Czas wolny (1).pdf

340

ROZDZIAŁ III

KSZTAŁCENIE DLA ROZWOJU INTELEKTUALNEGO

Lidia MAREK

Uniwersytet Szczeciński

„MIĘDZY WOLNOŚCIĄ A ZNIEWOLENIEM” – AKTYWNOŚĆ

WOLNOCZASOWA MŁODZIEŻY JAKO ŹRÓDŁO ZAGROŻEŃ

Czas wolny jest ważnym elementem kształtującym obraz jakości życia czło-

wieka. Ta sfera aktywności ma ogromne znaczenie dla rozwoju każdej osoby, ale

także można dostrzec jej szczególny udział w tworzeniu i rozwijaniu społeczeń-

stwa. Analiza sposobów korzystania z czasu wolnego pozwala na poznanie oby-

czajów, stylu życia, ich zróżnicowania i przemian w odniesieniu do jednostek i ca-

łych grup społecznych, a także większych zbiorowości. Czas wolny, jak twierdzi

J. Dumazedier, jest to czas wyjątkowy, czas mocny: w świecie współczesnym,

gdzie struktura czasu ulega tak głębokim zmianom, miejsce i rola wszystkich in-

nych czasów zmieniają się i słabną, jedynie rozmiary czasu wolnego zwiększają

się . 1 P odjęcie rozważań nad czasem wolnym prowadzi do odkrycia zasadniczej

wieloznaczności tego pojęcia i wieloaspektowości samego zjawiska. Przyjęcie

kategorii czasu wolnego jako zadania teoretycznego wymaga zatem prób prze-

zwyciężenia tej niejednoznaczności, utrwalonej także w przyzwyczajeniach języ-

kowych. Niektórzy badacze tej kategorii/zjawiska podważają nawet sens funkcjo-

nowania określenia „czas wolny”, jako że to nie „czas” jest „wolny”, a „wolny” jest

człowiek, który ma większą lub mniejszą zdolność/możliwość (do)wolnego dyspo-

nowania swoim czasem.

Analiza literatury przedmiotu pozwala zauważyć, iż najczęściej czas wolny de-

finiowany jest w sposób niejako „instrumentalny”, zwracający uwagę przede

wszystkim na jego budżet (miary dzienne, tygodniowe, miesięczne) oraz sposoby

wypełniania tej kategorii czasu przez poszczególne osoby (grupy społeczne). Mniej

istotny dla autorów definicji wydaje się osobotwórczy potencjał tej sfery ludzkiej

aktywności i jej aksjosferycze ulokowanie. A to właśnie antropocentryczny wymiar

czasu wolnego pozwala nam uczynić z tej kategorii naszego czasu ważną płasz-

czyznę (ośrodek) i instrument (środek) rozwoju osoby i zmiany społecznej. Uznając

to założenie jako ważny argument dla pedagogicznego pojmowania/rozumienia

kategorii czasu wolnego przyjąć można jego następującą definicję autorstwa

M. Czerepaniak-Walczak: czas wolny jest tym interwałem podmiotowego życia,

w którym osoba doświadcza dobrostanu intelektualnego, emocjonalnego i fizycz-

nego, w rezultacie możliwości samodzielnego, suwerennego przejawiania czynno-

ści posiadających znamiona dobrowolności i niekomercyjności oraz będących źró-

1 E. Tarkowska: Czas społeczny a czas wolny: koncepcje i współczesne przemiany . W: A. Żarnowska

i A. Szwarc (red.): Kobieta i kultura czasu wolnego . Warszawa 2001, s. 24

341

dłem satysfakcji . 2 A utorka definicji jednocześnie podkreśla korelatywność (wza-

jemne uzupełnianie się) poszczególnych elementów definiujących tę kategorię

czasu człowieka - brak któregokolwiek z nich, powoduje wystąpienie sytuacji przy-

musu, obowiązku i/lub komercji, co jednocześnie jest zaprzeczeniem sensu czasu

zwanego wolnym.

W interdyscyplinarne (pedagogiczne także) dyskursy o czasie wolnym imma-

nentnie wpisana jest kategoria wolności oznaczająca możliwość podjęcia lub za-

niechania działania, przy jednoczesnej świadomości konsekwencji tego wyboru

oraz przyjmowaniu za niego odpowiedzialności. Tak określona wolność we wska-

zanej sferze działań jest pojmowana jako swoista dyspozycja osobowa do doko-

nywania świadomych, samodzielnych i odpowiedzialnych wyborów spośród alter-

natywnych ofert dotyczących sposobów aktywności w czasie wolnym, przejawiają-

ca się w relacjach społecznych (inter- i/lub intrapersonalnych).

W dyskursach czasu wolnego odnajdujemy obecność zarówno wolności nega-

tywnej, jak i wolności pozytywne j. 3 Egzemplifikacją tego będą słowa H. Arendt , 4

wskazujące na doświadczanie przez człowieka w tym interwale czasowym wolno-

ści od wszystkich trosk i czynności wymuszonych przez procesy biologiczne i dla-

tego jest (on, człowiek) wolny do świata i jego kultury . Wolność negatywna w cza-

sie wolnym, pojmowana liberalnie, to brak zakazów i nakazów, które mogłyby

ograniczać samodzielność, wolną wolę w wyborach osoby korzystającej z tego

czasu, za wyjątkiem tak zwanych uwarunkowań naturalnych (warunki geograficz-

ne, przyroda, klimat, konstrukcja psychofizyczna własnej natury człowieka). Wol-

ność negatywna jest tym większa, w im mniejszym stopniu podmiot jest ogranicza-

ny w swoich działaniach/wyborach, czyli im mniejszy jest zakres ingerowania in-

nych osób w to, co robi (bądź czego nie robi) on w czasie wolnym. B. Skarga n a-

zywa ten rodzaj wolności – „byciem wyzwolonym”, 5 czyli raczej nadaniem wolności,

niż jej uzyskaniem/wywalczeniem. Wolność pozytywna jest natomiast wyrazem

pełnej podmiotowości człowieka, zdolnego do podejmowania wyborów w zakresie

ofert aktywności wolnoczasowej zgodnie z własnymi preferencjami oraz do pono-

szenia konsekwencji tych decyzji i podjętych czynności (bądź też decyzji o ich za-

niechaniu). Wolność pozytywna wskazuje nam obszary podmiotowej aktywności

człowieka podejmowanej w czasie wolnym. Jest wolnością „do” doświadczania

i kształtowania poczucia podmiotowości w czasie wypoczynku, zabawy i rozwoju

osobowego. Jest K antowską „bezwzględną samodzielnością” 6 (w zakresie nada-

wania sobie samemu praw do myślenia i działania, wymykającą się nawet prawu

przyczynowości i panującą nad czasem. Ważniejszym wydaje się zatem współcze-

śnie pytanie o to, do czego chcemy być wolni w czasie pozaobowiązkowym, niż

pytanie o to, od czego chcemy się w nim uwolnić. To pierwsze pytanie pozwala

(zmusza do) na poszukiwanie warunków korzystania z naszej wolności i nierzadko

mobilizuje do reinterpretacji jej znaczenia, która wydaje się konieczna z uwagi na

jej moralne konsekwencje oraz współczesne warunki egzystencji człowiek a. 7 ( por.

2 M. Czerepaniak-W alczak: Od próżniaczenia do zniewolenia – w poszukiwaniu dyskursów czasu wol-

nego . W : E. Marynowicz-Hetka (red.): Pedagogika społeczna. t. 2. Warszawa 2007, s. 236

3 zob.: I. Berlin: Eseje o wolności . Warszawa 1991

4 H. Arendt: Między czasem minionym a przyszłym. W arszawa 1994, s. 242

5 B. Skarga: Człowiek to nie jest piękne zwierzę. Kraków 2007, s. 166

6 za: Ibiem, s. 168

7 por. B. Skarga: op.cit., s.166-172, Z. Bauman: Szanse etyki w zglobalizowanym świecie . Kraków 2007,

s. 119-130

342

Gauly, 1998, s.7-11; także: Skarga, 2007, s.166-172; Bauman, 2007, s.119-130).

Człowiek skazany na wolność, jak wskazywał J.P. Sartre, jest jednocześnie skaza-

ny na odpowiedzialność. Od jednej i drugiej nie sposób uciec. Poszukiwanie wa-

runków (nie)doświadczania wolności przez młodzież w czasie pozaszkolnym i po-

zaobowiązkowym kieruje uwagę pedagogów na granice owej wolności. Nie istnieje

bowiem, jak pisze L. Kołakowski, wolność nieograniczona, absolutna, która jest po

prostu pojęciowo niemożliwa. Nie żyjemy przecież na pustyni, w próżni społecznej,

ciągle musimy liczyć się z innymi, z ich myślami, działaniami, a także z obowiązu-

jącymi, demokratycznie ustalonymi prawami i normami. Paradoksalnie to właśnie

one gwarantują nam nasze wolności. A doświadczanie naszej podmiotowości jest

ciągłym, swoistym kompromisem między wolnością naszą i innych, wymaga zatem

wzajemnego się ograniczania. Ale jednocześnie Bycie bez wolności wydaje się

upiorne, bycie wolne pociąga, wydaje się piękne . 8

W kontekście prowadzonych rozważań można zauważyć, iż granice wolności

doświadczanej przez młodzież w czasie wolnym wyznaczane są przez obowiązu-

jące normy prawne, moralne i obyczajowe, wiedzę i umiejętności młodych umożli-

wiające im optymalne korzystanie z realnej wolności wewnętrznej i zewnętrznej,

warunkowane poziomem ich rozwoju intelektualnego i moralnego. Granice te

wskazują również czas i przestrzeń, w których podejmowana jest aktywność wol-

noczasowa oraz są one swoistym wynikiem konieczności sprawowania kontroli

wychowawczej nad aktywnością młodych przez ich opiekunów. Te z pozoru ogra-

niczenia wolności służą jednak wolności prawdziwej, świadomej i odpowiedzialnej,

nie zawsze będącej udziałem bawiących się i wypoczywających młodych ludzi.

Coraz częściej opisywane jest zjawisko braku umiejętności racjonalnego gospoda-

rowania czasem wolnym przez młodzież a także przedstawiany jest obraz jej za-

baw jako nieodpowiedzialnych, nierzadko infantylnych form aktywności. Taki opis

zabaw młodzieży pojawia się dość często w prasie popularnej, publicystycznej

i programach telewizyjnych, których autorzy dokonują diagnoz i ocen aktywności

ludycznej młodego pokolenia. Nietrudno dostrzec w tych medialnych opisach

obecności zjawiska, zwanego przez E. Eriksona, moratorium psychospołecznym,

do którego dorastający mają przecież swoiste prawo. Moratorium psychospołecz-

ne, w znaczeniu nadanym mu przez przywołanego autora, jest prawem do odra-

czania konieczności podejmowania w okresie adolescencji nieodwracalnych decy-

zji życiowych, przyzwoleniem i szansą na eksperymentowanie ze sobą oraz

w kontekście podejmowanych ról społecznych, jest prawem do odraczania odpo-

wiedzialności i poszukiwania własnej tożsamości. Zjawisko to i zachowania z nim

związane pojawiają się nie tylko w okresie dorastania, ale coraz częściej również

w okresie później adolescencji, z uwagi na retardację rozwoju społeczno-

moralnego współczesnej młodzieży, zwłaszcza przedłużającej okres nauki szkol-

nej, podejmującej studia wyższe i inne formy (mniej lub bardziej formalne) kształ-

cenia. Jednocześnie pojawiają się postulaty wskazujące na potrzebę instytucjonal-

nego usankcjonowania moratorium. Pewną ich realizacją może być wprowadzenie

do systemu kształcenia szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, szkół średnich,

w pewnym stopniu odraczających konieczność podejmowania samodzielnych,

odpowiedzialnych decyzji życiowych.

8 B. Skarga: op. cit., s. 172

343

Tak rozumiane moratorium psychospołeczne jest niewątpliwie ważnym

i potrzebnym młodzieży elementem ich dorastania, aczkolwiek nie jest wolne

od zagrożeń i swoistych pułapek związanych z korzystaniem z niego. Obecności

takich doświadczeń można poszukiwać, zarówno w obszarze realizacji obowiąz-

ków domowo-szkolnych i społecznych przez młodzież, jak i w jej czasie wolnym.

Dobroczynna strona korzystania z moratorium pozwala na liczenie na zrozumienie,

czy raczej wyrozumiałość dorosłych w stosunku do mało roztropnych zachowań

młodych ludzi, będących wynikiem ich braku wiedzy, doświadczeń, czy też chęci

niegroźnego eksperymentowania. W obszarze zagrożeń pojawią się natomiast

różnorodne pułapki korzystania z wolności i moratoryjnego przyzwolenia na nieod-

powiedzialność, które mogą nieść ze sobą niekorzystne podmiotowo i społecznie

następstwa.

Refleksje czynione nad problematyką wolności w czasie wolnym młodzieży

pozwalają dostrzec, że w tym interwale czasu doświadczać ona może „wolności

faktycznej”, niosącej ze sobą wiele cenności dla życia podmiotu i życia zbiorowe-

go, „wolności absolutnej” (nieodpowiedzialnej), będącej wyrazem leseferyzmu oraz

„wolności pozornej”, tak naprawdę uwarunkowanej wyborami dorosłych jako „daw-

ców” praw, przywilejów i środków służących aktywności wolnoczasowej.

Analiza semantyki wskazanych sytuacji korzystania z wolności pozwala za-

uważyć, że jej rzeczywiste doświadczanie zachodzi wyłącznie w przypadku pierw-

szym, kiedy podmiot ma szansę na korzystanie ze swojej mocy decyzyjnej

i sprawczej w czasie wolnym od nauki i obowiązków, realizując jednocześnie wła-

sne preferencje, ale i nie zapominając o konieczności ponoszenia konsekwencji

tych wyborów i działań. Aktywność wolnoczasowa posiadająca właściwości przypi-

sane tak rozumianej sytuacji staje się ośrodkiem (terenem, płaszczyzną) oraz

środkiem (instrumentem) rozwoju podmiotu. Jest źródłem i obszarem samorealiza-

cji oraz szczęścia (na co wskazuje m.in. Arystoteles 9 ). Tak pojmowany i realizowa-

ny czas wolny jest bowiem osobistą okazją, która pozwala doświadczać siebie jako

sprawcę własnego położenia i widzieć świat wokół siebie jako szansę swoich moż-

liwości. Można wręcz powiedzieć, że to w czasie wolnym człowiek postępując bez

konieczności zachowania rytuałów i przestrzegania algorytmów, ma pełną możli-

wość ujawniać swoją indywidualność i niepowtarzalność. Ma więc szansę bycia

twórczym, a jednocześnie może doświadczać poczucia ryzyka . 10 O pisywane za-

chowania w czasie wolnym są wyrazem wolności pozytywnej, „wolności do” reali-

zacji zainteresowań, aspiracji wolnoczasowych, twórczej ekspresji, …

„Wolność absolutna” w czasie wolnym, będąca wyrazem leseferyzmu i/lub in-

fantylizacji, nosi znamiona „syndromu Swawolnego Dyzia” . 11 Ma charakter wolno-

ści negatywnej, nacechowanej skłonnością do poszukiwania doświadczeń pozba-

wionych konieczności ponoszenia za nie odpowiedzialności. Analizując sytuacje

doświadczania „wolności absolutnej” przez młodzież w czasie pozaobowiązkowym

można dostrzec wyraźną jej szkodliwość podmiotową i/lub społeczną. Wyrazem

szkodliwości podmiotowej mogą być podejmowane w czasie wolnym zachowania

o charakterze autodestrukcyjnym (np. odurzanie, alkoholizowanie się, zabawy typu

9 por. Arystoteles: Etyka nikomachejska. W arszawa 1956, s. 11-12

10 M. Czerepaniak-W alczak: Gdy po nauce mamy wolny czas… W arszawa 1997, s. 24-25

11 M. Czerepaniak-W alczak: Między dostosowaniem a zmianą. Szczecin 1994, s. 106

344

rave 12 ), którym młodzi ludzie nierzadko przypisują funkcje eskapistyczne. Zabawy

typu ilinx 13 wprowadzają w oszołomienie, dając poczucie zapomnienia o świecie

rzeczywistym, świecie trosk i obowiązków. Niemały udział w kreowaniu opisywa-

nych doświadczeń młodych ludzi mają współczesne mass media, a przede wszyst-

kim sieć Internet. Dla wielu internautów korzystanie z sieci pozbawione jest ko-

nieczności odpowiadania za czyny podejmowane w jej ramach. Swoista anonimo-

wość zwalnia w ich mniemaniu z poczucia odpowiedzialności. Dostosowana do

nastroju „tożsamość” użytkownika Internetu, pozwala być wciąż kimś innym, nie

sobą. Mimikra 1 4 , ciągła zmiana „twarzy” na czatach, forach, czy wirtualnych rand-

kach pozoruje bezkarność. I choć nierzadko internauci (czy też raczej uzależnieni

od sieci) mają poczucie całkowitej wolności, a nawet więcej, poczucie pewnej nie-

realnej wszechmocy, to tak naprawdę stają się niewolnikami ekranu, 15 gotowymi

„zabawić się na śmier ć”. 16

Przykładem korzystania z „wolności absolutnej”, czy też raczej zniewolenia

w czasie wolnym jest również niepohamowana konsumpcja. Konsument to osoba,

która konsumuje, a konsumowanie oznacza zużywanie rzeczy: spożywanie ich,

noszenie ich na sobie, bawienie się nimi i zaspokajanie w inny sposób naszych

potrzeb i pragnień (Bauman, 2006, s.5 3). 17 I choć nastoletni konsument w swojej

„świątyni” (centrum handlowe, multipleks) ma pewne poczucie omnipotencji

w zakresie wyboru różnorodnych ofert, to rzeczywistość pokazuje rozmaite me-

chanizmy jego zniewalania (specyficzny marketing, infantylizacja rynku). Młodość

nie tylko stała się towarem, ale i „naiwnym adresatem” rynków (odzieżowego, mu-

zycznego, gadżetów). B. R. Barber pisze o etosie infantylizmu, który kształtuje

współcześnie ideologię i zachowania konsumpcyjnego społeczeństwa, społeczeń-

stwa nie tylko konsumującego, ale i skonsumowanego, 18 czyli zniewolonego ko-

niecznością (przymusem) konsumpcji.

Wśród „absolutnie wolnych” doświadczeń młodzieży w czasie pozaobowiąz-

kowym można wskazać również te, które stają się zagrożeniem dla innych. Aktyw-

ność wolnoczasowa polegająca na „zabijaniu nudy” działaniami o charakterze chu-

ligańskim czy przestępczym ma zdecydowanie podwójnie szkodliwy charakter.

Z jednej strony szkodzi podejmującej ją młodzieży (np. demoralizacja, konflikt

z prawem), z drugiej – mniej lub bardziej przypadkowym uczestnikom opisywanych

zdarzeń (np. uszkodzenie mienia, naruszenie nietykalności osobistej, obrażanie).

W obu przypadkach trudno dostrzec antycypację, a tym bardziej ponoszenie skut-

ków własnych działań przez młodzież. „Wolność absolutna” jest w tej sytuacji wol-

nością od odpowiedzialności, wyrazem poczucia bezkarności, pozorowanej odwagi

i łatwego ulegania różnorakim pokusom.

12 Rave – (ang. delirium) – jest szczególnym rodzajem zabawy, niekiedy ukrytej, która ekstremizuje

typowe elementy dyskoteki: ogłuszającą muzykę, transowe techno-rytmy oraz używanie narkotyków

i spożywanie alkoholu), (por. C. Climati: Dzieci nocy. Kielce 2003, s.150)

13 Zachowania ludyczne zwane „ilinx” mają na celu dostarczenie oszołomienia, zakłócają stabilną per-

cepcję rzeczywistości, przez co prowadzą do stanu rozkosznej paniki i transu . (por. R. Caillois: Żywioł

i ład . W arszawa 1979)

14 W znaczeniu naśladowania; także: aktywność ludyczna związana z ludzką potrzebą „udawania kogoś

innego”, naśladowanie innych, bycie „kimś innym” – nie sobą (por. Caillois: op.cit.)

15 C. Climati: op. cit. , s. 7-10

16 N. Postman: Zabawić się na śmierć . Warszawa 2002

17 Z. Bauman: op. cit., s. 53

18 B.R. Barber: Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka obywateli. War-

szawa 2008, s. 10-15

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: