konstytucja 3 maja.docx

Słowem wstępu...

Konstytucja 3 maja została uchwalona 3 maja 1791 roku Regulowała ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powszechnie przyjmuje się, że Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją.

Konstytucja 3 maja została ustanowiona ustawą rządową przyjętą tego dnia przez sejm. Została zaprojektowana w celu zlikwidowania obecnych od dawna wad systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów i jej złotej wolności. Konstytucja wprowadziła polityczne zrównanie mieszczan i szlachty oraz stawiała chłopów pod ochroną państwa, w ten sposób łagodząc najgorsze nadużycia pańszczyzny. Konstytucja zniosła zgubne instytucje, takie jak liberum veto, miała wyprzeć istniejącą anarchię, popieraną przez część krajowych magnatów, na rzecz egalitarnej i demokratycznej monarchii konstytucyjnej.

Przyjęcie Konstytucji 3 maja sprowokowało wrogość sąsiadów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Podczas wojny w obronie konstytucji, Polska zdradzona przez swojego pruskiego sprzymierzeńca Fryderyka Wilhelma II została pokonana przez Imperium Rosyjskie Katarzyny Wielkiej, sprzymierzonej z konfederacją targowicką - spiskiem polskich magnatów przeciwnych reformom osłabiającym ich wpływy. Pomimo tej klęski i późniejszego II rozbioru Polski, Konstytucja 3 maja wpłynęła na późniejsze ruchy demokratyczne w świecie. Po utracie niepodległości w 1795, przez 123 lata rozbiorów, przypominała o walce o niepodległość. Zdaniem dwóch współautorów, Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja była "ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny".

Tło historyczne

Wielu historyków uważa, że głównym powodem upadku kraju było nadużywanie prawa liberum veto, które od 1652 r. pozwalało każdemu posłowi na zerwanie Sejmu i odrzucenie wszystkich przyjętych przez Sejm uchwał. Korzystając z takiej możliwości magnaci, a nawet agenci działający na rzecz państw ościennych, mogli z łatwością przekupić jedną lub więcej osób, aby odrzucić jakiekolwiek niewygodne z ich punktu widzenia reformy. Jedynie tzw. "sejm skonfederowany" był wolny od liberum veto. Sejm Czteroletni był właśnie takim sejmem i tylko to pozwoliło na przyjęcie radykalnych reform.

Konstytucja 3 maja miała być odpowiedzią na pogarszającą się sytuację wewnętrzną i międzynarodową Rzeczypospolitej Obojga Narodów, która jeszcze 150 lat wcześniej była jedną z największych potęg europejskich i największym krajem w Europie.

Podczas panowania ostatniego polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, oświecenie zaczynało zakorzeniać się na ziemiach polskich. Król przystąpił do wprowadzania rozważnych reform – utworzył ministerstwa skarbu i wojska oraz ustanowił cło krajowe. Rozpoczęto również dyskusję nad potrzebą gruntownych reform ustrojowych. Jednakże idea reform w Rzeczypospolitej Obojga Narodów nie była wygodna dla państw sąsiadujących. Słabość królestwa polskiego była dla nich korzystna.

Ze wsparciem króla Stanisława Augusta, wprowadzono szereg nowych reform. Najważniejszą było utworzenie w roku 1773 Komisji Edukacji Narodowej – pierwszego w historii ministerstwa oświaty. W miastach i na wsiach otwierano nowe szkoły, drukowano ujednolicone podręczniki, kształcono nauczycieli, a biednych uczniów wspomagano finansowo. Zmodernizowano wojska Rzeczypospolitej tworząc stałą armię. Wprowadzono reformy ekonomiczne i handlowe poprzednio zaniedbane i uważane za nieistotne przez szlachtę oraz wspierano rozwój produkcji. Chłopom nadano pewne prawa. Nowe ministerstwo policji zwalczało korupcję. Reformy były powszechne od systemu dróg do systemu więziennictwa. Powołano Radę Nieustającą – nowy organ wykonawczy złożony z 5 ministerstw.

Projekty zmian ustroju Rzeczypospolitej

Wydarzenia na świecie stworzyły atmosferę sprzyjająca reformatorom. Sąsiedzi Polski byli zbyt zaangażowani w wojny i w rozwiązywanie wewnętrznych konfliktów, aby interweniować w Polsce. Największe możliwości reform otworzył Sejm Czteroletni obradujący w latach 1788–1792. 7 września 1789 sejm wyłonił Deputację do Formy Rządu, kierowaną przez biskupa kamienieckiego Adama Stanisława Krasińskiego, do zadań której należało opracowanie projektu zmiany ustroju Rzeczypospolitej. Od roku 1790 sejm przyjął formę sejmu skonfederowanego.

W wyniku podniesienia bezpieczeństwa kraju dzięki zawiązaniu 29 marca 1790 roku sojuszu zaczepno-odpornego z Prusami, król Stanisław August zaczął sprzyjać Stronnictwu Patriotycznemu.4 grudnia 1790 Ignacy Potocki w rozmowie ze Stanisławem Augustem ustalił, że król przejmie inicjatywę w pracach nad kształtem nowej konstytucji, a projekt ten przygotowany w tajemnicy zostanie w całości przedstawiony do zatwierdzenia sejmowi. Władca podyktował główne założenia nowej ustawy zasadniczej swojemu sekretarzowi Scipione Piattoliemu, który na ich podstawie naszkicował kolejne dwie wersje przyszłej konstytucji.

 Po konsultacji tych tekstów z Ignacym Potockim, król podyktował swojemu współpracownikowi Aleksandrowi Linowskiemu projekt zatytułowany Reforma konstytucji, który z kolei konsultowany ze Stanisławem Małachowskim, Hugonem Kołłątajem i i Ignacym Potockim legł u podstaw następnego projektu Prawa konstytucyjne, opatrzonego datą 25 marca 1791. Tekst ten sporządzony przez Hugona Kołłątaja był już bardzo zbliżony do ostatecznej redakcji konstytucji 3 maja. Kołłątaj był też ostatecznym redaktorem tekstu Ustawy Zasadniczej. Wstępny projekt nowej konstytucji został przygotowany przez króla z udziałem między innymi Stanisława Małachowskiego, Ignacego Potockiego, Hugo Kołłątaja, Stanisława Staszica oraz osobistego sekretarza króla Scipione Piattoliego.

Przyjęcie konstytucji

Debata nad Ustawą Rządową została zaplanowana na 5 maja, jednakże Zwolennicy Konstytucji, w obawie przed groźbą użycia siły przez Stronnictwo Moskiewskie, przyspieszyli termin obrad nad dokumentem o dwa dni korzystając z faktu, że główni oponenci nie powrócili jeszcze z Wielkanocnej przerwy świątecznej. Obrady i przyjęcie Konstytucji odbyło się w warunkach zamachu stanu. Wielu posłów przybyło wcześniej w tajemnicy, a miejsce obrad, którym był Zamek Królewski w Warszawie był strzeżony przez Gwardię Królewską i oddziały wojskowe pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego, który wraz z grupą oficerów znalazł się w izbie sejmowej w pobliżu tronu. Projekt uchwalenia nowej ustawy wywołał żywe protesty opozycji sejmowej.

Poseł kaliski Jan Suchorzewski, wyciągnął na środek sali swojego kilkuletniego syna, wołając: Zabiję własne dziecię, aby nie dożyło niewoli, którą ten projekt krajowi gotuje. Wojewoda mazowiecki Adam Małachowski, kasztelan wojnicki Piotr Ożarowski, posłowie poznański Franciszek Mielżyński i podolski Antoni Złotnicki podkreślali obowiązek deliberacji nad każdym projektem, sprzeczność artykułu o sukcesji tronu z obowiązującymi pactami conventami, przywoływali też negatywny stosunek do sukcesji tronu wynikający z wielu instrukcji sejmikowych. Zwolennicy projektu podkreślali zagrożenia zewnętrzne, wskazywali na fatalne skutki zachowania poprzedniego ustroju Rzeczypospolitej.

O przyjęciu konstytucji bez czytania przesądził przypadek. Poseł inflancki Michał Zabiełło wezwał do przyjęcia konstytucji, a króla do jej zaprzysiężenia. Władca podniósł rękę na znak, że chce przemówić, co zwolennicy konstytucji poczytali za gotowość Stanisława Augusta do złożenia przysięgi. Król złożył przysięgę na ręce biskupa krakowskiego Feliksa Turskiego, następnie wezwał zebranych do przejścia do kolegiaty św. Jana na nabożeństwo dziękczynne.

Konstytucja została przyjęta tego samego dnia przytłaczającą większością głosów, co zostało owacyjnie przyjęte przez tłum zgromadzony przed zamkiem.

7 maja 1791 marszałkowie sejmowi wydali uniwersał, ogłaszający uchwalenie konstytucji. Głosił on m. in.: Ojczyzna nasza już jest ocalona. Swobody nasze zabezpieczone. Jesteśmy odtąd narodem wolnym i niepodległym. Opadły pęta niewoli i nierządu.

Sygnatariusze

Głównymi sygnatariuszami Konstytucji 3 Maja byli:

·         Stanisław Małachowski, referendarz wielki koronny, sejmowy i konfederacji prowincji koronnych marszałek

·         Kazimierz Nestor Sapieha, generał artylerii litewskiej, marszałek konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego

·         Józef Kossakowski, biskup inflancki i kurlandzki, następca koadiutor biskupstwa wileńskiego, jako deputowany

·         Antoni Barnaba Jabłonowski, kasztelan krakowski, deputat z Senatu Małej Polski

·         Symeon Kazimierz Szydłowski, kasztelan żarnowski, deputowany z Senatu prowincji małopolskiej

·         Franciszek Antoni Kwilecki, kasztelan kaliski, deputowany do konstytucji z Senatu z prowincji wielkopolskiej

·         Kazimierz Konstanty Plater, kasztelan generała trockiego, deputowany do konstytucji z Senatu Wielkiego Księstwa Litewskiego

·         Walerian Stroynowski, podkomorzy buski, poseł wołyński, z Małopolski deputat do konstytucji

·         Stanisław Kostka Potocki, poseł lubelski, deputowany do konstytucji z prowincji małopolskiej

·         Jan Nepomucen Zboiński, poseł ziemi dobrzyńskiej, deputowany do konstytucji z prowincji wielkopolskiej

·         Tomasz Nowowiejski, łowczy i poseł ziemi wyszogrodzkiej, deputowany do konstytucji

·         Józef Radzicki, podkomorzy i poseł ziemi zakroczymskiej, deputowany do konstytucji z prowincji wielkopolskiej

·         Józef Zabiełło, poseł z Księstwa Żmudzkiego, deputowany do konstytucji

·         Jacek Puttkamer, poseł województwa mińskiego, deputowany do konstytucji z prowincji Wielkiego Księstwa Litewskiego

Postanowienia konstytucji

Konstytucja 3 Maja ujęta była w 11 artykułach. Wprowadzała prawo powszechnej niepodległości oraz trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Konstytucja ograniczała nadmierne immunitety prawne i polityczne przywileje szlachty zagrodowej. Ograniczała również demokrację pozbawiając ją części praw politycznych . We wcześniejszym akcie prawnym "Miasta Nasze Królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej" prawa te nadano mieszczaństwu. W jego artykule III zastrzeżono, że będzie on integralną częścią Konstytucji. Akt ten nadawał mieszczaństwu prawo do bezpieczeństwa osobistego, prawo do posiadania majątków ziemskich, prawo zajmowania stanowisk oficerskich i stanowisk w administracji państwowej, prawo nabywania szlachectwa. W akcie tym obejmowano pospólstwo opieką "prawa i administracji rządowej". Był to pierwszy krok w kierunku zniesienia poddaństwa chłopów i nadania praw wyborczych tej największej, a zarazem najbardziej wyzyskiwanej klasie społecznej.

Konstytucja przewidywała zebrania sejmu zwyczajne – co dwa lata oraz nadzwyczajne w razie narodowej potrzeby. (Izba Poselska) składała się z 204 posłów oraz 24 przedstawicieli miast królewskich. (Izba Senacka) składała się z 132 członków: senatorów, wojewodów, kasztelanów, ministrów oraz biskupów.

Władza wykonawcza spoczywała w rękach rady królewskiej, która nosiła nazwę Straży Praw. Komisji przewodniczył król. Składała się z pięciu wskazanych przez niego ministrów. Ministrowie byli wybierani przez króla, ale odpowiadali przed sejmem. Każdy akt prawny wydany przez króla wymagał kontrasygnaty odpowiedniego ministra.

By wzmocnić jedność i bezpieczeństwo Rzeczypospolitej konstytucja zniosła Unię Polsko-Litewską na rzecz państwa unitarnego. Na miejsce wolnej elekcji wprowadzono elekcję w ramach dynastii. Zgodnie z konstytucją po śmierci Stanisława Poniatowskiego tron miał się stać dziedziczny i zostać przekazany Fryderykowi Augustowi I z dynastii Wettynów, z której pochodzili dwaj poprzedni polscy królowie.

Konstytucja zniosła kilka instytucjonalnych źródeł słabości rządu i anarchii – m.in.liberum veto, konfederacje, skonfederowane sejmy oraz nadmierny wpływ sejmików ziemskich wynikający z wiążącej natury instrukcji nadawanych przedstawicielom do sejmu.

Konstytucja uznawała katolicyzm za religię panującą, jednocześnie zapewniając swobodę wyznania, choć apostazja, czyli odejście od katolicyzmu, było nadal przestępstwem. Liczebność armii miała wzrosnąć do 100 tys. żołnierzy. Wprowadzono stałe podatki – 10% dla szlachty, 20% dla duchowieństwa. Co 25 lat od uchwalenia Ustawy Rządowej zbierać się miał Sejm Konstytucyjny, który mógł zmienić konstytucję.

Obalenie konstytucji

Konstytucja obowiązywała tylko przez rok, zanim została obalona przez armię rosyjską wraz z konfederacją targowicką w wyniku przegranej wojny polsko-rosyjskiej w 1792.

Zakończenie wojny z Turcją i Szwecją pozwoliło carycy Katarzynie na skoncentrowanie większej uwagi na Polsce. Ponieważ uważała ona Polskę za de facto protektorat Rosji, to przyjęcie konstytucji w jej oczach w znaczący sposób zagrażało wpływom Rosji w Polsce. Kontakty polskich reformatorów z francuskim rewolucyjnym Zgromadzeniem Narodowym były widziane przez sąsiadów Polski jako część większej konspiracji politycznej mającej za cel obalenie absolutnych monarchii.

Grupa magnatów, która od początku była przeciwna Konstytucji, do której należeli Szczęsny Potocki i Ksawery Branicki, poprosili carycę Katarzynę o interwencję i przywrócenie im przywilejów, które zostały zniesione na mocy Konstytucji. Z jej wsparciem utworzyli konfederację targowicką i proklamowali oni odrzucenie Konstytucji za rozsiewanie "zarazków idei demokracji".

Polska armia pod rozkazami bratanka króla Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki pokonała Rosjan w kilku bitwach. Śmiertelny cios sprawie polskiej zadał jednak sam król: kiedy w lipcu 1792 Warszawa była zagrożona oblężeniem Rosjan król przestał wierzyć, że zwycięstwo nad Rosjanami mimo ich przewagi liczebnej jest możliwe. Uznał, że poddanie się jest jedyną alternatywą do totalnej klęski i masakry rewolucjonistów.

24 lipca 1792 król Stanisław August Poniatowski odstąpił od reformatorów i przyłączył się do konfederacji targowickiej. Polska armia uległa rozbiciu, a wielu reformatorów, uważając ich sprawę za przegraną opuściło kraj udając się na emigrację. Jednak król nie uratował Rzeczypospolitej. Ku zaskoczeniu targowiczan nastąpił w 1793 roku II rozbiór Polski

Przez półtora roku polscy patrioci czekali na odpowiedni moment, jednocześnie przygotowując powstanie. 24 marca 1794 roku w Krakowie Tadeusz Kościuszko ogłosił powstanie, które później zostało nazwane powstaniem kościuszkowskim. 7 maja wydał uniwersał połaniecki, który przyznawał wolność chłopom i ziemię, tym którzy będą walczyć w powstaniu.

Po kilku początkowych zwycięstwach – bitwa pod Racławicami (4 kwietnia) i zdobycie Warszawy (18 kwietnia) oraz Wilna (22 kwietnia) – powstanie otrzymało miażdżący cios – wojska Rosji, Austrii i Prus rozpoczęły interwencję zbrojną. Historycy uważają klęskę powstania za z góry przesądzoną biorąc pod uwagę olbrzymią liczebną przewagę trzech potężnych najeźdźców. Porażka wojsk Kościuszki doprowadziła do ostatecznego, III rozbioru Polski w roku 1795.

Dziedzictwo

Mimo rozbiorów, pamięć o drugiej w dziejach świata spisanej konstytucji narodowej (uznawanej przez politologów za bardzo postępowy jak na swoje czasy dokument) przez kolejne pokolenia pomagała podtrzymywać polskie dążenia do niepodległości i stworzenia sprawiedliwego społeczeństwa. Co więcej, przenika wysiłki potomków twórców konstytucji. W Polsce uznaje się ją za ukoronowanie wszystkiego, co dobre i oświecone w polskiej historii i kulturze. Od czasu odzyskania niepodległości w 1918 roku, Święto Konstytucji 3 maja było obchodzone jako najważniejsze święto państwowe.

Przed uchwaleniem Konstytucji Trzeciego Maja, termin konstytucja służył na określenie wszelkich ustaw uchwalanych na Sejmie. Dopiero po 3 maja 1791 pojęcie konstytucja nabrało swojego nowoczesnego znaczenia, określając podstawowy akt prawny, ustawę zasadniczą.

Sama koncepcja kodyfikacji narodowej konstytucji stanowiła rewolucję w dziejach systemów politycznych. Pierwszą taką konstytucją była Konstytucja Stanów Zjednoczonych, napisana w 1787 roku, która weszła w życie w roku 1789. Drugą była ustawa zasadnicza Rzeczypospolitej Obojga Narodów, przyjęta 3 maja 1791 roku. Obie ustawy stanowią kamień milowy w historii demokracji. Choć geograficznie odległe od siebie, Polska i Stany Zjednoczone okazały się podobne w tym, jak kształtowały systemy polityczne. W odróżnieniu od wielkich monarchii absolutnych, oba kraje wykazały się w znaczącym stopniu demokracją. Królowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów byli monarchami elekcyjnymi, a Sejm posiadał szeroką władzę ustawodawczą. Na mocy Konstytucji Trzeciego Maja, Polska przyznawała przywileje polityczne mieszczanom i szlachcie, co razem dawało około 10 procent populacji kraju. Taki udział procentowy odpowiadał mniej więcej dostępowi do praw politycznych w ówczesnej Ameryce, gdzie prawa obywatelskie przysługiwały wyłącznie mężczyznom będącym właścicielami ziemskimi.

Porażka polskich liberałów jedynie na pewien czas odwlekła demokratyczne przemiany. Ekspansja demokracji zwolniła swoje tempo w efekcie unicestwienia państwa polskiego, ale w Ameryce udało się ustanowić system demokratyczny. Ruchy demokratyczne już wkrótce zaczęły podważać monarchie absolutne w Europie. Konstytucję Trzeciego Maja przetłumaczono (w skróconej wersji) na francuski, niemiecki i angielski. Uczestnicy rewolucji francuskiej wznosili toasty za króla Stanisława Augusta i majową konstytucję. Czynili to nie tylko ze względu na postępowy charakter polskiej ustawy zasadniczej, lecz i dlatego, że wojna polsko-rosyjska 1792 i Insurekcja kościuszkowska związały znaczne siły rosyjskie i pruskie, dzięki czemu nie mogły zostać one użyte do zdławienia rewolucyjnej Francji. Thomas Paine uznawał Konstytucję Trzeciego Maja za wielki przełom. Edmund Burke opisywał ją jako "najszlachetniejsze dobro otrzymane kiedykolwiek przez jakikolwiek naród…". A o Stanisławie Auguście pisał: "Stanisław II zasłużył na miejsce pośród największych królów i mężów stanu w dziejach". W końcu okazało się, że konserwatyści zdołali zatrzymać pochód demokracji w Europie o nieco ponad stulecie – po I wojnie światowej większość monarchii europejskich została zastąpiona przez państwa demokratyczne. Należała do nich wskrzeszona II Rzeczpospolita Polska.

Święto Konstytucji 3 Maja

5 maja 1791 roku dzień 3 maja został uznany Świętem Konstytucji 3 Maja. Obchody tego święta były zakazane podczas rozbiorów, a ponownie jego obchodzenie zostało wznowione w II Rzeczypospolitej w kwietniu 1919 roku. Święto Konstytucji 3 Maja zostało zdelegalizowane przez hitlerowców i sowietów podczas okupacji Polski w czasie II wojny światowej, a po antykomunistycznych demonstracjach w 1946 r. nie było obchodzone w Polsce, natomiast zastąpione obchodami Święta 1 Maja. W styczniu 1951 r. święto to zostało oficjalnie zdelegalizowane przez władze komunistyczne. Do roku 1989, w tym dniu często dochodziło w Polsce do protestów i demonstracji antyrządowych i antykomunistycznych. Po zmianie ustroju, od kwietnia 1990 r. Święto Konstytucji 3 Maja należy do uroczyście obchodzonych polskich świąt. W roku 2007 po raz pierwszy na Litwie obchodzono święto Konstytucji 3 maja.

Konstytucja 3 Maja, 1791

 Preambuła

Oblatum de 5 Maii 1791

USTAWA RZĄDOWA

[3 Maja 1791 r.]

W imię Boga, w Trójcy Świętej jedynego. Stanisław August z Bożej łaski i woli Narodu Król Polski, Wielki Książę Litewski, Ruski, Pruski, Mazowiecki, Żmudzki, Kijowski, Wołyński, Podolski, Podlaski, Inflancki, Smoleński, Siewierski i Czernichowski, wraz ze Stanami Skonfederowanymi, w liczbie podwójnej naród polski reprezentującymi.

Uznajac, iz los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucji narodowej jedynie zawisl, dlugim doswiadczeniem poznawszy zadawnione rzadu naszego wady, a chcac korzystac z pory, w jakiej sie Europa znajduje i z tej dogorywajacej chwili, ktora nas samym sobie wrocila, wolni od hanbiacych obcej przemocy nakazow, ceniac drozej nad zycie, nad szczesliwosc osobista, egzystencje polityczna, niepodleglosc zewnetrzna i wolnosc wewnetrzna narodu, ktorego los w rece nasze jest powierzony, chcac oraz na blogoslawientstwo, na wdziecznosc wspolczesnych i przyszlych pokolen zasluzyc, mimo przeszkod, ktore w nas namietnosci sprawowac moga dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolnosci, dla ocalenia Ojczyzny naszej i jej granic z najwieksza staloscia ducha, niniejsza konstytucje uchwalamy i te calkowicie za swieta, za niewzruszona deklarujemy, dopoki by narod w czasie prawem przepisanym, wyrazna wola swoja nie uznal potrzeby odmienienia w niej jakiego artykulu. Do ktorej to konstytucji dalsze ustawy sejmu terazniejszego we wszystkim stosowac sie maja.

I. Religia panujaca

Religia narodowa panujaca jest i bedzie wiara swieta rzymska katolicka ze wszystkimi jej prawami; przejscie od wiary panujacej do jakiegokolwiek wyznania jest zabronione pod karami apostazji. Ze zas taz sama wiara swieta przykazuje nam kochac bliznich naszych, przeto wszystkim ludziom jakiegokolwiek badz wyznania, pokoj w wierze i opieke rzadowa winnismy i dlatego wszelkich obrzadkow i religii wolnosc w krajach polskich, podlug ustaw krajowych warujemy.

II. Szlachta ziemianie

Szanuja pamiec przodkow naszych jako fundatorow rzadu wolnego, stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody, wolnosci, prerogatywy pierwszenstwa w zyciu prywatnym i publicznym najuroczysciej zapewniamy, szczegolniej zas prawa, statuta i przywileje temu stanowi od Kazimierza Wielkiego, Ludwika Wegierskiego, Wladyslawa Jagielly i Witolda brata jego, Wielkiego ksiecia litewskiego, nie mniej od Wladyslawa i Kazimierza Jagiellonczykow, od Jana Alberta, Aleksandra i Zygmunta Pierwszego braci, od Zygmunta Augusta, ostatniego z linii jagiellonskiej, sprawiedliwie i prawnie nadane, utwierdzamy, zapewniamy i za niewzruszone uznajemy. 

Godnosc stanu szlacheckiemu w Polszcze za rowna wszelkim stopniom szlachectwa gdziekolwiek uzywanym przyznajemy. Wszystka szlachte rownymi byc miedzy soba uznajemy, nie tylko co do starania sie o urzedy i o sprawowanie poslug Ojczyznie, honor, slawe, pozytek przynoszacych, ale oraz co do rownego uzywania przywilejow i prerogatyw stanowi szlacheckiemu sluzacych. 

Nade wszystko zas prawa bezpieczenstwa osobistego, wolnosci osobistej i wlasnosci gruntowej i ruchomej tak, jak od wiekow kazdemu sluzyly, swiatobliwie, nienaruszenie zachowane miec chcemy i zachowujemy; zareczajac najuroczysciej, iz przeciwko wlasnosci czyjejkolwiek zadnej odmiany lub ekscepcji w prawie niedopuscimy, owszem najwyzsza wladza krajowa i rzad przez nia ustanowiony, zadnych pretensyi pod pretekstem iurium regalium i jakimkolwiek innym pozorem do wlasnosci obywatelskich badz w czesci, badz w calosci roscic sobie nie bedzie. Dlatego bezpieczenstwo osobiste i wszelka wlasnosc, komukolwiek z prawa przynalezna, jako prawdziwy spolecznosci wezel, jako zrenice wolnosci obywatelskiej szanujemy, zabezpieczamy, utwierdzamy i aby na potomne czasy szanowane, ubezpieczone i nienaruszone zostawaly, miec chcemy.

Szlachte za najpierwszych obroncow wolnosci i niniejszej konstytucji uznajemy. Kazdego szlachcica cnocie, obywatelstwu i honorowi jej swietosc do szanowania, jej trwalosc do strzezenia poruczamy jako jedyna twierdze Ojczyzny i swobod naszych.

III. Miasta i mieszczanie

Prawo na terazniejszym Sejmie zapadle pod tytulem: Miasta Nasze Krolewskie wolne w panstwach Rzeczypospolitej w zupelnosci utrzymane miec chcemy i za czesc niniejszej konstytucji deklarujemy, jako prawo wolnej szlachcie polskiej, dla bezpieczenstwa ich swobod i calosci wspolnej Ojczyzny nowa, prawdziwa i skuteczna dajace sile.

IV. Chłopi włoscianie

Lud rolniczy, z pod ktorego reki plynie najobfitsze bogactw krajowych zrodlo, ktory najliczniejsza w narodzie stanowi ludnosc, a zatem najdzielniejsza kraju sile, tak przez sprawiedliwosc, ludzkosc i obowiazki chrzescijanskie, jako i przez wlasny nasz interes dobrze zrozumiany, pod opieke prawa i rzadu krajowego przyjmujemy, stanowiac: iz odtad jakiebykolwiek swobody, nadania, lub umowy dziedzice z wloscianami dobr swoich autentycznie ulozyli, czyli by te swobody, nadania i umowy byly z gromadami, czyli tez z kazdym osobno wsi mieszkancem zrobione, beda stanowic wspolny i wzajemny obowiazek, podlug rzetelnego znaczenia warunkow i opisu zawartego w takowych nadaniach i umowach, pod opieke rzadu krajowego podpadajacy. Uklady takowe i wynikajace z nich obowiazki, przez jednego wlasciciela gruntu dobrowolnie przyjete, nietylko jego samego, ale i nastepcow jego, lub prawa nabywcow tak wiazac beda, iz ich nigdy samowolnie odmieniac nie beda mocni. Nawzajem wloscianie jakiejkolwiek badz majetnosci od dobrowolnych umow, przyjetych nadan i z nimi zlaczonych powinnosci usuwac sie inaczej nie beda mogli, tylko w takim sposobie i z takimi warunkami, jak w opisach tychze umow postanowione mieli, ktore czy na wiecznosc, czyli do czasu przyjete scisle ich obowiazywac beda. Zawarowawszy tym sposobem dziedzicow przy wszelkich pozytkach od wloscian im nalezacych, a chcac jak najskuteczniej zachecic pomnozenie ludnosci krajowej, oglaszamy wolnosc zupelna dla wszystkich ludzi tak nowo przybywajacych, jako i tych, ktorzy by, pierwej z kraju oddaliwszy sie, teraz do Ojczyzny powrocic chcieli, tak dalece, iz kazdy czlowiek do panstw Rzeczypospolitej nowo z ktorejkolwiek strony przybyly lub powracajacy, jak tylko stanie noga na ziemi polskiej, wolnym jest zupelnie uzyc przemyslu swego jak i gdzie chce, wolny jest czynic umowy na osiadlosc, robocizne lub czynsze, jak i dopoki sie umowi, wolny jest osiadac w miescie lub na wsiach, wolny jest mieszkac w Polszcze, lub do kraju, do ktorego zechce, powrocic, uczyniwszy zadosyc obowiazkom, ktore dobrowolnie na siebie przyjal.

V. Rzad, czyli oznaczenie władz publicznych

Wszelka wladza spolecznosci ludzkiej poczatek swoj bierze z woli narodu. Aby wiec calosc panstw, wolnosc obywatelska i porzadek spolecznosci w rownej wadze na zawsze zostawaly, trzy wladze rzad narodu polskiego skladac powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze skladac beda, to jest: wladza prawodawcza w Stanach zgromadzonych, wladza najwyzsza wykonawcza w krolu i Strazy, i wladza sadownicza w jurysdykcjach, na ten koniec ustanowionych, lub ustanowic sie majacych.

VI. Sejm, czyli władza wykonawcza

Sejm czyli Stany zgromadzone na dwie Izby dzielic sie beda: na Izbe Poselska i na Izbe Senatorska pod prezydencja Krola.

Izba Poselska, jako wyobrazenie i sklad wszechwladztwa narodowego, bedzie swiatynia prawodawstwa. Przeto w Izbie Poselskiej najpierwej decydowane beda wszystkie projeka.

1. Co do praw ogolnych, to jest: konstytucyjnych, cywilnych, kryminalnych i do ustanowienia wieczystych podatkow, w ktorych to materjach propozycje od tronu wojewodztwom, ziemiom i powiatom do roztrzasnienia podane, a przez instrukcje do Izby przychodzace, najpierwsze do decyzji wziete byc maja.

2. Co do uchwal sejmowych, to jest poborow doczesnych, stopnia monety, zaciagania dlugu publicznego, nobilitacji i innych nadgrod przypadkowych, rozkladu wydatkow publicznych ordynaryjnych i ekstraordynaryjnych, wojny, pokoju, ostatecznej ratyfikacyi traktatow zwiazkowych i handlowych, wszelkich dyplomatycznych aktow i umow, do prawa narodow sciagajacych sie, kwitowania magistratur wykonawczych i tym podobnych zdarzen, glownym narodowym potrzebom odpowiadajacych, w ktorych to materjach propozycje od tronu, prosto do Izby Poselskiej przychodzic majace, pierwszenstwo w prowadzeniu miec beda.

Izby Senatorskiej, zlozonej z biskupow, wojewodow, kasztelanow i ministrow, pod prezydencya krola, majacego prawo raz dac votum swoje, drugi raz paritatem rozwiazywac osobiscie lub nadeslaniem zdania swego do tejze Izby, obowiazkiem jest: 

1. Kazde prawo, ktore po przejsciu formalnem w Izbie Poselskiej do Senatu natychmiast przeslane byc powinno, przyjac lub wstrzymac do dalszej narodu deliberacji opisana w prawie wiekszoscia glosow; przyjecie moc i swietosc prawa nadawac bedzie; wstrzymanie zas zawiesi tylko prawo do przyszlego ordynaryjnego sejmu, na ktorym gdy powtorna nastapi zgoda, prawo zawieszone od Senatu przyjetem byc musi. 

2. Kazda uchwale sejmowa w materiach wyzej wyliczonych, ktora Izba Poselska Senatowi przyslac natychmiast powinna, wraz z taz Izba poselska wiekszoscia glosow decydowac, a zlaczona Izb obydwoch wiekszosc, podlug prawa opisana, bedzie wyrokiem i wola Stanow.

Warujemy, iz senatorowie i ministrowie w obiektach sprawowania sie z urzedowania swego badz w Strazy, badz w komisyi, votum decisivum w sejmie nie beda mieli, i tylko zasiadac w ten czas w Senacie maja dla dania eksplikacji na zadanie Sejmu.

Sejm zawsze gotowym bedzie. Prawodawczy i ordynaryjny rozpoczynac sie ma co dwa lata, trwac zas bedzie podlug opisu prawa o sejmach. Gotowy, w potrzebach naglych zwolany, stanowic ma o tej tylko materii, do ktorej zwolan bedzie lub o potrzebie po czasie zwolania przypadlej. Prawo zadne na tym ordynaryjnym sejmie, na ktorym ustanowione bylo, znoszone byc nie moze. Komplet Sejmu skladac sie bedzie z liczby osob, nizszym prawem opisanej, tak w Izbie poselskiej, jako i w Izbie Senatorskiej.

Prawo o sejmikach, na terazniejszem Sejmie ustnowione, jako najistotniejsza zasade wolnosci obywatelskiej, uroczyscie zabezpieczamy.

Jako zas prawodawstwo sprawowane byc nie moze przez wszystkich i narod wyrecza sie w tej mierze przez reprezentantow czyli poslow swoich dobrowolnie wybranych, przeto stanowimy, iz poslowie na sejmikach obrani w prawodawstwie i ogolnych narodu potrzebach podlug niniejszej konstytucji, uwazani byc maja jako reprezentanci calego narodu, bedac skladem ufnosci powszechnej.

Wszystko i wszedzie wiekszoscia glosow udecydowane byc powinno. Przeto liberum veto, konfederacje wszelkiego gatunku i sejmy konfederackie, jako duchowi niniejszej konstytucji przeciwne, rzad obalajace, spolecznosc niszczace, na zawsze znosimy.

Zapobiegajac z jednej strony gwaltownym i czestym odmianom konstytucji narodowej, z drugiej, uznajac potrzebe wydoskonalenia onej, po doswiadczeniu jej skutkow co do pomyslnosci publicznej, pore i czas rewizyi i poprawe konstytucji co lat dwadziescia piec naznaczamy, chcac miec takowy sejm konstytucyjny ekstraordynaryjnym podlug osobnego o nim prawa opisu.

VII. Krol, władza wykonawcza

Zaden rzad najdoskonalszy bez dzielnej wladzy wykonawczej stac nie moze. Szczesliwosc narodow od praw sprawiedliwych, praw skutek od ich wykonania nalezy. Doswiadczenie nauczylo, ze zaniedbanie tej czesci rzadu nieszczesciami napelnilo Polske. Zawarowawszy przeto wolnemu narodowi Polskiemu wladze praw sobie stanowienia i moc bacznosci nad wszelka wykonawcza wladza, oraz wybierania urzednikow do magistratur, wladze najwyzszego wykonywania praw krolowi w radzie jego oddajemy, ktora to rada Straza Praw zwac sie bedzie.

Wladza wykonawcza do pilnowania praw i onych pelnienia scisle jest obowiazana. Tam czynna z siebie bedzie, gdzie prawa dozwalaja, gdzie prawa potrzebuja dozoru egzekucji, a nawet silnej pomocy. Posluszenstwo nalezy sie jej zawsze od wszystkich magistratur, moc przynaglenia nieposluszne i zaniedbujace swe obowiazki magistratury w jej reku zostawiamy.

Wladza wykonawcza nie bedzie mogla praw stanowic ani tlumaczyc, podatkow i poborow pod jakimkolwiek imieniem nakladac, dlugow publicznych zaciagac, rozkladu dochodow skarbowych przez Sejm zrobionego odmieniac, wojny wydawac, pokoju ani traktatu i zadnego aktu dyplomatycznego definitive [20] zawierac. Wolno jej tylko bedzie tymczasowe z zagranicznymi prowadzic negocjacje oraz tymczasowe i potoczne dla bezpieczenstwa i spokojnosci kraju wynikajace potrzeby zalatwiac, o ktorych najblizszemu Zgromadzeniu sejmowemu doniesc winna.

Tron polski elekcyjnym przez familie miec na zawsze chcemy i stanowimy. Doznane kleski bezkrolewiow, periodycznie rzad wywracajacych, powinnosc ubezpieczenia losu kazdego mieszkanca ziemi polskiej, i zamkniecie na zawsze drogi wplywom mocarstw zagranicznych, pamiec swietnosci i szczescia Ojczyzny naszej za czasow familii ciagle panujacych, potrzeba odwrocenia od ambicji tronu obcych, i moznych Polakow zwrocenia do jednomyslnego wolnosci narodowej pielegnowania, wskazaly roztropnosci naszej oddanie tronu Polskiego prawem nastepstwa. Stanowimy przeto, iz po zyciu, jakiego nam dobroc Boska pozwoli, elektor dzisiejszy saski w Polszcze krolowac bedzie. 

Dynastia przyszlych krolow Polskich zacznie sie na osobie Fryderyka Augusta, dzisiejszego elektora Saskiego, ktorego sukcesorom de lumbis z plci meskiej tron polski przeznaczamy. Najstarszy syn krola panujacego po ojcu na tron nastepowac ma. Gdyby zas dzisiejszy elektor Saski nie mial potomstwa plci meskiej, tedy maz przez elektora, za zgoda Stanow zgromadzonych corce jego dobrany zaczynac ma linie nastepstwa plci meskiej do tronu Polskiego. Dlaczego Marie Auguste Nepomucene, corke elektora, za infantke deklarujemy, zachowujac przy narodzie prawo, zadnej preskrypcji podpadac nie mogace, wybrania do tronu drugiego domu, po wygasnieciu pierwszego.

Kazdy krol, wstepujac na tron, wykona przysiege Bogu i narodowi, na zachowanie konstytucji niniejszej, na pacta conventa, ktore ulozone beda dzisiejszym elektorem Saskim, jako przeznaczonym do tronu, i ktore tak jak dawne wiazac go beda.

Osoba krola jest swieta i bezpieczna od wszystkiego; nic sam przez sie nie czyniacy, za nic w odpowiedzi narodowi byc nie moze; nie samowladca, ale ojcem i glowa narodu byc powinien i tym go prawo i konstytucja niniejsza byc uznaje i deklaruje. Dochody tak jak beda w paktach konwentach opisane i prerogatywy tronowi wlasciwe, niniejsza konstytucja dl...