Gross Jan Tomasz - Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka.pdf - Gross Jan T - ssaaggaa

Jan Tomasz Gross

Sąsiedzi

Historia zagłady żydowskiego miasteczka

Pamięci Szmula Wasersztajna

POGRANICZE

SEJNY 2000

Hej, dwadzieścia lat temu

tu u nas w Łomży na sali

Hitlerowce tańcowali

Polak wąsem rusył, hitlerowce

uciekali

Hej juchi, juchi, hitlerowce to

śwyntuchy

A Polacy to som zuchy

Bolesław Rachubka, poeta

ludowy Ziemi Łomżyńskiej

Mężczyzna tego narodu

Przystając nad syna kołyską

Wymawia słowa nadziei

Zawsze dotychczas daremne

Czesław Miłosz: Naród

z tomu Światło dzienne

Spis treści

O czym jest ta książka?

Źródła

Przed wojną

Okupacja sowiecka, 1939-1941

Wybuch wojny sowiecko-niemieckiej i pogrom w Radziłowie

Przygotowania

Kto mordował Żydów?

Mord

Rabunek

Biografie intymne

Anachronizm

Co zostało zapamiętane?

Odpowiedzialność zbiorowa

Nowe podejście do źródeł

Czy można być równocześnie prześladowcą i ofiarą?

Kolaboracja

Zaplecze społeczne stalinizmu

Potrzeba nowej historiografii

Jacob Baker: Słowo od rabina z Jedwabnego

Nota o autorze

O czym jest ta książka?

Ósmego stycznia 1949 roku na Mazowszu, w miasteczku Jedwabne położonym 19

kilometrów od Łomży, UB zatrzymało piętnastu mężczyzn 1 . Wśród aresztowanych,

przeważnie chłopów małorolnych i robotników, znalazło się też dwóch szewców,

murarz, stolarz, zegarmistrz, dwóch ślusarzy, listonosz, były woźny magistratu i agent

skupu jaj; byli między nimi ojcowie rodzin obdarzeni licznym potomstwem (jeden

miał siedmioro dzieci, inny czwórkę, jeszcze inny dwoje) i ludzie samotni;

najmłodszy miał 27 lat, najstarszy zaś 64. W sumie więc, ot tacy sobie, całkiem

zwykli ludzie. 2

Miasteczko liczące wówczas około dwóch tysięcy mieszkańców było tym

wydarzeniem na pewno zbulwersowane, 3 zaś szersza opinia publiczna mogła się

dowiedzieć o całej sprawie w cztery miesiące później, kiedy to 16 i 17 maja w Sądzie

Okręgowym w Łomży, odbył się proces Bolesława Ramotowskiego i 21

współoskarżonych. W pierwszym zdaniu uzasadnienia aktu oskarżenia czytamy, co

następuje: ,,Żydowski Instytut Historyczny w Polsce nadesłał do Ministerstwa

Sprawiedliwości (Nadzór Prokuratorski) materiał dowodowy dotyczący zbrodniczej

działalności w mordowaniu osób narodowości żydowskiej przez mieszkańców

Jedwabnego, według zeznań świadka Szmula Wasersztajna, ktory obserwował

pogrom żydów”. 4

1 W materiałach kontrolno-śledczych tej sprawy przechowywanych w Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego w

Łomży, zachował się „Raport likwidacyjny” z 24 stycznia 1949 roku, gdzie w pierwszym punkcie opisany jest

„przebieg akcji likwidacji”, co jak się okazuje, oznacza opis aresztowania osób podejrzanych. Dowiadujemy się z

niego, że 8 stycznia aresztowano w Jedwabnem 15 osób, zaś „siedem osób nie zostali ujęci, ponieważ ukrywają

się w nieustalonych miejscowościach.” W kolejnym dokumencie z 24 marca 1949 roku znajdziemy informację dla

prokuratora Sądu Okręgowego w Łomży na temat poszukiwań kilkunastu osób związanych z tą sprawą - w tym

również byłego burmistrza Karolaka, braci Borawskich i paru innych, którzy, jak stwierdza raport, już nie żyją

(Akta kontrolno-śledcze UBP w Łomży przechowywane są obecnie w Wydziale Ewidencji i Archiwum

Delegatury Urzędu Ochrony Państwa w Białymstoku (UOP)).

Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland, New York, Harper and Collins, 1992.

3 Odbijana na powielaczu publikacja pt. Głos Jedwabnego w numerze z czerwca 1986 roku podaje, że w 1949

roku, miasto „wraz z przedmieściem Kajetanowo, Kossaki, Biczki liczyło 2150 mieszkańców”.

W ŻIH-u nie zachowała się korespondencja o tym, jak i kiedy przekazano informacje

Wasersztajna do prokuratury. W aktach, oprócz tekstu relacji, też nie ma

dokumentacji, która pozwoliłaby ustalić na przykład, kiedy prokuratura została

poinformowana o tym, co się wydarzyło w Jedwabnem. W materiałach kontrolno-

śledczych znajdziemy „Meldunek o wszczęciu rozpracowania sprawy” z 22 stycznia

1949 roku a w nim, w rubryce „ historia wszczęcia rozpracowania” następującą

notatkę: „Został przysłany list do Ministerstwa Sprawiedliwości przez żydówkę Calka

Migdał, która uciekła podczas mordowania żydów w mieście Jedwabnym i wszystko

widziała kto brał udział w mordowaniu żydów w 1941 r. w m. Jedwabnym”, ale bez

daty. 5 W każdym razie Wasersztajn złożył na ten temat zeznanie przed pracownikami

Żydowskiej Komisji Historycznej w Białymstoku, 5 kwietnia 1945 roku. Oto co im

wówczas powiedział:

„W Jedwabnie do wybuchu wojny żyło 1,600 Żydów, z których uratowało się tylko 7,

przechowanych przez Polkę Wyrzykowską, zam.[ieszkałą] niedaleko miasteczka.

W poniedziałek wieczorem 23 czerwca 1941 r. Niemcy wkroczyli do miasteczka. Już

25-go przystąpili swojscy bandyci, z polskiej ludności, do pogromu Żydów. 2-ch z

tych bandytów Borowski (Borowiuk) Wacek ze swoim bratem Mietkiem, chodząc

razem z innymi bandytami po żydowskich mieszkaniach, grali na harmonii i klarnecie

aby zagłuszyć krzyki żydowskich kobiet i dzieci.

4 Cytaty, z zachowaniem pisowni, pochodzą z akt dwóch spraw przechowywanych w archiwum Głównej Komisji

Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu (GK). Sprawa Bolesława Ramotowskiego i towarzyszy ma

sygnaturę SOŁ 123; zaś sprawa Józefa Sobuty, również dotycząca okoliczności mordu na Żydach jedwabieńskich,

przechowywana jest pod sygnaturą SWB 145. W tomie akt ręcznie ponumerowane są kartki. Cytowane zdanie

znajduje się w GK, SOŁ 123 na kartce numer 3 (GK, SOŁ 123/3).

Chciałbym podziękować profesorowi Andrzejowi Paczkowskiemu, którego pomocy

zawdzięczam dostęp do archiwów Głównej Komisji w momencie, kiedy już

właściwie było zamknięte w związku z przekazywaniem materiałów do właśnie

powstałego Instytut Pamięci Narodowej. Mam również dług wdzięczności wobec

członków pracowni Zakładu Najnowszej Historii Politycznej profesora

Paczkowskiego w ISP PAN za doskonałą dyskusję podczas spotkania, na którym po

raz pierwszy referowałem wyniki moich badań.

5 W aktach łomżyńskiego UBP znajduje się też dokument z 30 grudnia 1947 roku, donos na byłego burmistrza

Jedwabnego, Mariana Karolaka, zatytułowany „Meldunek”: „Niniejszym melduję że w m.-ście Jedwabne Pow.

Łomża za czasów niemieckiej okupacji mieszkał i pracował w Zarządzie Miejskim na stanowisku burmistrza ob.

Karolak Marian rysopis jego budowa tęga, twarz okrągła pełna włosy były czarne obecnie są po większej części

siwe wzrostu około 180 cm. twarz czysta bez znaków szczególnych. Jeszcze za czasów niemieckich był zaaresz-

towany przez władze niemieckie, i jak mnie wiadomo to za to bogactwo co pozabierał od żydów i nierówno

podzielił się z niemcami. Po wypuszczeniu był ponownie zabrany przez niemców i od tego czasu wszelki ślad o

nim zaginął. Ja obecnie w dniu 1 XII 1947 r. byłem w Warszawie w dzielnicy Grochowskiej widziałem go

osobiście jak szedł po ulicy ten sam Karolak Marian. Gdy tylko zobaczył mnie, odrazu zginął mnie z oczu.

Chciałem go zameldować do M.O. czy do władz innych, lecz na ten czas nie było nikogo na tej ulicy. (...) Ob.

Karolak Marian, gdy był w Jedwabnym za Burmistrza, mocno dokuczał ludziom, przez zabieranie i innych

wydawania ludzi w ręce niemieckie, a najlepiej może o nim powiedzieć ludność z Jedwabnego” (UOP).

Ja własnymi oczami widziałem jak niżej wymienieni mordercy zamordowali: 1.

Chajcię Wasersztajn, 53 lat; 2) Jakuba Kaca, 73 lat i 3) Krawieckiego Eliasza. Jakuba

Kaca ukamieniowali oni cegłami, a Krawieckiego zakłuli nożami, później wydłubali

mu oczy i obcięli język. Męczył się nieludzko przez 12 godzin dopóki nie wyzionął

ducha.

Tego samego dnia zaobserwowałem straszliwy obraz: Kubrzańska Chaja, 28 lat, i

Binsztajn Basia, 26 lat, obie z niemowlętami na rękach widząc co się dzieje poszły

nad sadzawkę, woląc raczej utopić się wraz z dziećmi, aniżeli wpaść w ręce

bandytów. Wrzuciły one dzieci do wody i własnymi rękami utopiły, później skoczyła

Binsztajn Baśka, która poszła od razu na dno, podczas gdy Kubrzańska Chaja

męczyła się przez kilka godzin.

Zebrani chuligani zrobili z tego widowisko, radzili jej aby się położyła twarzą do

wody, a wtedy to się szybciej utopi, ta widząc że dzieci już utonęli rzuciła się

energiczniej do wody i tam znalazła śmierć.

Nazajutrz ksiądz zaczął się interesować aby wstrzymali pogrom tłumacząc, że

niemiecka władza sama zrobi już porządek. To poskutkowało i pogrom został

wstrzymany. Od tego dnia okoliczna ludność przestała sprzedawać produkty

żywnościowe, wskutek czego położenie Żydów stało się coraz cięższe. W

międzyczasie rozpowszechniono pogłoskę, że Niemcy wkrótce wydadzą rozkaz

zniszczenia wszystkich Żydów.

Taki rozkaz został wydany przez Niemców 10 VII 1941 roku.

Mimo, że taki rozkaz wydali Niemcy, ale polscy chuligani podjęli go i przeprowadzili

najstraszniejszymi sposobami - po różnych znęcaniach i torturach, spalili wszystkich

Żydów w stodole. W czasie pierwszych pogromów i podczas rzezi, odznaczyli się

okrucieństwem niżej wymienieni wyrzutki: 1. Szleziński, 2. Karolak, 3. Borowiuk

(Borowski) Mietek, 4. Borowiuk (Borowski) Wacław, 5. Jermałowski, 6. Ramutowski

Bolek, 7. Rogalski Bolek, 8. Szelawa Stanisław, 9. Szelawa Franciszek, 10.

