Znaczenie problemu edukacji językowej dzieci w wieku przedszkolnym
- czyli kilka słów o tym, jak można realizować zadania z zakresu profilaktyki logopedycznej w grupie przedszkolnej.
( Opracowała: mgr Dorota Foltyn – logopeda, nauczycielka Przedszkola nr 50
w Bielsku- Białej )
Jedną z ważniejszych form aktywności człowieka jest aktywność słowna. Zatem mowa, jako akt w procesie porozumiewania się językowego (słownego), odgrywa poważną rolę w społecznych kontaktach człowieka z innymi ludźmi. Kontakty te są możliwe dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych.
Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju jego osobowości w ogóle. Dzięki rozumieniu mowy poznaje ono otaczający go świat, a dzięki umiejętności mówienia potrafi nawiązać i utrzymać z nim kontakt. Dlatego też jest ona atutem w nawiązywaniu kontaktów społecznych, daje możliwość precyzyjnej komunikacji, stanowi narzędzie w zdobywaniu informacji, pozwala na wyrażanie własnych sądów i spostrzeżeń, uczuć i upodobań.
Jeśli proces rozwoju mowy dziecka przebiega prawidłowo, prawidłowo przebiega też proces myślenia i inne procesy z nim związane, gdyż wszystkie te zjawiska bardzo ściśle łączą się ze sobą, wzajemnie się uzupełniając.
Jak wynika z powyższego, mowa w dużej mierze wpływa na całokształt rozwoju dziecka, a co za tym idzie warunkuje przyszłe powodzenia szkolne. Dlatego też wszelkie zaburzenia i nieprawidłowości w rozwoju mowy, a w konsekwencji wady wymowy, w znacznym stopniu wpływają na osiąganie sukcesów w szkole, utrudniając naukę, a niekiedy ją uniemożliwiając. Nie tylko opóźniają one rozwój umysłowy, ale mogą kształtować pewne ujemne cechy osobowości, takie jak: nieśmiałość, zamykanie się w sobie, podejrzliwość, poczucie mniejszej wartości. Dzieci takie są często agresywne, złośliwe, a przez to nie lubiane. Wady nie leczone pogłębiają się z wiekiem i coraz bardziej wyobcowują człowieka ze społeczeństwa. Czynią go odludkiem i dziwakiem. Popychają do zawodów niezgodnych z jego inspiracjami i zdolnościami, degradują społecznie. Dlatego też pierwszym zadaniem logopedii jest czuwanie nad prawidłowym rozwojem mowy, a więc roztaczanie opieki profilaktycznej.
Pod koniec wieku przedszkolnego od dziecka oczekuje się poprawnego wymawiania wszystkich dźwięków, swobody w posługiwaniu się mową. Często jednak u dzieci w tym okresie występują zaburzenia mowy, bądź rozwija się ona w spowolnionym tempie. Toteż powinno się możliwie wcześnie rozpocząć świadome jej usprawnianie oraz korygowanie ewentualnych zaburzeń, bowiem właśnie wczesne rozpoznanie i dobrze prowadzone zajęcia wyrównawcze mogą wyrównać defekty rozwojowe, a tym samym usunąć trudności w nauce szkolnej.
Dlatego też przedszkole, stanowiąc ważny szczebel w rozwoju dziecka, za priorytet swojej działalności przyjmuje jak najlepsze przygotowanie dzieci do podjęcia obowiązku szkolnego. Intensywne działania nauczycieli, zmierzające ku osiągnięciu przez dziecko pełnej dojrzałości szkolnej, powinny polegać – miedzy innymi – na roztoczeniu opieki nad ostatnią fazą kształtowania się mowy, tak aby była ona już dojrzała, gdy dziecko wstąpi w progi szkolne.
Chodzi przy tym nie tylko o bogaty – na miarę wieku – zasób słownikowy, o logiczną, składniową i gramatyczną formę wypowiedzi, ale też o czystą i wyraźną wymowę.
Gdyby rozwój mowy wszystkich dzieci w przedszkolu przebiegał prawidłowo i w równym tempie, wystarczyłyby tradycyjne, ujęte programem, zajęcia ortofoniczne. Niestety, tak nie jest, gdyż pośród dzieci przedszkolnych są takie, których tempo rozwoju mowy jest mniej lub więcej spowolnione oraz takie, które obciążone są różnorodnymi wadami wymowy.
Wiadomym jest fakt, iż postęp w rozwoju mowy dziecka uzależniony jest od jego stanu psychofizycznego (czynników wewnętrznych, osobowych) oraz środowiska społecznego, w którym ono żyje (czynników zewnętrznych, środowiskowych). Czynniki te są ze sobą ściśle powiązane, wzajemnie się warunkują i uzupełniają. Można jednak na nie w dość dużym zakresie wpływać. Ważne jest, by środowisko wychowawcze, w którym wzrasta dziecko, dostarczało mu odpowiedniej ilości bodźców do rozwoju komunikacji słownej. Motywowanie do mówienia, wzbogacanie słownika biernego i czynnego, dawanie wielu możliwości do uczenia się budowania własnych wypowiedzi, przekazywanie prawidłowych wzorców głosek, wyrazów i form gramatycznych – to zadania stojące przed rodziną i placówkami oświatowo – wychowawczymi.
Istotną rolę w takim kształtowaniu środowiska społecznego dziecka, które byłoby jak najkorzystniejsze dla rozwoju jego mowy – odgrywają logopedzi, których działania koncentrują się nie tylko na terapii już istniejących wad wymowy, ale powinny zmierzać w kierunku nie dopuszczenia do ich powstania. Zatem powinni oni wspomagać wychowawców przedszkoli, rodziców swoją wiedzą i umiejętnościami.
Jednak niezależnie od współpracy logopedów z przedszkolami istnieje potrzeba intensywnej, systematycznej i codziennej pracy, ukierunkowanej na doskonalenie i korygowanie mowy dziecka, poprzez wykorzystywanie oraz stosowanie różnego typu ćwiczeń w formie przyjemnych i ciekawych dla dziecka zabaw. Takie częste kontakty werbalne dziecka z otoczeniem na pewno w znaczny sposób przyśpieszą i usprawnią jego rozwój, doskonaląc wymowę, ucząc prawidłowego stosowania zasad gramatycznych, właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem mowy, które to składniki stanowią obraz mowy.
Natomiast, w przypadku zaniedbań środowiskowych (brak opieki nad mową dziecka), braku wzorców do naśladowania (np. rodzice głuchoniemi) lub, gdy istniejący wzorzec jest nieprawidłowy (np. rodzice z wadami wymowy, jąkający się, mający wymowę gwarową), następuje opóźnienie rozwoju mowy dziecka lub u dzieci tych występują zaburzenia mowy. Należy więc dołożyć wszelkich starań aby czuwać nad prawidłowym kształtowaniem się wymowy, także zapobiegać tym wadom, których przyczyną jest wadliwe funkcjonowanie aparatu mownego (np. nieprawidłowy oddech, trudności z wydobywaniem głosu w ogóle, mała sprawność ruchowa narządów mownych, zaburzony słuch fonematyczny itp.) oraz nieprawidłowy wzór do naśladowania w domu.
We współczesnym świecie, gdzie został wypracowany nowy model wychowania, a mianowicie: obok rodziców znaczącą rolę w procesie wychowania odgrywają nauczyciele przedszkoli, powodzenie wszelkich działań ukierunkowanych na wspomaganie rozwoju mowy w ogromnej mierze zależy od obu stron jednocześnie. Ich praca winna zawierać całokształt równocześnie prowadzonych, jednolitych oddziaływań wzajemnie się przeplatających i uzupełniających.
Tak rozumiana pomoc i opieka nad rozwojem i doskonaleniem mowy dziecka skutecznie przyczyni się do tego, że dzieci w szybki i prawidłowy sposób opanują język i przyswoją sobie odpowiednie słownictwo. Nauczą się stosować poznane wyrazy we właściwych językowi polskiemu wyrażeniach i zwrotach. Będą potrafiły poprawnie budować zdania i zostanie im wpojona dbałość o należyte wymawianie, właściwie akcentowanie, tempo mówienia i nasilenie głosu, czyli zostanie ukształtowana cała prozodia mowy.
Wyrobieniu tych wszystkich nawyków i umiejętności służyć będą zatem ćwiczenia ortofoniczne pośród których wyróżnia się: ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, kształtujące słuch fonematyczny, usprawniające narządy mowne, artykulacyjne, oraz ćwiczenia słownikowe i gramatyczne, które powinny zajmować znaczące miejsce w ogólnym rozwoju dziecka.
Działania profilaktyczne edukacji logopedycznej na tym szczeblu powinny zatem skupiać się wokół tych rodzajów ćwiczeń mowy, Ich systematyczna, rzetelna i właściwa realizacja, pomoże stworzyć optymalne warunki do kształtowania się prawidłowego rozwoju kompetencji językowej dziecka, a tym samym przyczyni się do zmniejszenia liczby ewentualnych nieprawidłowości i wad wymowy. Chodzi głównie o wyposażenie i rozwinięcie w dziecku pewnych umiejętności i sprawności językowych, które pomogą mu w pełny i prosty sposób opanować mowę poprawną pod wszystkimi względami.
Owa stymulacja rozwoju językowej świadomości oraz przygotowanie dziecka do samodzielnego odkrywania różnych aspektów języka, w istocie rzeczy, stanowi pomost między przedszkolem a nauką w szkole i ułatwi dzieciom to przejście.
Takie oddziaływania na rozwój świadomości językowej przyczynia się na pewno do wyrównania przynajmniej kilku z tych różnic, jakie obserwuje się między dziećmi rozpoczynającymi naukę w szkole.
A zatem celem pracy nad prawidłową wymową dziecka będziet:
· usprawnienie mięśni narządów mowy,
· kształcenie prawidłowego oddechu,
· kształcenie słuchu fonematycznego,
· przygotowanie do nauki czytania.
Aby opieka nad mową dziecka była świadoma, należy przede wszystkim zdać sobie sprawę z mechanizmów rządzących mowa. Należą do nich:
· prawidłowy oddech,
· umiejętność posługiwania się głosem,
· prawidłowe stosowanie elementów prozodycznych mowy (melodii, akcentu i rytmu),
· zdolność różnicowania dźwięków mowy oraz dokonywania analizy i syntezy słuchowej,
· umiejętność obserwowania ruchów narządów mownych,
zdolność wykonywania tych ruchów.
Przedstawione poniżej ćwiczenia mają doskonalić funkcjonowanie tych mechanizmów u dzieci, które umieją się już nimi posługiwać i posługują się oraz uczyć te dzieci, które nie potrafią wykształcić ich samodzielnie.
Poprawna wymowa opiera się zatem na prawidłowym funkcjonowaniu aparatu słuchowego, oddechowego i artykulacyjnego. Zadaniem nauczyciela jest praca nad kształtowaniem słuchu, oddechu i artykulacji dziecka oraz roztaczanie opieki nad odpowiednimi organami.
Podstawowymi ćwiczeniami, które to mają pierwszorzędne znaczenie w rozwoju mowy dzieci w wieku przedszkolnym są ĆWICZENIA ORTOFONICZNE, dotyczące strony dźwiękowej języka. Pośród nich wyróżnia się:
§ ćwiczenia oddechowe,
§ ćwiczenia fonacyjne,
§ ćwiczenia logorytmiczne,
§ ćwiczenia kształtujące słuch fonematyczny,
§ ćwiczenia usprawniające narządy mowne,
oraz ćwiczenia bezpośrednio związane z procesem mówienia czyli
§ ćwiczenia artykulacyjne.
W celu świadomego stosowania ćwiczeń ortofonicznych należy znać m.in. normy rozwoju mowy dziecka, by poszczególne ćwiczenia stosować w odpowiednich przedziałach wiekowych; normy rozwoju psychoruchowego dziecka, by ćwiczenia dostosować do możliwości fizycznych i psychicznych przedszkolaka; prawidła poprawnej wymowy, by wymowa dzieci przedszkolnych była zgodna z normami współczesnej polszczyzny.
Podczas ĆWICZEŃ ORTOFONICZNYCH należy stosować wszystkie podstawowe elementy (oddychanie, fonację, logorytmikę, kształcenie słuchu fonematycznego, gimnastykę narządów mownych i artykulację), ze szczególnym zwróceniem uwagi na trudności dzieci w takim stopniu, jakiego wymaga sytuacja. Wszystkie grupy ćwiczeń łączą się ze sobą i należy wykonywać je równolegle.
Ćwiczenia ortofoniczne należy rozpoczynać już w najmłodszych grupach przedszkolnych z uwagi na okres pojawiania się głosek (górna granica – 5 lat) i przeprowadzać je w formie zabawy jako integralną część wychowania. Należy przy tym tak dobierać teksty i formy zabaw, by zwiększając stopień trudności przyzwyczajać dzieci do poprawnego wypowiadania się na co dzień. Winny mieć one zatem charakter zabawy lub gry dydaktycznej w oparciu o właściwie dobrane głoski, zgłoski (sylaby), wyrazy oraz teksty literackie.
Ćwiczenia takie oddziałują na psychikę dzieci, powodują odprężenie umysłowe, budzą wiarę we własne siły w wyniku osiąganych postępów, dają lepsze samopoczucie na skutek możności łatwiejszego nawiązywania kontaktu werbalnego z otoczeniem, braku skrępowania wynikającego z nieprawidłowej wymowy, itp.
Należy przeprowadzać je ze wszystkimi dziećmi zarówno:
- przy prawidłowym rozwoju mowy jako utrwalanie prawidłowej wymowy,
- przy opóźnionym rozwoju mowy jako zapobieganie wadom wymowy,
- w przypadku zaburzeń mowy, by pomóc logopedzie ćwiczącemu z dzieckiem w poradni przy korekcie tych zaburzeń.
Powodzenie ćwiczeń ortofonicznych zależy w dużej mierze od systematyczności i dokładności ich wykonywania. Większość przeprowadza się w grupach 5 – 10 osobowych w zależności od charakteru ćwiczenia; zajęcia w mniejszych grupach lub ćwiczenia indywidualne należy przeprowadzać wśród dzieci młodszych, a także w przypadku tzw. „dzieci trudnych” (nadpobudliwych lub zahamowanych, mających większe trudności z wykonaniem ćwiczeń i mówieniem w ogóle, o obniżonym ilorazie inteligencji itp.). Ćwiczenia te mają zatem charakter indywidualnej oraz zbiorowej pracy z dziećmi.
Ćwiczenia oddechowe usprawniają aparat oddechowy, zwiększają pojemność płuc, kształtują ruchy przepony, uczą ekonomicznego zużywania powietrza w czasie mówienia, różnicują fazy oddychania (wdech – wydech), wydłużają fazę wydechową, a także działają uspokajająco po większym wysiłku fizycznym lub psychicznym.
Oddychanie jest czymś tak naturalnym i oczywistym, że rzadko zastanawiamy się nad jego znaczeniem, a jest ono podstawą dobrej wymowy. Dzieci, które mają duże zaburzenia oddechowe, czasem wręcz nie mogą mówić. Tak bywa zarówno w przypadku słabych mięśni oddechowych, jak i wtedy, gdy napięcie mięśniowe jest zbyt silne.
Dzieci powinny oddychać nosem w czasie snu, a także wtedy, gdy nie mówią.
Droga powietrza przechodzącego przez nos jest dłuższa, powietrze oczyszcza się i ogrzewa. Jeżeli dzieci oddychają podczas snu i milczenia ustami, tworzą się u nich nieprawidłowe nawyki oddechowe, a ponadto częściej się przeziębiają. Natomiast w czasie mówienia oddycha się ustami. Droga powietrza nabieranego ustami jest krótsza i możemy go nabrać więcej, co jest istotne przy mówieniu.
U większości dzieci w wieku przedszkolnym oddychanie jest funkcją już wykształconą. Czasami zdarza się jednak, że nie jest ono prawidłowe, co wynika z nieukończonego procesu dojrzewania psychoruchowego dziecka.
Najczęściej jednak dzieci nie mają trudności z oddychaniem jako takim, natomiast podczas mówienia nie różnicują faz oddychania, co prowadzi do wypowiadania zdań zarówno podczas wydechu, jak i wdechu, co zaburza wypowiedź (np. podczas wygłaszania wierszy z pamięci – tekst jest mówiony ciszej , mniej wyraźnie, gdyż wymowie towarzyszy dobieranie powietrza). Podczas zabaw należących do tej grupy ćwiczeń dziecko powinno nauczyć się stosowania w czasie mówienia przerw na nabieranie powietrza we właściwych miejscach (poprzez obserwacje demonstracji właściwego sposobu recytacji przez nauczycieli lub rodziców).
Aby ćwiczenia spełniały swój cel, powinny być przeprowadzane w miarę możliwości na otwartej przestrzeni, w odpowiednich warunkach atmosferycznych, natomiast jeśli odbywają się w sali – koniecznie przy otwartych oknach lub wywietrzonym pomieszczeniu. Ćwiczenia takie trzeba wykonywać systematycznie, 1 - 2 razy dziennie, nie dłużej niż 2 - 3 minuty. Należy wybrać parę różnych ćwiczeń w zależności od możliwości dziecka.
Pośród ćwiczeń oddechowych wyróżniamy:
1. Ćwiczenia mobilizujące wyłącznie aparat oddechowy.
· Ćwiczenia, w czasie których chodzi również o wydłużenie fazy wydechu, ale bez dodatkowego wzmocnienia – wydech jest wówczas równomierny jednostajny, taki jaki powinien występować przy mówieniu:
np.: -„Tańczący płomyk” (dmuchanie na świecę, tak aby płomyk nie zgasł),
-„Nosek Pinokia” (równomierny, powolny i jednostajny wydech powoduje
wychylenie paska bibułki przez cały czas pod jednakowym kątem),
· Ćwiczenia polegające na wykonywaniu wdechu i wydechu o jednakowym czasie trwanie obu czynności oraz o wydłużonym wydechu, gdzie wdech jest krótki, szybki, zaś wydech długi, połączony z dmuchaniem(celem jest wzmocnienie wydechu) :
np.: -„Zdmuchiwanie kawałków papieru lub tamponików waty z gładkiej i chropowatej powierzchni”.
· Oddychanie brzuszno – przeponowe.
W czasie mówienia rozróżnia się dwa sposoby oddychania piersiowy i brzuszno przeponowy. Pierwszy
występuje wówczas gdy mówi się spokojnie i cicho, natomiast drugi odbywa się spontanicznie w czasie
bardzo głośnego mówienia i krzyku. Umiejętność oddychania tym sposobem jest korzystna w
przypadku wad wymowy:
np.: -„Kołysanie misia” (na brzuszek leżącego płasko na podłodze dziecka kładziemy
książkę, a na niej zabawkę i prosimy o spokojne oddychanie),
-„U lekarza” (dziecko w pozycji leżącej na twardym podłoży kładzie jedną rękę
na brzuszku, drugą na górnej części klatki piersiowej; w czasie wdechu ręka na
brzuchu unosi się znacznie wyżej niż druga).
2. Łączenie ćwiczeń oddechowych z ruchami rąk, nóg i tułowia.
Celem tych ćwiczeń jest zwiększenie pojemności płuc i pogłębienie oddychania:
np.: -„Harmonijka” (1 sposób - rozkrok, ręce na biodrach i skłon w prawo /wdech/ i rozciągnięcie
lewej strony ciała, wyprost /wydech/; to samo w drugą stronę; 2 sposób - to samo w pozycji
siedzącej ze skrzyżowanymi nogami, a rękoma na karku; 3 sposób – pozycja siedząca,
odchylenie głowy do tyłu /wdech/,skłon do przodu /wydech/).
3. Ćwiczenia oddechowe z jednoczesnym wypowiadaniem pojedynczych głosek (w fazie wydechowej).
Punktem wyjścia mogą być zabawy ćwiczące równomierność fazy wydechowej (pkt.1) – np. dmuchanie na świeczkę, kartkę papieru lub na wacik w połączeniu z wymawianiem bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych f, x, ś, s, š w zależności od wieku dziecka:
np.: - 3 - 4 latki - naśladowanie syczenia gęsi: .....sssssssss.....
- 4 - 5 latki - - || - szumu wiatru: .....ššššššššš.....
(wersja trudniejsza – wymawianie tych głosek jak najciszej lub zmieniając
natężenie głosu – raz ciszej raz głośniej).
Ćwiczenia te można przeprowadzać w czasie wymawiania samogłosek: a, e, o, u, i, y, początkowo każdą samogłoskę oddzielnie, potem łączyć je po 2 lub 3. Wymowa większej liczby głosek jest za trudna dla przedszkolaków. Ćwiczenia oddechowe na tym etapie należy łączyć z ćwiczeniami artykulacyjnymi.
4. Ćwiczenia oddechowe związane z mówieniem i śpiewaniem.
Tego typu ćwiczenia są ostatnim etapem pracy nad prawidłowym oddechem dziecka. Stanowią one naturalne przejście od wymowy jednej głoski do mowy spontanicznej:
np.: -„Słoneczko” (dzieci stoją wyprostowane i wykonują głęboki wdech; w czasie wydechu unoszą
ręce do góry, wznosząc się na palce wypowiadając słowa: „Słonko wschodzi coraz wyżej...”;
następnie znowu wykonują wdech i w fazie wydechowej mówią: „...a zachodzi coraz niżej”)
opuszczając jednocześnie ręce.
W przypadku tych ćwiczeń trzeba zwracać uwagę, by tekst przez cały czas był wypowiadany wyraźnie i starannie, bez przyspieszania tempa mowy, wypowiadania na wdechu, połykania końcówek, zlewania się wyrazów itp.
Ćwiczenia fonacyjne inaczej nazywane ćwiczeniami głosowymi wprowadza się po opracowaniu wstępnych ćwiczeń oddechowych. Mają one na celu wykształcenie u dzieci odpowiedniej wysokości i umiejętności właściwego stosowania natężenia głosu w czasie mówienia. W czasie ćwiczeń należy pamiętać o tym, by nie przeciążać wiązadeł głosowych, które powinny zwierać się powoli (przy krzyku zwierają się szybko i nierównomiernie), powodując miękkie nastawienie głosu. Takie nastawienie głosu uzyskuje się podczas jednoczesnego rozpoczęcia mówienia z fazą wydechową. Z kolei rozpoczynanie mówienia w czasie trwania wydechu powoduje powstawanie przydechu, co w efekcie prowadzi do zniekształceń w sposobie wypowiadania, m.in. mówienie ciche, niewyraźne, któremu towarzyszy szum wydychanego powietrza.
Aby głos brzmiał przyjemnie dla ucha odbiorcy, należy przenieść rezonans na przednią część twarzy i wtedy podczas mówienia, przykładając opuszki palców do nosa i kości policzkowych, można wyczuć drgania skrzydełek nosa i kości. Ćwiczenia tego typu to sposób na zlikwidowanie u dzieci głosów piskliwych, krzykliwych, które utrudniają odbiór mowy.
Powodzenie tych ćwiczeń zależy w znacznej mierze od regularnego oddechu i umiejętności wydłużania fazy wydechowej, dlatego należy je wykonywać po przeprowadzeniu podstawowych ćwiczeń oddechowych, a potem łącznie z tymi ćwiczeniami oddechowymi, które wydłużają fazę wydechową.
W grupie ćwiczeń fonacyjnych wyróżniamy:
1. Ćwiczenia wstępne.
Mają one za zadanie zniesienie napięcia mięśni krtani i gardła:
np.: -„Wiosna i misie”
...
ewelinaskwira88