Stanisław Kawula, Józefa Brągiel, Andrzej W. Janke
PEDAGOGIKA RODZINY
Obszary i panorama problematyki
Spis treści
WStęP ........................................................................................................................
1. Rodzina a rozwój jednostki ....................................................................................
2. Rodzina a społeczeństwo .......................................................................................
3. Dlaczego pedagogika rodziny? ......................;........;..............................................
Rozdział I Polimorficzność i komplementarność badań nad współczesną rodziną
1. Wieloaspektowość życia rodziny i teorie analizy jej funkcjonowania ...................
2. Polimorfizm w pedagogicznym pojmowaniu rodziny ...........................................
3. Przesłanki i konsekwencje dla pedagogicznych analiz ..........................................
4. Komplementarność w analizie życia rodzinnego - ujęcie nauk społecznych ........
Rozdział II Rodzina jako grupa i instytucja opiekuńczo-wychowawcza
1. Rodzina jako podmiot przemian społecznych ........................................................
2. Rodzina jako grupa pierwotna a wychowanie ..........:..................................;..........
3. Rodzina jako instytucja wychowania naturalnego .................................................
4. Funkcje rodziny a wychowanie ....................................................;.........................
5. Zagadnienie stosunku wychowawczego w rodzinie ..............................................
6. Rodzina jako składnik systemu wychowawczego ...:....................................;.........
7. Problematyka i składniki pomiaru środowiska rodzinnego ...................................
8. Uwagi dyskusyjne ..................................................................................................
Rozdział III Wychowanie rodzinne przedmiotem pedagogicznej refleksji
1. Potrzeba zwrotu ku człowiekowi i rodzinie ............................................................
2. Pedagogika rodziny w kręgu nauk o rodzinie .........................................................
3. Wychowanie rodzinne - szeroki kontekst refleksji i badań pedagogicznych .........
4. Wychowanie w rodzinie-między autokreacją a wychowaniem,
socjalizacją i enkulturacją .......................................................................................
.Ift&attfi Rozdział IV Więzi społeczne w rodzinie
1. Pojęcie i typy więzi rodzinnej ................................................................................
2. Przeobrażenia rodziny i więzi rodzinnych .............................................................
3. Rola więzi rodzinnej w życiu członków rodziny ...................................................
Rozdział V Rodzina o skumulowanych czynnikach patogennych
1. Zjawisko patologii i dewiacji w życiu rodziny .......................................................
2. Uwarunkowania społeczno-kulturowe dewiacyjnych
i alternatywnych form życia rodzinnego .................................................................
3. Dziecko w rodzinie funkcjonalnej i dysfunkcjonalnej ..................................................127
4. Subiektywne i obiektywne trwałości rodziny i małżeństwa .........................................133
5. Rodzina a promocja zdrowia ........................;..........,..................................................... 138
6. Rodziny w kryzysie: typologia i terapia ........................................................................142
f--
Rozdział VI Próba pedagogicznej typologizacji rodzin
1. Podstawy określania poziomu wychowania w rodzinie ................................................153
2. Rodziny o różnym poziomie funkcjonowania wychowawczego .................................. 154
3. Przykład rodziny normalnej (wychowawczo) ............................................................... 158
4. Przykład rodziny niewydolnej ....................................................................................... 160
5. Przykład rodziny patologicznej ..................................................................................... 161
6. Przykład rodziny jeszcze wydolnej (wychowawczo) ....................................................164
7. Przykład rodziny wzorowej ........................................................................................... 166
8. Uwagi końcowe .............................................................................................................170
Rozdział VII Rodzina a start społeczny i edukacyjny młodych pokoleń
1. Społeczno-pedagogiczna problematyka startu życiowego dzieci i młodzieży .............. 175
2. Dynamika badanych ciągów rodzinnych a start oświatowy dzieci i młodzieży .......... 178
3. Bliskie i dalsze uwarunkowania startu edukacyjnego młodzieży .................................183
4. Rodzina a osiągnięcia szkolne dzieci i młodzieży ........................................................ 186
5. Rodzina a orientacje życiowe młodzieży ......................................................................190
6. Wnioski końcowe ..........................................................................................................194
Rozdział VIII Integracja i syntonia w relacji rodzina-szkoła
1. Relacje rodzina-szkoła w kontekście oczekiwanych zmian edukacyjnych ................... 199
2. Potrzeba pedagogicznej refleksji ...................................................................................204
3. Zagadnienie integracji oddziaływań pedagogicznych rodziny i szkoły - sprawy dyskusyjne .....................................................................................................................206
4. Powiązania opiekuńczo-wychowawcze rodziny i szkoły .............................................212
5. Potrzeba przemian w stosunkach rodziny i szkoły ........................................................218
6. Trójpodmiotowy model stosunków rodziny i szkoły ....................................................222
7. Podstawowe poziomy współpracy trójpodmiotowo-partnerskiej .................................226
8. Dodatek .........................................................................................................................232
Rozdział IX Funkcja opiekuńcza współczesnej rodziny polskiej
1. Podstawowe i pochodne funkcje rodziny ......................................................................239
2. Funkcja opiekuńcza rodziny .........................................................................................240
3. Zasadniczy sens opieki w rodzinie ................................................................................242
4. Zagadnienie opieki wychowawczej w rodzinie ............................................................246
5. Problematyka badawcza w zakresie funkcji opiekuńczej rodziny ................................248
6. Główne dyrektywy badań empirycznych ......................................................................249
Rozdział X Zagadnienie przemocy wobec dziecka w rodzinie
1. Przemoc i jej przejawy ..................................................;.............................
2. Przyczyny stosowania przemocy wobec dziecka ........................................
3. Interwencja, terapia, profilaktyka .............;.................'................................
Rozdział XI Warunki wychowawcze bliźniąt w rodzinie
1. Wprowadzenie ...........................................;................................................
2. Dotychczasowe wyniki badań nad bliźniętami ...........................................
3. Problematyka i techniki własnych badań empirycznych ............................
4. Wyniki badań ................................;;"..............;;..........................................
Rozdział XII Dziecko w rodzinie ryzyka - zagrożenia socjalne
1. Rodzina składnikiem społeczeństwa ryzyka ...............................................
2. Obszary wsparcia społecznego rodzin polskich ..........................................
3. Rodzina i społeczeństwo .............................................................................
4. Program i formy wspomagania socjalnego rodziny ....................................
5. Kierunki wspomagania pedagogicznego rodziny ........................................
6. Pułapki w obszarze pomocy społecznej ......................................................
7. Co na to polityka rodzinna? ........................................................................
Rozdział XIII
Kultura pedagogiczna rodziców jako czynnik stymulacji rozwoju i wychowania młodego pokolenia
1. Wprowadzenie ............................................................................................
2. Pojęcie i elementy wzorca kultury pedagogicznej społeczeństwa ..............
3. Treść wzorca kultury pedagogicznej społeczeństwa ...................................
4. Niektóre problemy dyskusyjne i badawcze .................................................
5. Wzorzec stosunku opiekuńczo-wychowawczego w rodzinie -przesłanki teoretyczne ..............................................................................
6. Wzorce opieki i wychowania rodzinnego ...................................................
7. Formy kształtowania kultury pedagogicznej rodziców ...............................
Dodatek
Kluczowe terminy pedagogiki rodziny ............................................................
Portret rodziny w pigułce ................................................................................
Bibliografia ....................................................;.;.;............................................,
Indeks rzeczowy...,...................................................................................-....
WSTĘP
l. Rodzina a rozwój jednostki
Z terminem "rodzina" spotykamy się zarówno w języku potocznym, w praktyce życia społecznego człowieka i w różnych dziedzinach nauki.
Rodzinę potocznie definiuje się jako parę małżeńską posiadającą dzieci. Jednocześnie określenie, czym jest rodzina, nastręcza wiele trudności, zarówno psychologom, socjologom jak i pedagogom. Trudności te wynikają stąd, iż odpowiednia definicja powinna zawiera wszystkie formy życia rodzinnego, charakterystyczne dla społeczeństw różnych kultur, okresów historycznych i ustrojów. Definicja powinna też obejmować wszystkie typy rodzin: powstałe w wyniku wymiany pierwotnych partnerów w małżeństwie na nowych, małżeństwa z dziećmi adoptowanymi czy tzw. rodziny zastępcze, rodziny grupowe, zrekonstruowane etc.
Wśród licznych definicji rodziny, występujących w literaturze socjologicznej, wymogom odpowiada; definicja J. Szczepańskiego, określająca rodzinę jako małą grupę pierwotną złożoną z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silna więź międzyosobnicza. W tym przypadku chodzi tu o stosunek rodzicielski w szerokim, społeczno-prawnym rozumieniu tego terminu, umacniany z reguły prawem naturalnym, obyczajami i kontekstem kulturowym (J. Szczepański - 1970 s.7Q):.
Psycholog społeczny M. Sherif określa rodzinę jako grupę, która jest formacją społeczną i składa się z pewnej liczby jednostek pozostających w określonych pozycjach, rolach w stosunku do siebie i która ma własny system wartości oraz normy regulujące zachowanie jednostek w sprawach ważnych dla grupy, a zatem rodzice i dzieci występują w określonych rolach i zajmują określone pozycje w strukturze wewnętrznej rodziny (M. Ochmański - 1993, s. 83). Struktura wewnętrzna powstaje stopniowo, w wyniku wzajemnych interakcji między członkami i ulega ciągłym przemianom. Mówimy wtedy o etapach życia rodzinnego: od bezdzietnego małżeństwa, poprzez posiadanie dorastających dzieci w różnym wieku, aż do osamotnionych rodziców w wieku sędziwym.
Rodzinę określa się także ze względu na jej strukturę wewnętrzną, jako układ, pozycji, wzajemnych stosunków międzyludzkich i międzypokoleniowych, kierowanych zespołem normy i wartości. Wartości i normy są przepisami wskazującymi, jak powinien zachować się członek danej społeczności czy danej grupy. Obowiązują one wszystkich członków grupy bez względu na to, jaką pozycję w tej grupie zajmują. Pewne normy powstają w wyniku określonych doświadczeń społecznych, które członkowie zdobyli w innych grupach. Niekiedy są one narzucone z zewnątrz grupy
_______________________________^___________Wstęp_____________________________________
przez jednostki lub organizacje nie należące do grupy - mają wtedy najczęściej charakter formalny. Wreszcie normy tworzą się w procesie interakcji między członkami grupy w tym przypadku w rodzinie. Utworzone i zaakceptowane przez członków grupy normy wywieraj ą wpływ na zachowanie się jednostek nawet wtedy, kiedy już opuszczą one grupę, w której brały udział w wytwarzaniu danych norm lub je sobie przyswoiły.
Z wychowawczego punktu widzenia ważny jest układ ról i pozycji dziecka w rodzinie. Rolę każdego dziecka w rodzinie określa to, czego się od niego oczekuje, jakie ma prawa i obowiązki. Na jej kształtowanie się bardzo duży wpływ wywierają rodzice i inni członkowie rodziny, którzy w stosunku do każdego z dzieci wysuwają inne żądania, inne oczekiwania.
Przyjmuje się dość powszechnie, ze rola rodziny w przekazywaniu wartości swemu potomstwu, norm i zwyczajów postępowania jest nadal pierwszoplanowa i najważniejsza. Chociaż to pozytywne założenie jest co prawda korygowane tezą o niezastąpionej lecz równocześnie o niewystarczającej roli współczesnej rodziny w tym względzie, to jednak zasada o występowaniu w życiu konkretnej rodziny dominującego "punktu widzenia" na bieg zdarzeń w życiu jednostki jest nadal aktualna.
Od urodzenia aż do śmierci jednostka jest pod wpływem tego, co myślą, co cenią, do czego dążą, w co wierzą, co uznają za najważniejsze, według jakich zasad postępuj ą rodzice i inni członkowie rodziny. Życiu rodzinnemu towarzyszą bowiem -na ogół - pozytywne przeżycia emocjonalne, które są czynnikiem utrwalającym wjednostce uznawane w jej rodzinie wartości, zasady postępowania i obyczaju. O żywotności tej prawidłowości we współczesnej rodzinie polskiej świadczą wyniki licznych badań empirycznych z ostatnich lat (M. Ziemska - 1982; M. Tyszkowa -1990),'Okazuje się np., że jednostki w sytuacji kryzysowej najbardziej licząna pomoc rodziny i to wiele bardziej niż na pomoc państwa lub instytucji. Wykazuje się także, iż życie rodzinne staje się ważnym antidotum na przejawy dehumanistycznych cech współczesnej (nowoczesnej) cywilizacji. Leon Dyczewski podkreśla cztery główne cechy współczesnego życia, które zagrażają formowaniu się prawdziwie humanistycznych przejawów życia. Są to zagubienie i osamotnienie, ograniczenie działań i rozwoju, gonitwa za sukcesem oraz "urzeczowienie" człowieka (L. Dyczewski -1981). Współczesny świat, w tak widzianych ramach, staje się niejednokrotnie dla jednostki obcy lub nawet wrogi i stąd bunt lub ucieczka ludzi od takiego kształtu życia. Człowiek skłania się wtedy do swych grup pierwotnych. Pragnie bowiem żyć w małych grupach, a nie w dużych organizacjach, w których stosunki układają się w kategoriach osiągania zaproponowanych odgórnie celów - gdzie jednostka jest traktowana jako środek do ich osiągania - ale chce bliskości życia psychicznego z drugim człowiekiem. Taki kształt życia znajduje przede wszystkim w rodzinie,
12
____________________________Wstęp_________________
będącej pod wieloma względami "kontrastem" cech wypaczających ideę humanizmu w obecnych wamnkach cywilizacyjnych. W tym też kontekście centralną kategońę pedagogiki rodziny stanowić powinna "wspólnota", jako płaszczyzna współżycia różnych generacji.
Z tych też względów(rodzina najczęściej kształtuje stosunek młodych pokoleń do świata, do innych ludzi i siebie (P. Poręba - 1981); Grupa ta wywiera także wpływ na formowanie cech osobowych i zaszczepianie ideałów życia małżeńsko-rodzinnego jednostek oraz planów, dążeń i orientacji życiowych młodzieży. Wniosek ten potwierdzają dane z badań empirycznych przeprowadzonych u nas na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Na przykład młodzież szkolna, licząca najczęściej 17-19 lat, pytana - czy chciałaby być podobna w postępowaniu do kogoś spośród członków swej rodziny lub otoczenia? Jeżeli tak, to do kogo? - w połowie przypadków (50,7%) odpowiedziała, że do rodziców lub jednego z rodziców, w drugiej kolejności do rodzeństwa lub krewnych (24,7%), a dopiero w trzeciej do kogoś z kolegów lub przyjaciół (11,9%), czy też do innych osób (3,2%) (L. Dycze-wski-1981,s.210).
Dlaczego więc współczesna młodzież pragnie "trzymać się" jak najdłużej swej rodziny generacyjnej? Jest to z pewnością dowód i wskaźnik na występowanie nadal we współczesnej rodzinie silnych więzi międzypokoleniowych, a nie zjawisk dysonansowych lub konfliktowych. Alvin Toffler sądzi wręcz, że rodzina będzie główną instytucją nowoczenej socjosfery, która będzie ułatwiać człowiekowi przejście "w jutro". To cywilizacja trzeciej fali umożliwi człowiekowi "... podążać przez życie po trajektorii dostosowanej do własnych, osobistych potrzeb" (A. Toffler - 1986, s.278). Ten korzystny pomost pomiędzy nowoczesną socjosferą a jednostką stanowić będzie rodzina, jednocząca w sobie cechy "wspólnoty i stowarzyszenia".
2. Rodzina a społeczeństwo
Oczywiście, pedagogów interesują takie optymistyczne prognozy, ale równocześnie zastanawiają aktualne uwarunkowania wydolności lub niewydolności opie-kuńczo-wychowawczych i socjalnych współczesnych środowisk rodzinnych. Dlatego też w niniejszym opracowaniu pragniemy ukazać specyficzne cechy rodziny jako grupy i instytucji wychowawczej, akcentując przede wszystkim pedagogiczny punkt widzenia. Ukazując rodzinę jako miejsce transmisji społecznych między jednostką a układami szerszymi i globalnymi (A. Tchorzewski - 1990; F. Capra- 1987).
/'Już w starożytności rozważano o znaczeniu, o wewnętrznej strukturze rodziny, o randze tej struktury dla państwa czy narodu. Najdalej idące stwierdzenie teoretyczne głosi Arystoteles, że w rodzinie jak w soczewce odzwierciedla się całe społeczeństwo. ^
13
_____.^______________^y?^________________________
Dopiero głębszą myśl teoretyczną wnosi do interesującej nas dziedziny August Comte. Jego statyka społeczna obejmuje warunki społecznej egzystencji jednostki - rodzinę i społeczeństwo - bada zasadnicze "części składowe" społeczeństwa, wyjaśnia jego budowę. W poszukiwaniu tych "części składowych" społeczeństwa, A. Comte, idąc po myśli Arystotelesa, znajduje rodzinę jako jednostkę podstawową. Społeczeństwo ludzkie składa się z rodzin, a nie jednostek, rodzina tworzy pomost między jednostką a społeczeństwem, przez rodzinę człowiek wchodzi do społeczeństwa. Wyróżnia on -jak wiadomo - dwa zasadnicze stosunki rodzinne:
- stosunek między płciami, który tworzy rodzinę,
- stosunek między pokoleniami, który ją podtrzymuje (F. Adamski - 1982).
Instytucja małżeństwa ulega ewolucji w ciągu dziejów, ale pewne jej cechy są niezmienne, gdyż wynikają z biologicznych cech organizmu mężczyzny i kobiety. Życie rodzinne jest szkołą życia społecznego. |Na ustrój i funkcje rodziny wpływa stan duchowy poprzednich pokoleń. Rodzina Jest więc zjawiskiem historycznym, a więź rodzinna - więzią uczuciową kształtowaną przez tradycję.JTym, co łączy rodziny w społeczeństwo, jest podział pracy i kooperacja wysiłków.' Owa kooperacja wysiłków zasadza się na uczuciach altruistycznych człowieka i rozwijanych przez rodzinę wartościach, obyczaju i zachowaniach. W tym też względzie związki rodziny z szerszym życiem społecznym są nader żywe. Inicjatorem tego kierunku badań empirycznych był znany myśliciel i działacz społeczny drugiej połowy XIX wieku, F. Le Play. W rodzinie widział podstawową komórkę społeczeństwa w miniaturze. Wszystkie siły twórcze i rozkładowe narodu wychodzą z rodziny albo na niej się kończą. Ze stanu jej integracji albo dezintegracji można sądzić o stanie całego społeczeństwa.; Zasadnicze problemy życia rodziny obracają się wokół budżetu, jakim rodzina dysponuje. W budżecie rodziny wiernie odmalowuje się jej zapobiegliwość w gospodarowaniu, przezorność lub rozrzutność, regularność lub beztroska, zdrowie lub choroba, praca stała lub brak pracy, nędza i ubóstwo lub dostatek. Budżet rodziny jest przeto zwierciadłem, w którym odbijają się wszystkie ważniejsze problemy i fazy .jej istnienia. Z tej przyczyny należy go wziąć jako centralny punkt monografii rodziny (J. Szczepański - 1961, s. 90-92). I właśnie monografie Le Playa są zbudowane z następujących elementów: ogólne położenie badanych rodzin, dane demograficzne, środki egzystencji, wyposażenie mieszkań, życie wewnątrzrodzinne. Następnie szeroko analizuje budżet i w zakończeniu podaje uwagi oraz wnioski własne. Według tak zbudowanego planu opracowano wiele monografii rodzin we Francji, Niemczech, Włoszech i Stanach Zjednoczonych. Wyniki późniejszych badań monograficznych publikowano w serii "Robotnicy obydwu światów" i w przeglądzie "La Science So-ciale", poświęconym też badaniom rodziny. Właśnie pracownicy tej grupy przeprowadzili badania nad robotnikami paryskimi, życiem rodzin robotniczych w Stanach Zjednoczonych oraz kwestią robotniczą w Anglii i badania nad życiem rodzin
14
________________________Wstęp________________________
robotniczych w Norwegii oraz wiele innych badań obejmujących liczne kraje Europy początków ery kapitalizmu. Badaniom poddano tylko tak zwane rodziny typowe (familles-types), to znaczy rodziny o podobnych cechach. To zaś łatwo wykrywa się w świecie robotniczym, bo tu ściśle rządzą konieczności materialne: są one podobne u wszystkich ludzi tego samego kraju i tego samego zawodu - one czynią podobnymi rodziny. I przeciwnie, rodziny nierobotnicze mają życie bardziej różnorodne, bowiem czynnik umysłowy zajmuje tu więcej miejsca. Z tych przyczyn Le Play i jego uczniowie zajmowali się badaniem właśnie rodziny robotniczej. W późniejszym okresie objęli jednak badaniami także rodziny urzędnicze i inteligenckie. Nagromadzone monografie posłużyły im do porównania budżetów rodzinnych wielu badanych środowisk (F. Adamski - 1992, s. 311). W Polsce w okresie międzywojennym według podobnego schematu metodologicznego były inicjowane pedagogiczne badania terenowe przez Zygmunta Mysłakowskiego nad wychowawczym funkcjonowaniem rodzin w środowisku wiejskim i małomiasteczkowym. Ten nurt badawczy był u nas także kontynuowany po II wojnie światowej nad socjopedagogiczną działalnością rodzin wiejskich i w środowisku wielkomiejskim (L. Kocik - 1976;
Z. Giereluk-Lubowicz -1979).
3. Dlaczego pedagogika rodziny?
. Przygotowany zbiór studiów stanowi szkic i przyczynek do pedagogiki rodziny współczesnej. Całość nosi znamiona podręcznika i to z trzech powodów; - po pierwsze, zawiera podstawowe kompendium wiedzy na temat rodziny jako grupy i instytucji opiekuńczo-wychowawczej; po drugie, ukazuje przykłady i omówienia wyników badań empirycznych nad wychowawczym funkcjonowaniem rodziny współczesnej (zwłaszcza polskiej); po trzecie, podaje propozycje metodologiczne dla analizy rodziny jako układu wychowawczego i edukacyjnego. Do badań diagnostycznych mogą okazać się przydatne również załączone przykładowo kluczowe terminy, jako narzędzie pomiaru pedagogicznego.
Autorzy opracowania stosują z umiarem normatywne i wzorcowe aspekty "pedagogiki rodziny". Wyobrażają sobie pedagogikę i badania nad wychowaniem jako obszar wymiany doświadczeń badawczych i edukacyjnych, jako sferę refleksji nad własnym działaniem w tym względzie. Widzimy siebie jako uczestników procesu wychowania rodzinnego, którzy dzielą się z innymi swym doświadczeniem i wiedzą z punktu widzenia ról: męża, ojca, babci, dziadka, teścia, brata, wnuka, ucznia i wreszcie diagnosty pedagogicznego i nauczycieli szkół oraz placówek różnych szczebli. Tak widziana płaszczyzna uprawiania badań pedagogicznych i dochodzenia do określonych prawidłowości, w tym prawidłowości sprawczych i normatywnych, jest według nas metodologicznie uprawniona.
15
...
whajduk91