Kozłowski Geniek, 11. Trzaska, 12. Tarnoczek Jerzyk, 13. Ludańsła Jurek, 14.

Laciecz Czesław.

10. VII-41r. rano przybyło do miasteczka 8 gestapowców, którzy odbyli naradę z

przedstawicielami władz miasteczka. Na pytanie gestapowców jakie mają zamiary w

stosunku do Żydów, to wszyscy jednomyślnie odpowiedzieli, że trzeba wszystkich

zgładzić. Na propozycję Niemców ażeby z każdego zawodu zostawić jedną rodzinę

żydowską, obecny miejscowy stolarz Szleziński Br.[onisław] odpowiedział: Mamy

dosyć swoich fachowców, musimy wszystkich Żydów zgładzić, nikt z nich nie może

zostać żywym. Burmistrz Karolak i wszyscy pozostali zgodzili się z jego słowami.

Postanowiono wszystkich Żydów zebrać w jedno miejsce i spalić. Do tego celu oddał

Szleziński swoją własną stodołę znajdującą się niedaleko miasteczka. Po tym

zebraniu rozpoczęła się rzeź.

Miejscowi chuligani wszyscy uzbrojeni w siekiery, w specjalne kije w których były

nabite gwoździe i inne narzędzia zniszczenia i tortur wypędzili wszystkich Żydów na

ulice. Jako pierwszą ofiarę swoich diabelskich instynktów wybrali 75 najmłodszych i

najzdrowszych Żydów, którym kazali podnieść z miejsca i zanieść wielki pomnik

Lenina, którego w swoim czasie Rosjanie postawili w centrum miasteczka. Było to

niemożliwie ciężkie, ale pod gradem straszliwych uderzeń musieli jednak Żydzi to

zrobić. Niosąc pomnik musieli jeszcze do tego śpiewać, aż przynieśli go na wskazane

miejsce.

Tam zmuszono ich do wykopania dołu i wrzucenia pomnika. Po tym ci sami Żydzi

zostali zakatowani na śmierć i wrzuceni do tego samego dołu.

Drugim znęcaniem się było: Mordercy zmusili każdego Żyda do wykopania grobu i

pogrzebania poprzednio zabitych Żydów, później ci z kolei zostali zamordowani i

pochowani przez innych.

Trudno jest do odzwierciedlenia wszystkich okrucieństw chuliganów i trudno jest

znaleźć w historii naszych cierpień coś podobnego.

Spalano brody starych Żydów, zabijano niemowlęta u piersi matek, bito morderczo i

zmuszano do śpiewów, tańców itp. Pod koniec przystąpiono do głównej akcji - do

pożogi. Całe miasteczko zostało otoczone przez straż, tak że nikt nie mógł uciec,

później ustawiono wszystkich Żydów po 4 w szeregu, a Rabina powyżej 90-ciu lat

Żyda i rzezaka postawili na czele, dano im czerwony sztandar do rąk i pędzono ich

śpiewając do stodoły. Po drodze chuligani bili ich bestialsko. Obok bramy stało kilku

chuliganów, którzy grając na różnych instrumentach, starali się zagłuszyć krzyki

nieszczęśliwych ofiar. Niektórzy z nich próbowali się bronić, ale byli bezbronni.

Pokrwawieni, skaleczeni, zostali wepchnięci do stodoły. Potem stodoła została oblana

benzyną i podpalona, poczym poszli bandyci po żydowskich mieszkaniach szukając

pozostałych chorych i dzieci. Znalezionych chorych zanieśli sami do stodoły, a dzieci

wiązali po kilka za nóżki i przytaszczali na plecach, kładli na widły i rzucali na

żarzące się węgle.

Po pożarze z jeszcze nie rozpadłych ciał, wybijali siekierami złote zęby z ust i na

różne sposoby zbeszczeszczali ciała świętych męczenników”. 6

6 Żydowski Instytut Historyczny (ŻIH), kolekcja nr 301, dokument 152, spisany przed Żydowską Komisją

Historyczną w Białymstoku, 5 IV 1945 roku. U dołu strony dopisek: „Świadek Szmul Wasersztajn; Protokolant E.

Sztejman; Przewodniczący Żyd. Woj. Komisji Historycznej Mgr. M. Turek; Dowolnie przetłumaczył z jęz.

żydowskiego M. Kwater”. Warto też odnotować, że niektóre osoby składały relacje kilkakrotnie i wersje niekiedy

różnią się w szczegółach. Na przykład zapis kolejnej rozmowy z Wasersztajnem, który znajduje się w ŻIH-u pod

sygnaturą 301/613, podaje, że na cmentarzu zamordowano grupę 50 młodych Żydów, i że z Jedwabnego przeżyło

18 osób.

Choć jest ewidentne dla czytelnika przekazu Wasersztajna, że w Jedwabnem znęcano

się nad Żydami ze szczególnym okrucieństwem, to trudno zrozumieć w pierwszej

chwili pełną treść tego świadectwa. Tyle czasu mniej więcej upłynęło, od kiedy

natknąłem się na jego relację w archiwach ŻIH-u, do chwili kiedy zrozumiałem, co

jest w niej powiedziane. Kiedy jesienią 1998 roku poproszono mnie o napisanie eseju

do księgi pamiątkowej z okazji jubileuszu profesora Tomasza Strzembosza, po-

stanowiłem opisać na przykładzie Jedwabnego jak sąsiedzi-Polacy znęcali się nad

miejscowymi Żydami. Ale nie dotarło do mnie jeszcze wtedy, że w konkluzji całej

serii zabójstw i okrucieństw popełnionych tego dnia, po prostu wszystkich

pozostałych przy życiu Żydów spalono. Dlatego też nie dziwi mnie rozpiętość w

czasie między jego zeznaniem i początkiem procesu w Łomży. Mnie też zajęło cztery

lata zanim zrozumiałem, co Wasersztajn powiedział. Dopiero oglądając materiały

nakręcone przez Agnieszkę Arnold do filmu dokumentalnego „Gdzie mój starszy brat

Kain?” (a konkretnie natknąwszy się na rozmowę przed kamerą z córką właściciela

stodoły, w której sąsiedzi-Polacy spalili w lipcu 1941 roku jedwabnieńskich Żydów)

pojąłem, co tam się stało. 7 I jak to zwykle bywa kiedy nam już spadnie zasłona z oczu

- skoro tylko uświadomimy sobie, że dotychczas niewyobrażalne jest dokładnie tym,

co się wydarzyło - okazało się, że cała historia jest świetnie udokumentowana, że

świadkowie żyją do dziś, że pamięć o tej zbrodni przetrwała w Jedwabnem przez

pokolenia.

7 W parę miesięcy po oddaniu zamówionego tekstu oglądałem film Agnieszki Arnold i pojąłem, co się wydarzyło.

Zastanawiałem się czy wycofać mój rozdział, bo książka nie była jeszcze wydrukowana, ale doszedłem do

przekonania, że historia mordu w Jedwabnem ma kilka wymiarów i jednym z nich jest proces przenikania wiedzy

o tym zdarzeniu do świadomości społecznej - historyków zajmujących się okupacją (a więc ludzi takich jak ja),

szerokiej opinii społecznej (zobaczymy jak ten proces będzie przebiegał) i wreszcie samej ludności miasteczka Je-

dwabne, która żyje z tą wiedzą od trzech pokoleń.

Chciałbym w tym miejscu podziękować Agnieszce Arnold za udostępnienie mi skryptu przeprowadzonych

wywiadów i za zgodę, którą wyraziła, abym nadał tej książce tytuł „Sąsiedzi”, choć pod takim właśnie tytułem

planuje zrobienie filmu dokumentalnego o zagładzie jedwabieńskich Żydów.

Źródła

Gross Jan Tomasz - Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: