce zapanować nad przyrodą dla celów praktycznych; dopiero potem ze strachu, nadziei i świadomy własnej słabości kieruje się do istot wyższych, demonów, duchów przodków i bogów.

Magia – oparta na wierze, że człowiek może bezpośrednio opanować przyrodę znając prawa rządzące nią w sposób magiczny; podobna nauce

Religia – człowiek przyznaje się do niemocy, jest ponad magią

Powyższa teoria magii i religii to pkt wyjścia wielu badań (Mauss, Marett, Preuss).

To mana, a nie animizm stanowi sedno religii przedanimistycznej, a także magii, która tym właśnie diametralnie różni się od religii.

Ad 2 Totemizm wg Frazera – ścisły związek, o którym sądzi się, że istnieje między grupą krewnych z jednej strony a określonym rodzajem przedmiotów naturalnych lub wytworzonych z drugiej. Te przedmioty to totemy danej grupy.

Totemizm to: - system tworzenia się grup społecznych – podział plemienia na mniejsze jednostki (klany, rody, rodzeństwa, fratrie)

                            - religijny system wierzeń i praktyk – odzwierciedla pragnienie człowieka do powinowactwa z przedmiotami uważanymi za najważniejsze, i panowania nad nimi. Gatunki zwierząt i roślin – podstawowe pożywienie otoczone są totemiczna czcią i stanowią tabu dla członków klanu.

Religia pierwotna jest bliższa rzeczywistości i bezpośrednim, praktycznym zainteresowaniom życiowym człowieka dzikiego, niż to ujawnia jej postać animistyczna, na którą kładł nacisk Tylor.

Dziki, dużo bardziej niż współczesny człowiek zależny jest od grupy. Wczesne formy kultu i rytuału są ściśle powiązane z działaniami praktycznymi i z potrzebami psychicznymi, dlatego musi istnieć zw. między organizacją społ. a wiarą religijną. Wg Durkheima to, co religijne jest identyczne z tym, co społeczne. Durkheim uważa totemizm za pierwotną formę religii.

Ad 3 kulty płodności i wegetacji

Analiza Złotej gałęzi wykazuje, że śmierć dla czlowieka pierwotnego to gł. krok w kierunku zmartwychwstania, rozkład to stadium ponownego odrodzenia itp. Na tej podstawie rozwinęło się witalistyczne podejście do religii. – wiara i kult to wynik kryzysów ludzkiej egzystencji, wielkich wydarzeń życia ludzkiego(narodzin, śmierci, małżeństwa, dojrzewania...)

2 problemy zwykle pomijane – pierwotna idea jednego Boga – istnieje prosta  i czysta postać monoteizmu

                                                        - moralność w religii pierwotnej

Religię ujmuje się coraz bardziej elastycznie i wyczerpująco. Twierdzi się nawet, że zawiera się ona w całym życiu jednostki. Co zatem jest profanum, co pozostaje poza religią w życiu człowieka pierwotnego?

Religia wg współcz. badaczy zawiera w sobie: animizm – wyobrażenia dusz przodków, duchów i widm, nieliczne fetysze; mana – wszechobecna siła i moc; po wprowadzeniu totemizmu także zwierzęta, rośliny i niektóre przedmioty; działania i troski ludzi; gigantyczna Dusza Zbiorowa – Zdefiniowane Społeczeństwo.

M. zgadza się, że magia i religia to nie wyłącznie doktryna i filozofia, ani zestaw opinii. To szcz. sposób zachowania, postawa pragmatyczna zrodzona z rozumu, uczucia i woli. To sposób działania i system wierzeń, zjawisko społ. i jednostkowe.

II.    Racjonalne panowanie człowieka nad środowiskiem

Zaniedbywano w antropol. problem wiedzy człowieka pierwotnego aż do badań Levy-Bruhla. Wg L-B człowiek pierwotny nigdy nie myśli trzeźwo, zawsze jest pogrążony w myśleniu mistycznym, niezdolny do myślenia abstrakcyjnego, nie umie tworzyć ani rozumieć najprostszych praw przyrody. Jego światopogląd jest prelogiczny, składa się z mistycznych uczestnictw i wykluczeń.

Całkiem przeciwnie do L-B uważał J.L.Myres – wiedza człowieka pierw. oparta na obserwacji jest jasna i ścisła. Podobnie uważał też Goldenweiser.

No i jak to pogodzić? M. uważa, że każda społ. pierw. posiada wiedzę opartą na doświadczeniu i ukształtowaną przez rozum. Należy odpowiedzieć na pyt. czy tubylcy odróżniają te 2 dziedziny, czy też sfera wiedzy jest ściśle powiązana z magią i religią.

Ale czy zatem wiedza pierwotna to elementarna forma nauki?

M. opisuje swoje badania Melanezyjczyków. Ich podst. źródłem utrzymania jest ogrodnictwo. Do dobrych zbiorów potrzebują wiedzy o glebach, sadzonkach, czasie karczowania itp. Kierują się wiedzą o pogodzie, porach roku, roślinach, szkodnikach, glebie itd. są przekonani o prawdziwości tej wiedzy i uważają, że trzeba się do niej dokładnie stosować.

Z tymi działaniami powiązana jest magia, czarownik uczestniczy w pracach w ogrodzie, rytuał i działania praktyczne są ze sobą powiązane, pozornie zachowania mistyczne i racjonalne są przemieszane.

Tubylcy wierzą, że magia jest nieodzowna do zapewnienia pomyślności ogrodów, zawsze jest stosowana. Ale nie poświęcony ogród na pewno zniszczony byłby przez klęski żywiołowe, susze deszcze itp.

Jednak tubylcy wszelkich pozytywnych rezultatów nie przypisują magii. Ich wiedza jest ograniczona ale sensowna.

Istnieje wyraźny podział na znane warunki, proces wzrostu, szkodniki i zagrożenia, przed którymi można się zabezpieczyć – to stosuje się wiedzę i pracę; oraz niespodziewane i niepomyślne wpływy, nadspodziewany urodzaj – tu stosuje się magię. Podobny podział istnieje w kontekście społ. pracy i rytuału. Nigdy role czarownika i pracującego nie nakładają się na siebie.

Podobny rozdział pracy i magii także przy np. budowie czółna. Tak jak przesądy są obecne wśród marynarzy np. podczas sztormu, tak magia obecna jest u tubylców. Ciekawy wg M. fakt – podczas połowów ryb w łatwych warunkach nie stosuje się żadnej magii, tam rezultaty są zawsze tak samo dobre, magię stosuje się przy połowach niebezpiecznych, trudniejszych, na otwartym morzu, gdzie wyniki zależą np. od przypływu.

Także przy walce stosowana jest magia, by zapanować nad czynnikiem przypadku i szczęścia.

Jednak nigdzie rozdzielność przyczyn naturalnych (wiedza) i ponadnaturalnych (magia) nie jest taka słaba, jak przy zdrowiu i śmierci. Wg tubylców zdrowie to stan naturalny czł., ale sa też czynniki naturalne wpływające na zdrowie – rany, trucizny, poparzenia, starość itp.

Ale są też czynniki ponadnaturalne wpływające na zdrowie i te dominują. Im bardziej dany przypadek dotyczy osoby, która o nim mówi, tym bardziej przyczyny będzie widział on w kategoriach magicznych, a nie naturalnych. Podobnie, wg M. jest u każdego z nas, gdyż swojej choroby nie potrafimy wytłumaczyć racjonalnie.

Cz. pierw. chce wykorzystać przyrodę i oszukać przeznaczenie, uznaje on działanie czynników naturalnych i ponadnat. i wykorzystuje je dla swojego dobra.

M. twierdzi, że powyższe wnioski są uniwersalne dla całego świata. Człowiek pierwotny potrafi obserwować i myśleć i posiada, wyrażane we własnym języku, systemy metodycznej, choć elementarnej wiedzy.

Czy wiedza pierwotna to elementarna forma nauki?

Jeśli nauka to zespół zasad i pojęć oparty na doświadczeniu i zaczerpniętych z niego dzięki logicznemu wnioskowaniu urzeczywistnionych w formie materialnych osiągnięć i określonej tradycji i prowadzonych przez jakiś rodzaj organizacji społ. to dzicy dysponują początkami nauki, choć bardzo elementarnymi. Zawężona definicja (sformułowanie zasad explicite, poddawanie kontroli eksperymentu i krytyce rozumu) też dotyczy tubylców. Także kryterium prawdziwie naukowej postawy, bezinteresowne poszukiwanie wiedzy też można odnaleźć u tubylców. Cz. pierw. ma swój świecki świat działań praktycznych i racjonalnego światopoglądu obok świętego obszaru kultu i wiary.

III.    Życie, śmierć i przeznaczenie we wczesnych formach wiary i kultu

Religia – nie jest kultem duszy, przodków, czy przyrody

-          obejmuje naraz animizm, animatyzm, totemizm i fetyszyzm

-          nie jest tożsama ze społeczeństwem ani tym, co społeczne

-          nie odnosi się tylko do życia, bo i do śmierci

-          jest to nie tylko odwołanie się do sił wyższych (to jedynie odróżnia r. od magii)

twórcze akty religii

fizjologiczne fazy ludzkiego życia (narodziny, poczęcie, ciąża, dojrzewanie, małżeństwo, śmierć) to zalążek rozlicznych rytuałów i wierzeń – istnieją wierzenia w reinkarnację, wejście ducha w ciało, magiczne zapłodnienie itd. i związane z tym rytuały i obrzędy

jaki jest zatem cel tych wierzeń i rytuałów? M. nie potrafi odpowiedzieć na to pyt. więc próbuje odnaleźć funkcje.

Można rytuały i wierzenia podzielić na 2 grupy:

1.       rytuał jako środek do celu ( np. zapobiegający śmierci podczas połogu)

2.       rytuał jako cel sam w sobie (impreza na cześć urodzin dziecka)

taki podział jest adekwatny do magii i religii:

1.       magia – idea i cel czynności magicznych są zawsze jasne, bezpośrednie i określone, potrafią ją wskazać tubylcy

2.       religia – u podłoża ceremonii relig. nie leży żaden zamiar

ceremonie inicjacji – wszędzie są podobne (odosobnienie i przygotowania, próby, rytuał okaleczania, idea śmierci i ponownych narodzin, nauka młodzieży mitów i tradycji, ujawnianie świętych przedmiotów); tajemnice plemienne ustanowione przez legendarnego przodka, ponadludzką Istotę Wyższą; inicjacja wiąże nowicjuszy z siłami i istotami wyższymi.

Pyt. o funkcję tych obyczajów!!!

-          poznawanie tradycji i mitów podczas niebezpiecznych prób i na mocy sankcji istoty nadprzyrodzonej,

-          wierność tradycji jako wartość najwyższa, która daje społeczności siłę i trwałość

główna funkcja inicjacji – ceremonie inicjacji stanowią rytualny i dramatyczny wyraz najwyższej mocy i wartości tradycji, służą wpajaniu tej mocy i wartości; są skutecznym sposobem przekazywania nauki plemiennej, zapewniania trwałości tradycji i jedności plemienia

inicjacja to typowy akt religijny; ceremonia zlewa się ze swym celem, cel jest realizowany przez samo dopełnienie czynności

rytuał małżeństwa – ceremonia religijna, cel sam w sobie; fakt pierwotnie biologiczny uzupełniony zostaje więzią usankcjonowaną przez czynniki nadprzyrodzone; małżeństwu monogamicznemu nadano charakteru wartości i świętości religijnej

opatrzność w życiu człowieka pierwotnego

prokreacja i odżywianie się – żywotne potrzeby ludzkie, często akcentowany ich związek z wierzeniami i praktykami relig.

odżywianie się – obwarowane etykietą, zaleceniami i zakazami

istnieje magia pożywienia - zapewnianie obfitości lub zapobieżenie niedostatkom; znaczenie pożywienia w ceremoniach religijnych (ofiara z pierwszych płodów, ceremonie żniwne, święto z okazji obfitych łowów rybaków, myśliwych itd.)

takie akty wyrażają radość społeczności, przekonanie o wlk. wartości pożywienia

obfitość pożywienia jest czynnikiem normalnego życia

pożywienie jako główny łącznik między człowiekiem a jego otoczeniem; wielkie kulturowe i biologiczne znaczenie religii pierwotnej w sakralizacji pożywienia

ważną rolę w akcie ofiary religijnej odgrywa idea dawania, wymiana podarunków; źródeł darów ofiarnych należy szukać w psychicznym aspekcie dawania, które ma na celu połączenie się w dobroczynnej obfitości

sakramentalny posiłek, komunia – rzadko występują u ludzi pierwotnych

wybiórcze zainteresowanie człowieka przyrodą

pożywienie – główny łącznik między człowiekiem pierwotnym a Opatrznością

potrzeba pożywienia i pragnienie jego obfitości skłoniły człowieka do zbierania, polowania, łowienia itp., zainteresowanie skupione na gatunkach – głównych źródłach pożywienia; przyroda to żywa spiżarnia J, droga z dżungli do żołądka jest bardzo krótka J a świat jest tłem, na którym pojawiają się pożyteczne i smaczne gatunki zwierząt i roślin; wokół każdego takiego gatunku tworzą się uczucia społeczne, znajdujące swój wyraz z folklorze, wierzeniach i rytuałach. Zwierzęta są w zasadzie podobne do ludzi, a nawet przewyższają ludzi (np. ptaki fruwają, ryby pływają pod wodą itp.) siłą, zręcznością i sprytem. Czł. pierw. jest bardzo zainteresowany dzikimi zwierzętami, gatunkami roślin – następuje selekcja przedmiotu ludzkich zainteresowań.

Rodzaj zainteresowania gatunkami totemicznymi pozwala określić typ wierzeń i kultów, jakich można się spodziewać. Człowiek chce wierzyć w swoje pokrewieństwo z najb. niebezpiecznymi, jadalnymi gat., chce wierzyć w posiadanie nad nimi władzy. To z kolei wywołuje ograniczenia i zakazy – zabijania i jedzenia; daje też człowiekowi moc wpływu na obfitość, wzrost i liczebność.

Magia dąży do specjalizacji, wyłączności, odrębności i dziedziczności w ramach rodziny lub klanu. Celem totemizmu zawsze jest zapewnienie plemieniu obfitości pożywienia. Istnienie klanów totemicznych i ich współzależność z kultem i wiarą są jedynie przykładem podziału magii oraz tendencji do dziedziczenia określonego rytuału magicznego przez jedną rodzinę.

Wybiórcze zainteresowanie człowieka gatunkami roślin i zwierząt to nat. rezultat  pierwotnej egzystencji, spontanicznej postawy wobec przedmiotów naturalnych i jego głównych zajęć.

Totemizm to błogosławieństwo udzielone przez religię zmaganiom człowieka pierwotnego z otoczeniem, rozwija pełen czci stosunek człowieka do zwierząt i roślin, wypływa z wiary w pokrewieństwo człowieka z istotnymi siłami natury. Istnieje wartość moralna i znaczenie biologiczne totemizmu.

Śmierć i reintegracja grupy

Śmierć to źródło religii o najgłębszym znaczeniu. Wielka złożoność reakcji człowieka na życie znajduje odpowiednik w postawie wobec śmierci – wielka kondensacja, potężny i złożony wybuch reakcji religijnych. Postawa wobec śmierci jest złożona i bardzo bliska naszej. Wg Wundta przerażenie na widok zwłok i strach przed duchem to źródło wszelkich religijnych wierzeń i praktyk – wg M. to nie do końca prawda. Emocje wobec śmierci są b. złożone – miłość do zmarłego, odraza wobec zwłok, przywiązanie i strach – to wszystko wpływa na spontaniczne zachowania i rytuały pogrzebowe (czuwanie, opłakiwanie, pogrzeb itd.)

Podobieństwo na całym świecie działań związanych ze śmiercią – upublicznianie umierania, ogólnoplemienne czuwanie przy umierającym, zróżnicowanie ról (czuwanie, przygotowania do nadchodzącego końca, akty religijne); po śmierci mycie ciała, namaszczanie, wystawianie na widok publiczny, żałoba – wybuch smutku i rozpaczy (np. wyrywanie włosów, kaleczenie się...), widoczne oznaki żałoby - malowanie się, określone kolory ubrania.... ciągła opieka nad zwłokami – głaskanie, przytulanie itp. Potem usuwanie zwłok na różne sposoby.

Dwoista tendencja – z jednej strony zachowanie ciała (np. mumifikacja), z drugiej – pozbycie się go, uwolnienie od niego, zniweczenie go (np. palenie zwłok). Dwoistość uczuć – tęsknota za zmarłym i wstręt i strach wobec śmierci. Jednoczesna chęć podtrzymania więzi ze zmarłym i tendencja do jej zerwania. Rytuały pogrzebowe – nieczyste, kalające, niebezpieczne...

Najważniejsza funkcja kultu religijnego:

Wlk znaczenie emocji w kontakcie ze śmiercią i zwłokami, na podłożu tych emocji rodzi się idea ducha, wiara w nowe życie zmarłego. Dziki boi się śmierci, dlatego pokrzepia się myślą i wiarą w duchowe trwanie i życie po śmierci. W rozgrywkę emocji wkracza religia dając pierwszeństwo wiedzy pozytywnej, pocieszającej, wierze w nieśmiertelność i życie po śmierci. Poprzez ceremonie związane ze śmiercią religia tworzy istotę wiary w zbawienie i nadaje jej kształt. Wiara w nieśmiertelność to wynik emocjonalnego objawienia ujednoliconego przez religię. Religia chroni prze poddaniem się śmierci i destrukcji.

Rytuały żałobne można uznać za wzory działań religijnych, a wiarę w nieśmiertelność za prototyp aktu wiary religijnej – akty religijne jak cel sam w sobie, odgrywają ważną funkcję i mają wielką wartość dla kultury pierwotnej. Funkcja religii jest biologiczna, także w rytuałach żałobnych. Śmierć to wielkie wydarzenie w społeczności, zaburzające normalny tok życia, wywołuje strach, przerażenie, porzucanie zwłok, niszczenie mienia zmarłego. Takie ciągłe poddawanie się impulsom reakcji na śmierć mogłoby uniemożliwić ciągłość tradycji i istnienie cywilizacji materialnej. Ceremonie związane ze śmiercią neutralizują działania strachu, przerażenia, demoralizacji i są środkiem reintegracji zachwianej solidarności grupy i przywrócenia zasad moralnych.

Religia zapewnia zwycięstwo tradycji i kultury nad czysto negatywną reakcją zagrożonych instynktów.

IV.    Publiczny i plemienny charakter kultów pierwotnych

Cecha religii – uroczysty i publiczny charakter ceremonii kultowych (modlitwa, ofiara, błaganie, dziękczynienie – to prototypy ceremonii religijnych). Religia potrzebuje społeczności do wspólnego czczenia świętych przedmiotów i bóstw, a społeczność potrzebuje religii do utrzymania prawa moralnego i porządku.

Ceremonie (narodziny, małżeństwo, pogrzeb itp.) mają charakter publiczny i zbiorowy, wpływają na całe plemię. Publiczny charakter świąt ujawnia się zwł. podczas okresowych świąt –żniwa, polowania, połowy... takie zgromadzenia wywołują radość, można spotkać się z krewnymi itp., składają wizyty duchy przodków i zmarłych, czczona jest ich pamięć.

Religia wymaga okresowych, cyklicznych świąt z publicznością, radosnym nastrojem, odświętnymi ozdobami i jadłem, złagodzeniem zasad moralnych i tabu. Pojawiają się też inne społeczne zjawiska – plemienny charakter ceremonii rel., społ. uniwersalizm zasad moralnych, utożsamianie się całego plemienia ze swoją religią, wykluczenie wszelkiego sekciarstwa czy herezji.

Społeczeństwo jako kwintesencja Boga

Religia plemienna jest sprawą społeczności, nie jednostki – wg W.R.Smitha, M. się zgadza

Wg szkoły Durkheima religia jest zjawiskiem społecznym, ponieważ wszelkie jej istoty to zdeifikowane Społeczeństwo.

Krytyka M. powyższego – przecież najsilniejszych przeżyć religijnych doznaje się w samotności i skupieniu, z dala od tłumu – takie zachowania spotkać można przy praktykach inicjacji (odosobnienie inicjowanego), religia nie ma tylko charakteru społecznego.

Zasady moralne są wzmacniane przez sumienie. Przestrzega się tabu nie ze strachu przed karą czy opinią publiczną, ale głównie ze względu na własne poczucie odpowiedzialności i sumienie, z obawy przed konsekwencją wynikającą z woli bóstwa. – i to jest postawa jednostkowa

Zatem religia jest jednocześnie społeczna i jednostkowa

Wg Durkheima Społeczeństwo jest surowcem, z którego powstaje Bóg.

Jednak, jak twierdzi M. choc większość ceremonii relig. ma charakter publiczny, to duża część objawienia religijnego występuje w samotności.

Istnieją jednak działania zbiorowe, tak emocjonujące jak religijne, jednak bez relig. zabarwienia (np. praca w ogrodzie – całkowicie świecka, inne przykłady to bitwa, regaty morskie, handlowe spotkania plemienne). Zatem zbiorowe nie zawsze musi oznaczać religijne.

Społeczeństwo – trwałe, przywiązane do tradycji, można uznać za prototyp Boga. Można tak uznać, ale wg M. nie do końca, ponieważ tradycja zawiera nie tylko relig. elementy. Społeczeństwo jako stróż tradycji świeckiej nie może być zasadą relig. ani bóstwem, ponieważ miejscem tego bóstwa jest tylko sfera sacrum. Zadaniem religii jest uświęcanie religijnej części tradycji, zatem religia nie może czerpać całej swojej świętości ze źródła, które jest uświęcone właśnie przez religię.

M. odrzuca socjologiczną teorię religii ponieważ:

-          zasady moralne to tylko część tradycyjnego dziedzictwa człowieka

-          moralność nie jest tożsama z Mocą istnienia

-          pojęcie metafizyczne „Dusza Zbiorowa” jest bezużyteczne dla antropologii

M. nie akceptuje poglądów Durkheima, bo:

-          religia wyrasta także ze źródeł indywidualnych

-          zbiorowości ludzkie nie zawsze wywołują wierzenia religijne, są też świeckie ekscytacje zbiorowe

-          tradycja obejmuje i uzależnia od siebie i sacrum, i profanum

-          personifikacja społeczeństwa (dusza zbiorowa) jest bezzasadna i sprzeczna z metodologią nauk społ.

moralna skuteczność wierzeń dzikich

szkoła Durkheima postawiła ważne pytanie: Dlaczego w każdym plemieniu występuje tylko jedno wierzenie i nie akceptuje się odmienności opinii?

Ceremonie związan...