JÓZEF IGNACY KRASZEWSKI
DZIEŁA
POWIEŚCI OBYCZAJOWE
ZYGZAKI
POWIEŚĆ
WYDAWNICTWO LITERACKIE KRAKÓW
Tom pierwszy
Donna e «ino dplcg la sera E acida la mattina...
Godzina była wieczorna, mrok padał. Przez trzy okna wychodzące na ogród, pełen zieloności i kwiatów, wpadały do salonu odbite blaski chmur jaskrawo zabarwionych. Jedno z nich otwarte było i razem ze światła ostatkiem wpuszczało woń drzew rosą wieczorną oblanych. W tym półświetle, półcieniu, które dozwalało jeszcze dokładnie rozeznać przedmioty, a nadawało im urok jakiś tajemniczego obrazu w harmonijną zlanego całość, pięknie się bardzo wydawała postać niewieścia na tle bogato i smakownie przybranego salonu.
W wygodnym fotelu, niedaleko od okna, z książką na kolanach tylko co rzuconą, wsparta na pięknych kształtów rączce białej, bogatymi pierścieniami przystrojonej — siedziała kobieta średniego wieku, której lata odgadnąć było trudno. Wystrojona bardzo starannie, ale skromnie zarazem, widać było, że chciała niemal starszą się wydawać powagą swą, niż była, aby na te lata, jakie przybrała, wydawała się jeszcze świeżą i młodą. Był to typ balzakowski niewiasty lat czterdziestu.
Widać było dobrowolne wyrzeczenie się młodości dla uroku, jaki daje w całym blasku występująca dojrzałość. Twarz bardzo regularnych rysów była dziwnie piękna i spokojna, na czole jasnym ani chmurki, usta łagodnie uśmiechnięte, oczy patrzały, w tej chwili nie widząc nic,
7
może w przyszłość, w przeszłość może, ale wzrok ich pełen blasku i ognia, a razem inteligencji i rozumu, znamionował siłę siebie pewną i samoistną. Nieznajomy nic by nie wyczytał z tej twarzy tajemniczej, która była tym, czym chciała, bo na niej życie, co się na innych pisze tak dobitnie, nie zostawiło śladów żadnych. Była-li szczęśliwą, czy cierpiała, odgadnąć stawało się niepodobieństwem — to pewna, że czuła się w tej chwili panią siebie i swych losów i że w poczuciu tym — królowała... Otaczał ją ten majestat niezależności, który dozwalał się domyślać, że ją od dawna zdobyła, że nic jej nie zagrażało.
Pomimo lat czterdziestu była to jeszcze piękność w całym tego wyrazu znaczeniu, zachowana troskliwie, świeża, nie obawiająca się jasnego dnia, nie potrzebująca uciekać do środków, jakie daje sztuka, która uwodzi tych tylko, co zwiedzionymi być pragną.
Czarne oczy, w powiekach kształtnych zawarte, jaśniały młodością zaoszczędzoną, na twarzy nie było marszczek, tylko uśmiech umiarkowany, powtarzający się znać często, z dwu stron ust różowych lekko zarysował dwie drożyny, którymi przebiegał. Czarny włos, gładko przyczesany na skroni, może gdzie już ze srebrnym się mieszał, ale bujny był i połyskujący. Skroń i czoło gładkie jak kość słoniowa, białe, sinymi żyłki lekko zabarwione, miały w sobie dziwnie coś majestatycznego i wspaniałego. Owal lica wprawdzie pełny był, lecz nie raził zbytnim rozlaniem i zachował linie pewne, którym cała budowa i postawa odpowiadała. Wiele wdzięku było w formach, których wiek skazić ani nadwerężyć nie zdołał. Ślicznych kształtów ramiona białe przeglądały przez koronkową narzutkę, dłoń, na której się opierała, z posągu zdała się odjętą.
Znać też wiedziała o tej piękności swej kobieta, bo choć była sama w salonie, choć zamyślona siedziała,
8
instynktowo przybrała pozę malowniczą, niewyszukaną, niewymuszoną, a pełną wdzięku wrodzonego, które istoty wybrane przynoszą z sobą od kolebki, a zachowują do grobu.
Od koronkowej narzutki począwszy, do wystającego spod sukni trzewiczka, wszystko, co okrywało ją, było najstaranniej dobrane i niezwyczajne, nie spospolitowane. Strój pochodził z najwykwintniejszego źródła mody, choć surowo chciał być prostym i skromnym.
Salon i jego pani doskonale się godzili z sobą. Mieszkanie urządzone było ze smakiem, a bez blasku; piętno szczególne miał ten pokój, niepodobny do tych pospolitych i wszędzie jednych bawialni, które przypominają hotele wytwornością i trywialnością swoją.
Sprzęty w większej części były stare, na konsolach widać było ciekawe dzieła kunsztu, na ścianach obrazy w ramach nie błyszczących. W jednej stronie na ładnej sztaludze stał śliczny krajobraz, perła zbioru, ulubieniec pani zapewne. Złoto, którego dziś tak nadużywają dekoratorowie, tu świeciło swą nieobecnością, a drewniane rzeźby nie należały do tych wyrobów tandetnych, które już też spowszedniały. Na starożytnej szafie dwa japońskie wazony, w blasku wieczoru może najjaskrawiej występowały. U drzwi portiery, w oknach draperie potrafiły także nie być podobne do tych, które tapicerowie zawieszają, była w nich fantazja artystyczna, która czy pani, czy komuś, co dom urządzał, musiała być właściwą. Nawet kwiaty w koszu i u okien i różnobarwnych liści rośliny — ze staraniem i wyborem były ustawione... jakby mieszkańcy tego pieszczonego salonu sami się o to troskali.
Kobieta sama jedna siedząca w fotelu, z książką na kolanach, zapatrzona gdzieś w dal, zdała się zapominać upływający czas — myślała, dumała, nieporuszona, a ani czoło białe i gładkie, ni usta pół uśmiechnięte nie zdra-
.9.
dzały dum... W błogim spokoju spoczywała, napawając się życiem... Nagle głębokie westchnienie wyrwało się z jej piersi, obudziła się, wyprostowała, pogładziła włosy, pochwyciła książkę, która się zsuwać zaczęła, i obejrzała się po pustym salonie. Mrok nadchodzący dopiero teraz dał się jej uczuć, bo maleńki zegareczek podniósłszy od pasa, poszukała na nim godziny. W domu panowała cisza.
Na maleńkim stoliczku obok był piękny dzwonek brązowy; po namyśle ujęła go ręką białą, potrzymała chwilę i lekko, słabo zadzwoniła. Chód się dał słyszeć od przedpokoju, wszedł czarno ubrany kamerdyner, mężczyzna niemłody, surowego oblicza, w białej chustce na szyi. Kobieta zwróciła z wolna twarz ku niemu.
— Nie wiesz, gdzie panna Julia? — spytała.
— Zdaje mi się, że jest z panią St. Flour na przechadzce.
— I dotąd nie powróciły?
Kamerdyner ruszył się, aby przekonać o tym.
— A Emil?
— Jeśli się nie mylę, wyjechał konno.
— Sam?
— Wziął z sobą ze stajni kogoś.
— A ksiądz Marian?
— Musi być u siebie.
Wszystkie te pytania powolnie, spokojnie były zadawane, kamerdyner odpowiadał na nie z uszanowaniem wielkim i równym spokojem; a miał już, dla sprawdzenia tych wiadomości zapewne, wyjść, gdy we drzwiach od drugiego pokoju zaszeleściła suknia i w milczeniu weszła krokiem mierzonym młoda panienka, za którą w ślad postępowała niemłoda już osoba, wykwintnie, ubrana, z resztkami piękności, niegdyś zapewne bardzo świetnej, dziś tylko wielkim utrzymywanej staraniem.
10
Kamerdyner, widząc je nadchodzące, oddalił się powoli i drzwi za sobą zamknął po cichu.
Panienka była blada, dosyć ładna, onieśmielona jakoś, zmęczona, ubrana skromnie i prawie po dziecięcemu. Był to typ wcale do pięknej pani niepodobny, włosy jasne, oczy blade, rzęsy złote, usta bez barwy, policzki bez krwi, rączki długie i chude. Wyprostowana podeszła do fotelu, na którym siedziała pani, przyklękła z lekka przed nią i pocałowała ją w rękę. Matka — gdyż panna Julia córką jej była — żywo się wyprostowała i z czułością wymuszoną oddała pocałunek na czole dziewczęcia. Pogładziła jej włosy, uśmiechnęła się Pani St. Flour też następowała z uśmiechem wdzięcznym, choć nie bardzo naturalnym, i skłoniła się nisko.
Lice kobiety z zamyślonego natychmiast stało się wesołym i uśmiech ten, którego ślady nawet wśród zupełnego uspokojenia na twarzy były widoczne, wystąpił jakby na rozkaz, zimny, wdzięczny — a nic nie mówiący.
— Byłyśmy z hrabianką Julią na przechadzce — odezwała się, sznurując usta, pani St. Flour — wieczór prześliczny... herboryzowałyśmy trochę... rysować już było późno...
— I nigdzie nie spotkałyście też Emila? Co się z nim stało? — przerwała matka.
— Z dala widziałyśmy, że jechał ze służącym ku dąbrowie — odpowiedziała St. Flour.
— A nie dokazywał?
— O nie! koń szedł bardzo spokojnie.
W czasie tych pytań i odpowiedzi panienka stała, trochę się na bok usunąwszy, milcząca, z rękami prawidłowo ułożonymi, wyprostowana, patrząc bladymi oczyma obojętnie, gdzieś bez celu. Matka nieznacznie kilka razy zmierzyła ją wzrokiem...
Postawa pani St. Flour, niezmiernie pokorna, uśmiech
11
jej, pochylenie, uwaga, z jaką chwytała wyrazy z ust hrabiny wychodzące, przekonywały o posłuszeństwie, powolności bez granic i chęci przypodobania się.
Rozmowa nieco się wstrzymała, gdy drzwi od sieni otwarły się z kolei i nimi krokiem cichym, ostrożnym, dyskretnym wsunął się małego wzrostu, w czarnej długiej sukni mężczyzna, okrągluchny, z twarzą pełną, różową, dużymi oczyma, białymi pieszczonymi rączkami, z włosem krótko ostrzyżonym. W jednej ręce trzymał batystową chusteczkę, w drugiej czarny kapelusz miękki, z szerokimi skrzydłami.
Był to wspomniany ksiądz Marian, który podszedłszy do hrabiny z pewną gracją, stanął i nie schylając ciała, uchylił głowę na piersi tylko, witając ją tym ukłonem wyuczonym. Potem kapelusz położywszy, ręce zatarł i dla harmonii znać, bo i hrabina, i pani St. Flour miały uśmiechy na ustach, zaczął się w milczeniu sympatycznie uśmiechać.
Hrabina lekko zmrużyła oczy, patrząc nań.
— Emila nie ma jeszcze? — spytała.
— Lada chwila przybyć powinien... Ten kochany hrabia jest regularny jak zegarek, obiecał powrócić przed zmierzchem...
— Moja droga St. Flour, każże podać herbatę. Ręką wskazała księdzu Marianowi krzesło. Hrabianka Julia usiadła też po cichu w kątku, złożyła ręce na kolanach i zaczęła patrzeć w okno. W tym dziecku życie zdawało się jeszcze nie rozbudzone. Patrząc na nią, przypominały się postacie somnambuliczne, chodziła, obracała się, mówiła — jak senna...
Ksiądz przybyły czy nie śmiał, czy nie umiał sam rozpocząć rozmowy, usiadłszy patrzał na własne ręce białe i bawił się świeżuteńką chusteczką. Hrabina też nie śpieszyła z bawieniem domownika, i pani St. Flour miała czas wrócić, nim się na nowo rozpoczęła rozmowa.
12
Usiadła na taburecie opodal, szukając oczyma zwierciadła i poprawiając stroju, który był za młody, za jaskrawy, a nieładny. Mnóstwo świecidełek go krasiło: ogromna kamea spinała wstążkę pod szyją, piękny łańcuszek utrzymywał zegarek u pasa, na palcach nie dosyć kształtnych, ale opracowanych znakomicie i z wielką sztuką, z glansowanymi paznogciami długimi świeciły olbrzymich rozmiarów pierścionki.
Ksiądz Marian z widocznym staraniem, które do zbytku było uderzającym, spuszczał oczy, unikając wejrzeń pani St. Flour, które żwawo biegały, ale nie zdawały się grozić żadnym niebezpieczeństwem. Blask, którym połyskiwały, żywy wprawdzie, miał coś z natury tego ognia, którym próchno jaśnieje... świecił, a nie palił wcale.
Właśnie drzwi sali jadalnej, w której zastawiona była herbata, otwierał stary kamerdyner, gdy od sieni wszedł wyprostowany, w rajtroku, ubrany bardzo prawidłowo, z chusteczką w kieszonce na piersiach umieszczonej, spodziewany od dawna hrabia Emil.
Był to młody panicz, wybornie wystylizowany, sztywny, ukrochmalony, baczny na każdy ruch, aby, broń Boże, naturalnym nie był, niezmiernie przyzwoity, twarzy młodej, ani ładnej, ani brzydkiej, trochę do siostry podobny, a nic a nic do matki. W nim może więcej było życia niż w hrabiance Julii, ale ono starannie się ukrywało i było pokryte takim werniksem nieprzebitym, że się bardzo rzadko zdradzało. Dosyć słusznego wzrostu, kształtny, hrabia Emil miał już w postawie i ruchach ten rodzaj pańskiej dumy, która przy najpiękniejszych formach, wyszukanej grzeczności, odpycha i trzyma istoty drugorzędne w oddaleniu.
Zbliżając się jednak do matki, hrabia zmiękł jakoś, uśmiech był na porządku dziennym, i przyszedł ją w rękę pocałować z czułością, która podobną była do wyuczo-
13-
nej. Hrabina się podniosła żywo, płacąc taż samą monetą jeszcze wyraziściej, ucałowała w głowę, pogłaskała po twarzy, rysom wszystkim starając się nadać wyraz macierzyńskiego zachwycenia.
— Mój drogi Milciu... ale czy nie za długo trwała ta przejażdżka? Czy koń nie brykał? Ja bo się zawsze boję, gdy jedziesz. Powiadam sobie, że te męskie egzercycje są de rigueur, a serce moje się trwoży! Nie darmo jestem matką.
— I jaką matką! — westchnęła St. Flour, a ksiądz ku niebiosom podniósł oczy, jakby je wzywał na świadectwo.
Emil mruknął coś tak niezrozumiałego pod nosem, uspokajając mamę, że chyba ona jedna i jej macierzyńskie serce zrozumieć to mogło.
Wszyscy wstali, aby przejść do herbaty, i pod przewodnictwem hrabiny, która wyprostowana poszła pierwsza, postępowali ku jadalnej sali, hrabianka z bratem; na ostatku pani St. Flour i ksiądz Marian.
Para ta, która została na ostatku, skorzystała z osamotnienia: ksiądz Marian spojrzał śmielej na St. Flour, a ta odpowiedziała mu takim wejrzeniem i minką figlarną, że ksiądz przerażony oczy spuścił. Ta wymiana wzroków zdawała się zupełnie potajemną, ale ją zdradziło zwierciadło wiszące na ścianie, które odbiło całą scenę w chwili, gdy hrabia Emil właśnie, na nieszczęście, spojrzał na nie. Widać, że go to zaciekawiło w najwyższym stopniu, gdyż mimo flegmatyczności swej odwrócił głowę, aby dalszy ciąg zobaczyć, ale — jakby zwierciadło skłamało bezczelnie — ksiądz szedł z głową skromnie spuszczoną, a St. Flour już w sufit patrzała Na twarzy młodzieńca, zawiedzionego w ciekawości niepotrzebnej, nie wyraziło się ani zdumienie, ani żadne inne uczucie — powrócił natychmiast do sztywności swej zwykłej i kroczył za hrabiną z powagą następcy tronu.
14
Herbata podana była z taką wytwornością i znajomością wszelkich prawideł, jak gdyby na nią gości oczekiwano. Ale tu tak być musiało codziennie, hrabina wiedziała, co domowi i imieniowi była winna, i nie byłaby ścierpiała najmniejszego zaniedbania. Kryształy, srebra, bielizna zachwycały świeżością i blaskiem... Serwetki były herbowne, masło herbowne, fotele także.
Pani zajęła fotel gospodyni i towarzystwo rozsiadło się na miejscach zwykle sobie przeznaczonych. Przy Emilu ksiądz Marian, za hrabianką pani St. Flour, która na wezwanie pani zajęła się nalaniem herbaty, już przygotowanej przez kamerdynera.
Sala jadalna z kredensem starym, ze srebrami okazowymi wytwornej roboty, miała naturalnie szereg portretów przodków na ścianach i wyglądała w obiciu, naśladującym skórę złoconą, bardzo poważnie i pięknie. Na postumencie w pośrodku długiej ściany stała zbroja całkowita, przedstawiająca rycerza z halabardą. Ponad nim w ramach czarnych rosło drzewo genealogiczne, wspaniałe, z niezliczonymi już konary. Stopy jego, w zamierzchłej tkwiące starożytności, sięgały pono jakichś cudzoziemskich rodów książęcych, o których nikt nigdy nie słyszał oprócz na tej ścianie.
Toż samo poważne, melancholiczne zamyślenie, które hrabina zachowała będąc samą, towarzyszyło jej tutaj, ubarwione tylko uśmiechem błogim, którym to Julkę, to Emila, a nawet księdza i panią St. Flour obdarzała. Każda z osób nim uszczęśliwionych odpowiadała natychmiast naśladowaniem tego samego uśmiechu, który na ustach Julii przemykał się jak smutny odbłysk jakiś, u Emila nabierał charakteru poważnego, w księdzu namaszczał się pobożnością, u pani St. Flour okrywał poddaństwem i pokorą.
Hrabina, wypiwszy pierwszą filiżankę herbaty z gracją, powolnością i pańską obojętnością jakąś, odchrząk-
15-
nęła do rozmowy. Spytała cher Emila, jak mu się gospodarstwo po drodze wydało, przypominając mu, iż z wolna oswajać się z nim potrzeba; przypomniała chere Juliette, aby kultywowała talenta i nie zrażała się trudnościami rysunku z natury, gdyż panience te — talents d'agrement są niezbędne... Prawdę, wygłoszoną Emilowi, potwierdził głową, uśmiechem i mruczeniem ksiądz Marian, naukę, daną pannie Julii, podniosła admiracyjnym aplauzem dobra pani St. Flour, dodawszy do niej parafrazę bardzo udatną.
Zagadnęła potem hrabina księdza o najnowsze dzieło A. Gratry, a panią St. Flour o ostatni numer „Correspondant". Rozmowa, pomimo tak zajmujących przedmiotów, ożywić się w żaden sposób nie mogła. Z dzieci i domowników nikt nie śmiał ani pytać, ani przeczyć, ani nawet samoistniejszego wyrazić zdania. Hrabina widocznie panowała despotycznie nad tym maleńkim światem, w którym opozycji nie dopuszczała. Badające jej spojrzenie, acz je wiekuisty uśmiech łagodził, natychmiast głowy zmuszało do uchylania się z pokorą, oczy wbijało w talerze i szerzyło milczącą trwogę.
Herbata uroczysta była już na ukończeniu i miała prawidłowo zamknąć się podaniem owoców, gdy kamerdyner, który był wyszedł na chwilę, wrócił z przedpokoju z listem, położył go na srebrnej tacce i podał kłaniając się hrabinie. Zrazu spojrzała nań obojętnie, końcami paluszków biorąc z pewną ostrożnością, ale rzuciwszy okiem na adres, wstała i postąpiła ku oknu. Żywo jakoś rozerwała kopertę, poszukała w liście podpisu i twarz jej, mimo panowania nad sobą, zmieniła się tak, iż St. Flour, która to dostrzegła, przerażoną została... w milczeniu podeszła do starego kamerdynera, szepnęła mu słów kilka, które on przyjął ze zwykłym usza...
izebel