ROZWÓJ I PERSPEKTYWY PSYCHOLOGII ZDROWIA1.pdf

ACTA UNIVERSITATIS PALACKIANAE OLOMUCENSIS

FACULTAS PHILOSOPHICA

PSYCHOLOGICA 321998

VARIA PSYCHOLOGICA VIII.

ROZWÓJ I PERSPEKTYWY PSYCHOLOGII ZDROWIA 1

Irena Heszen-Niejodek

PRZYCZYNY ROZWOJU BADAÑ PSYCHOLOGICZNYCH I ZASTOSOWAÑ

PSYCHOLOGII W OBSZARZE ZDROWIA I CHOROBY

Jeli pomin¹æ odleg³¹ historiê i wzi¹æ pod uwagê czasy nowo¿ytne, pierwsze wzmianki

o udziale psychologii w problematyce zdrowia i choroby znajdujemy na samym pocz¹tku

naszego wieku. Mianowicie w 1911 roku odby³o siê sympozjum sponsorowane przez

Amerykañskie Towarzystwo Psychologiczne, powiêcone znaczeniu psychologii

w medycynie (za: Adler i Stone, 1986). Dynamiczny rozwój badañ dotycz¹cych psycho-

spo³ecznych aspektów choroby, a póniej tak¿e zdrowia, datuje siê od lat czterdziestych,

a wiêc ju¿ od ponad pó³ wieku. Przyczyni³y siê do tego rozwoju z jednej strony przemiany

zachodz¹ce we wspó³czesnej medycynie, z drugiej dorobek empiryczny psychologii i

innych nauk spo³ecznych, dowodz¹cy znaczenia czynników psychospo³ecznych dla stanu

zdrowia jednostek i spo³eczeñstw. Wa¿n¹ rolê odegra³y tu równie¿ zmiany kontekstu

spo³eczno-ekonomicznego, w jakim funkcjonuje system ochrony zdrowia.

Zmiany obrazu chorób i struktury przyczyn zgonów

Jeszcze na pocz¹tku tego wieku w krajach uprzemys³owionych najbardziej

rozpowszechnione by³y choroby zakane o ostrym i czêsto epidemicznym przebiegu,

jak tyfus, infekcje przewodu pokarmowego, ciê¿kie postacie grypy, a tak¿e grulica.

Choroby te stanowi³y równie¿ najczêstsz¹ przyczynê zgonów. Jednak¿e w ci¹gu kilku

dziesiêcioleci miertelnoæ powodowana przez nie spad³a w tych krajach do bardzo

niskiego poziomu, a to dziêki poprawie warunków sanitarnych oraz wynalezieniu

skutecznych szczepionek i lekarstw (prze³omowe znaczenie mia³o tu zw³aszcza odkrycie

antybiotyków). W po³owie naszego stulecia na plan pierwszy jako przyczyny zgonów

wysunê³y siê przewlek³e choroby uk³adu kr¹¿enia, choroby nowotworowe, udary, a tak¿e

W niniejszym artykule wykorzystano fragmenty wczeniejszych publikacji autorki: Promocja zdrowia

próba systematyzacji z perspektywy psychologa. Promocja Zdrowia. Nauki Spo³eczne i Medycyna,

1995, 2, 721 i Psychologia zdrowia jako dziedzina badañ i zastosowañ praktycznych, w: I. Heszen,

H. Sêk (red.). Psychologia zdrowia, ss. 2139. Warszawa 1997, PWN

wypadki koñcz¹ce siê mierci¹. W Wlk. Brytanii stwierdzono w 1981 roku, ¿e przyczyn¹

50% zgonów by³y choroby uk³adu kr¹¿enia, dalszych 25% osób zmar³o z powodu

nowotworów, a kolejnymi przyczynami by³y nie zakane choroby uk³adu oddechowego

i wypadki; podobne dane przytaczane s¹ w innych krajach zachodnich. W Polsce jeszcze

w roku 1925 najczêstsz¹ przyczyn¹ zgonów by³y choroby zakane, ale ju¿ w latach

szeædziesi¹tych stwierdzono podobn¹ strukturê przyczyn zgonów, jak w krajach wysoko

uprzemys³owionych (Soko³owska, 1986).

Przedstawione tu zmiany implikuj¹ wzrost roli psychologii w rozwi¹zywaniu

problemów zdrowotnych, poniewa¿ w chorobach chronicznych w porównaniu z

zakanymi czynniki psychospo³eczne maj¹ znacznie powa¿niejszy udzia³. Dotyczy to

zarówno etiologii, jak i przebiegu tych chorób, a tak¿e leczenia i rehabilitacji pacjentów.

Szacuje siê, ¿e obecnie funkcjonowanie systemu medycznego warunkuje wskaniki

zdrowia tylko w 1015%, a pozosta³e wa¿ne dla zdrowia czynniki pozostaj¹ poza obrêbem

dzia³ania medycyny (Gniazdowski, 1994). Wymieniæ tu mo¿na: zasoby psychologiczne

i styl ¿ycia jednostki, jej zwi¹zki z innymi ludmi i uzyskiwane od nich wsparcie spo³eczne,

a ponadto warunki ekonomiczne i stan rodowiska naturalnego. Szczegó³owe badania

dostarczaj¹ niekiedy spektakularnych dowodów dotycz¹cych roli czynników

psychologicznych, zw³aszcza behawioralnych, których udzia³ jako wspó³przyczyn chorób

chronicznych i zgonów szacuje siê na oko³o 50%. Zachowanie mo¿e stanowiæ ryzyko

dla zdrowia, ale mo¿e te¿ sprzyjaæ jego utrzymaniu, czego przyk³ady przedstawione s¹

w nastêpnym fragmencie.

Dowody znaczenia czynników psychologicznych dla stanu zdrowia

Powszechnie ju¿ znane jest znaczenie tak zwanego wzoru zachowania A jako czynnika

ryzyka chorób somatycznych. Na drugim biegunie umieciæ mo¿na konstelacje

w³aciwoci psychicznych sprzyjaj¹cych zachowaniu dobrego zdrowia nawet mimo

niekorzystnych okolicznoci, jak hartownoæ (ang. hardiness ) czy poczucie koherencji

(ang. sense of coherence ). W porównaniu z tymi z³o¿onymi konstruktami, bardziej

wyraziste i jednoznaczne zwi¹zki ze wskanikami zdrowotnymi wykazuj¹ jednak proste

formy zachowania. I tak stwierdzono, ¿e 30% wszystkich zgonów z powodu nowotworów

nale¿y przypisaæ paleniu papierosów (za: Rodin i Salovey, 1989). Odwrotny przyk³ad,

dotycz¹cy form zachowania chroni¹cych zdrowie, przytoczyæ mo¿na na podstawie

trwaj¹cych ju¿ ponad 25 lat kalifornijskich badañ pod³u¿nych w okrêgu Alameda

( Alameda Study ). Ten rozleg³y program badawczy obejmowa³ miêdzy innymi siedem

prostych form zachowania, okrelonych jako dobre nawyki zdrowotne. By³o to: regularne

spo¿ywanie niadañ, powstrzymanie siê od jedzenia miêdzy posi³kami, 78 snu godzin

na dobê, utrzymywanie prawid³owej wagi, powstrzymanie siê od papierosów, umi-

arkowane spo¿ywanie alkoholu oraz systematyczna aktywnoæ fizyczna.

Badania rozpoczê³y siê w 1965 roku i objêto nimi blisko 7000 osób. Po up³ywie 5 1/2

roku stwierdzono ni¿sz¹ miertelnoæ w grupach praktykuj¹cych wymienione nawyki w

porównaniu z równowa¿nymi grupami zachowuj¹cymi siê odmiennie. Na przyk³ad

okaza³o siê, ¿e 45-letni mê¿czyni praktykuj¹cy szeæ lub siedem wymienionych form

zachowania maj¹ szanse na ¿ycie d³u¿sze o 11 lat w porównaniu z rówienikami

praktykuj¹cymi co najwy¿ej trzy formy (odpowiednio 78 i 67 lat). Dane uzyskane

w póniejszych latach, ogólnie bior¹c, potwierdzi³y zdrowotne znaczenie wymienionych

form zachowania, choæ okaza³o siê ono zró¿nicowane. Na plan pierwszy jako czynniki

obni¿aj¹ce miertelnoæ wysunê³y siê: powstrzymanie siê od papierosów w ci¹gu ca³ego

¿ycia oraz aktywnoæ fizyczna (Schoenborn, 1993).

Wspó³czesna medycyna jako ród³o stresu dla pacjentów

Osi¹gniêcia wspó³czesnej medycyny s¹ powszechnie znane, a jedno z nich postêpy

w leczeniu chorób zakanych przedstawione zosta³o powy¿ej. Ten medal ma jednak

odwrotn¹ stronê rozwój inwazyjnych metod diagnostycznych i terapeutycznych,

wymagaj¹cych zastosowania skomplikowanej aparatury, postêpuj¹ca biurokratyzacja i

specjalizacja, kszta³tuj¹ nowe oblicze medycyny, okrelane jako jej technicyzacja czy

wrêcz dehumanizacja. Niektóre nowe metody leczenia powoduj¹ znaczne obci¹¿enie

psychiczne pacjentów. Przyk³adem jest hemodializa, uzale¿niaj¹ca ¿ycie chorego od

sprawnego dzia³ania aparatury, czy stomia (zastosowanie sztucznego odbytu),

poci¹gaj¹ca za sob¹ wiele k³opotliwych nastêpstw, zw³aszcza w kontaktach z innymi.

Obecnoæ aparatury medycznej, której przeznaczenia pacjent nie zna i której dzia³ania

nie rozumie, jest dla niego ród³em lêku.

Coraz mniej jest przy tym okazji do bezporedniego kontaktu z lekarzem, w trakcie

którego by³oby mo¿liwe zmniejszenie skutków emocjonalnych leczenia i ogólna poprawa

stanu psychicznego pacjenta. Rozwijaj¹ca siê w medycynie specjalizacja poci¹ga bowiem

za sob¹ tendencjê do koncentrowania siê lekarza na w³aciwym ze wzglêdu na specjalnoæ

narz¹dzie, zamiast na chorym cz³owieku, a postêpuj¹ca biurokratyzacja stwarza bariery

utrudniaj¹ce dostêp do lekarza. Korzystanie z pomocy medycznej staje siê dla chorego

coraz czêciej ród³em stresu, kumuluj¹cego siê ze stresem spowodowanym sam¹

chorob¹ i niekiedy nawet przewy¿szaj¹cego go nasileniem (trzeba mieæ dobre zdrowie,

¿eby siê leczyæ). Opisana sytuacja stanowi wyzwanie dla psychologów, od których

przedstawiciele medycyny oczekuj¹ pomocy w rozwi¹zaniu tych problemów.

Rosn¹ce koszty opieki zdrowotnej

Fakt ten jest konsekwencj¹ trendów rozwojowych we wspó³czesnej medycynie,

a konkretnie dwóch przedstawionych wy¿ej okolicznoci: wzrostu proporcji ludzi chorych

chronicznie oraz rozwoju techniki medycznej. W przeciwieñstwie do ostrych chorób

zakanych, leczenie i rehabilitacja chorób chronicznych to d³ugotrwa³e, czêsto

do¿ywotnie procesy, trwaj¹ce niekiedy kilkadziesi¹t lat (np. w takich chorobach jak

cukrzyca czy pierwotne nadcinienie têtnicze). Jest oczywiste, ¿e tak d³ugi okres leczenia

wymaga odpowiednio wysokich nak³adów finansowych. Aparatura medyczna, coraz

powszechniej stosowana w diagnostyce, leczeniu i rehabilitacji, jest te¿ coraz bardziej

kosztowna.

W krajach Europy rodkowej wydatki na opiekê medyczn¹ nie odzwierciedlaj¹

wzrostu jej kosztów wobec znanego faktu niedoinwestowania s³u¿by zdrowia, siêgnijmy

zatem do danych z krajów zamo¿niejszych. W Stanach Zjednoczonych przeznacza siê

na ten cel ponad 11% dochodu narodowego brutto (Taylor, 1987). Przy koñcu lat

siedemdziesi¹tych stanowi³o to kwotê 160 miliardów dolarów, ale w roku 1983 wydatki

osi¹gnê³y ju¿ 322 miliardy (Thoresen i Eagleston, 1985). Szacunki w krajach Europy

Zachodniej na podstawie obecnego tempa wzrostu wydatków na ochronê zdrowia

prowadz¹ do absurdalnego wniosku, ¿e nied³ugo wydatki te mog¹ przekroczyæ ca³y

obecny dochód narodowy, gro¿¹c za³amaniem bud¿etu. Oczywicie trudno siê

spodziewaæ, aby badania psychologiczne mog³y rozwi¹zaæ problemy finansowe staj¹ce

przed wspó³czesn¹ medycyn¹. Problemy te kieruj¹ jednak uwagê specjalistów na

profilaktykê i promocjê zdrowia, które w pewnej perspektywie czasowej mog¹ obni¿yæ

zapadalnoæ na choroby chroniczne, a tym samym przyczyniæ siê do efektów

ekonomicznych. Innymi s³owy, chodzi³oby o zachêcenie osób jeszcze zdrowych do

podejmowania aktywnoci prozdrowotnej. Tu ju¿ wiedza psychologiczna okazuje siê

wrêcz niezbêdna, o ile bowiem ludzie chorzy w sposób niejako naturalny sk³onni s¹

anga¿owaæ siê w dzia³ania na rzecz poprawy zdrowia, to osoby zdrowe potrzebuj¹ do

tego na ogó³ specjalnej zachêty.

Wzrost wymagañ etycznych stawianych badaniom psychologicznym

O ile jeszcze kilkadziesi¹t lat temu jedynie pomys³owoæ badacza i rodki techniczne,

jakimi dysponowa³, ogranicza³y zakres eksperymentów laboratoryjnych w dziedzinie

psychologii, to obecnie powa¿n¹ barierê stanowi¹ standardy etyczne, przyjête i wymagane

przez profesjonalne organizacje (Heszen-Niejodek, 1993; Brzeziñski, 1997). Aby unikn¹æ

naruszenia tych standardów, wykorzystuje siê do celów badawczych takie sytuacje, w

których wskutek dzia³ania czynników naturalnych ludzie nara¿eni s¹ na zagro¿enie

cenionych wartoci, cierpienie i obci¹¿enia psychiczne. Sytuacja choroby jako spe³niaj¹ca

te warunki jest dobr¹ okazj¹ do badañ maj¹cych cele ogólne, których niezamierzonym

efektem jest wzrost wiedzy na temat psychologicznych aspektów choroby (a tak¿e

zdrowia).

Dobrym przyk³adem s¹ psychologiczne badania nad stresem. Problematyka ta

pojawi³a siê w psychologii w latach piêædziesi¹tych i w tym okresie prowadzone by³y

eksperymenty laboratoryjne, których sam opis dla wra¿liwego czytelnika mo¿e byæ

potê¿nym stresorem. Obecnie takie badania s¹ nie do pomylenia, natomiast wielu

badaczy wykorzystuje chorobê jako naturalne ród³o stresu (jak Amerykanie R. S.

Lazarus, S. Folkman i S. Miller, Niemiec H. Krohne i wielu innych). I chocia¿ s¹ to

osoby o akademickim rodowodzie, dla których zastosowanie psychologii do rozwi¹-

zywania problemów zdrowotnych ma drugorzêdne znaczenie, prowadzone przez nich

badania dostarczaj¹ wiedzy nadaj¹cej siê do wykorzystania w ten sposób.

Wzrost aspiracji ludzi do podmiotowego udzia³u w rozwi¹zywaniu w³asnych problemów

zdrowotnych

Wspó³czenie obserwujemy rosn¹ce d¹¿enie ludzi do podmiotowego uczestnictwa

w rozmaitych systemach spo³ecznych. W odniesieniu do systemu opieki zdrowotnej

dodatkowym czynnikiem wzmacniaj¹cym tê ogóln¹ tendencjê jest wzrost wiedzy

medycznej w spo³eczeñstwie, bêd¹cy nastêpstwem podniesienia siê ogólnego poziomu

wykszta³cenia oraz specjalnie organizowanych akcji owiaty zdrowotnej. Przyk³adami

d¹¿enia ludzi do zajmowania samodzielnej i aktywnej postawy wobec w³asnych spraw

zdrowotnych jest preferowanie partnerskiego uk³adu z lekarzem, samoleczenie,

rezygnacja z medycyny oficjalnej na rzecz medycyny alternatywnej, czy skupianie siê

osób po³¹czonych wspólnym problemem zdrowotnym w grupy wzajemnej pomocy,

broni¹ce w³asnych interesów.

Jak¹ rolê wobec usamodzielniania siê ludzi w rozwi¹zywaniu w³asnych problemów

zdrowotnych ma do spe³nienia psychologia? W porównaniu z lekarzem, psycholog z

racji specyfiki tego zawodu i swoistej filozofii zawodowej jest w kontakcie z pacjentem

bardziej partnerski i otwarty na jego inicjatywy, mo¿e wiêc byæ pomocny w kszta³towaniu

siê nowych form udzia³u w leczeniu. Formy te wymagaj¹ badañ ewaluacyjnych w celu

oceny skutecznoci. Psycholog jest na ogó³ lepiej ni¿ lekarz przygotowany warsztatowo

do prowadzenia takich badañ, ³atwiej te¿ przyj¹æ mu pozycjê bezstronnego obserwatora.

WY£ONIENIE SIÊ PSYCHOLOGII ZDROWIA

Psychologia zdrowia wy³oni³a siê jako kolejna ju¿ dziedzina zastosowañ psychologii

do obszaru zdrowia i choroby, stanowi¹c kontynuacjê i rozwiniêcie powsta³ych wczeniej

kierunków: medycyny psychosomatycznej, medycyny behawioralnej i psychologii

medycznej. W porównaniu z tymi kierunkami, psychologia zdrowia ma najkrótsz¹

historiê, ale najwiêksz¹ i wci¹¿ rosn¹c¹ popularnoæ. Okrelenie to pojawi³o siê przy

koñcu lat siedemdziesi¹tych i od razu spotka³o siê z szerok¹ akceptacj¹, a nawet

entuzjazmem . Warto zaznaczyæ, ¿e w odró¿nieniu od wczeniejszych kierunków

psychologia zdrowia nie ogranicza siê do terenu medycyny, o czym obszerniej bêdzie

mowa za chwilê.

Za ojca psychologii zdrowia uwa¿any jest wybitny psycholog amerykañski

J. Matarazzo, a za jej ojczyznê Stany Zjednoczone. Matarazzo sformu³owa³

powszechnie przyjêt¹ i szeroko cytowan¹ definicjê psychologii zdrowia: Psychologia

zdrowia to ca³okszta³t specyficznego, owiatowego, naukowego i profesjonalnego wk³adu

psychologii jako dyscypliny do promocji i utrzymywania zdrowia, zapobiegania i leczenia

chorób, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby

i zbli¿onych dysfunkcji, a tak¿e do analizy i optymalizacji systemu opieki zdrowotnej

i kszta³towania polityki zdrowotnej (za: Sheridan i inni, 1988, s. 5). Znacznie prociej

ujê³a to S. E. Taylor w jednym z pierwszych podrêczników psychologii zdrowia (pierwsze

wydanie ukaza³o siê w 1986 roku): Psychologia zdrowia jest dzia³em psychologii

zajmuj¹cym siê poznaniem wp³ywu czynników psychologicznych na to, ¿e ludzie

pozostaj¹ zdrowi, okreleniem ich znaczenia w powstawaniu chorób oraz ich roli w

kszta³towaniu zachowania ludzi, kiedy zachoruj¹, (1991, s. 5).

Tak zdefiniowana psychologia zdrowia ma bardzo szeroki zakres, obejmuj¹c w ca³oci

psychologiê medyczn¹. Ta ostatnia ujmowana jest bowiem jako dzia³ psychologii

stosowanej rozwijaj¹cy siê na styku z medycyn¹, którego przedmiotem s¹ psychologiczne

aspekty powstawania, przebiegu i leczenia chorób somatycznych (Heszen-Niejodek,

1983; Taylor, 1991). Z perspektywy historycznej psychologia zdrowia mo¿e byæ

traktowana jako rezultat ewolucji psychologii medycznej. Ewolucja ta polega³a na

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: