Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego,
oprac. Julian Krzyżanowski, BN I 152, 1956.[1]
WSTĘP
I. „Źwierciadło” i jego powstanie.
- na przełomie 1567/1568 r. w oficynie drukarskiej Matysa Wierzbięty w Krakowie wychodzi „Źwierciadło” – mechaniczna, choć pomysłowo skomponowana składanka wielu utworów róż-nych chronologicznie, tematycznie i formalnie.
- pisząc je Rej miał niewątpliwie poczucie, że bogate życie było poza nim i że nie używać świa-ta, lecz żegnać się z nim należy. I tym właśnie tłumaczy się bogactwo dedykacji rozsianych w księdze.
II. Literacki rodowód „Żywota”.
- renesans walczył o nowego człowieka, traktaty dydaktyczne i parenetyczne.
- ukazanie doskonałego człowieka i obywatela jako wzoru postępowania.
- ramy starożytne „Żywota”: nieraz spore ustępy pochodzą od Cycerona i Seneki (wywody o „przyjacielstwie”, starości, cierpieniu, gniewu…), pogłosy literatury greckiej i rzymskiej, nieraz zabawne: syreny mające płeć męską!
- Rej ma jakiś bardzo wyraźny i określony stosunek do kultury starożytnej, choćby pośredni, ro-zumie ja po swojemu, ceni i korzysta z jej pomocy.
- obca jest mu natomiast postawa humanisty-naukowca, głoszącego zasadę sięgania do źródeł zjawisk kulturowych i literackich, wystarczały mu w zupełności przekazy pośrednie.
- Rej przytacza anegdoty, przykłady wzięte z historii starożytnej, z Biblii, z dziejów nowożyt-nych, zalewa potokiem cytatów.
- korzystał z traktatu Lorichiusa O wychowaniu przełożonego – Rej daje charakterystykę każ-dego z okresów życia człowieka (Lorichius zbywa młodość i starość krótko), najważniejszy ziemianin, nie dworzanin czy panujący.
- różnice „Żywota” Reja i „Dworzanina” Górnickiego.
- podobieństwo „Żywota” do „Wizerunku własnego” – każdy rozdział znajduje swój odpowiednik w drugim dziele.
- doniosła rola komizmu: Rej korzystał z anegdotek z Dekameronu Boccaccia, Facecyj Poggio Bartoliniego i Rozmów potocznych Erazma z Rotterdamu.
- bardzo oczytany w Biblii, co najwyraźniej ujawniło się w „Żywocie”.
- Rej usiłuje wydobyć z lektury jej „sens moralny”.
III. Układ „Żywota” i jego tematyka.
- zawartość starannie zapowiedziana w „Proemium”, szczegółowo w bardzo długim zestawie-niu treści, nazwanym zresztą „Pokazaniem krótkim”.
- po „Księgach trzecich” następuje czwarta, w treści określona jako „Zamknienie ksiąg po-przednich” – wprowadza pierwiastki polityczne, których nieobecność poczytuje się dotąd za znamienną cechę zwierciadła szlachcica renesansowego.
- rozpoczyna się jak kronika średniowieczna – od Ewy i Adama.
- część pierwsza przedstawia młodość: rodzice noworodka, nauka zasad religii (kalwinizm), nauki nauczyciela domowego, wyjazd chłopca (!) za granicę, dobre obyczaje, powrót do do-mu, pobyt na dworze lub w wojsku, środowisko ziemiańskie, wiele wycieczek w najrozmaitsze dziedziny.
- wszystkim rozważaniom towarzyszy mnóstwo obrazków i szkiców z życia codziennego.
- druga część: założenie rodziny, obowiązki wobec bliźniego, otoczenia.
- rozważania psychologiczno-etyczne.
- trzecia część: „strachy” starości.
- ideologia ziemiańska.
- „Żywot” jest rodzajem kodeksu obyczajowego.
- wizerunek ziemianina-protestanta, kalwinisty.
- brak propagowania kalwinizmu, Rej nie zwalcza poglądów religijnych głoszonych przez inne wyznania, rozprawia się jedynie z poglądami arian.
- samouk-myśliciel, doskonały obserwator-realista.
IV. „Żywot człowieka poczciwego” jako dzieło sztuki.
- seria doskonale zaobserwowanych obrazków obyczajowych, naszkicowanych z zacięciem satyrycznym.
- nie tylko motywy życia szlacheckiego przewijają się w tej osobliwej encyklopedii dawnego obyczaju, Rej chętnie, choć rzadko, sięga w opłotki chłopskie.
- nieczęste obrazki z życia miejskiego.
- obrazki nie ograniczają się do samego świata ludzkiego, obejmują również faunę i florę pol-ską.
- Rej musiał sobie stworzyć własne słownictwo – neologizmy, odpowiadające pojęciom, które podsuwała mu znajomość łaciny.
- sporą grupę rzeczowników utworzył przez dodanie słówka „darmo”: darmobit, darmochleb, darmoleg, darmoswar…
- wyrażenia i zwroty zagadkowe, które nie znajdują się w słownikach.
- zdania tasiemcowate, nawet dwudziestowierszowe, zdanie jest tak zagmatwane, że czytelnik nie może się w nim zorientować, mimo że rozumie wyrazy i mniejsze zespoły.
- dbałość o artystyczną stronę dzieła.
- zabiegi stylistyczne: najczęstsze anafory i aliteracje, wprowadzenie przemówień bezpośrednich, miesza mowę zależną z niezależną, zdania wykrzyknikowe i pytania retoryczne.
- realizm językowy: przysłowia (zwykle zaopatrzone w uwagę: „stara przypowieść” lub „jako powiedają”, dokładne cytaty, zasób rodzimy, obcy – łaciński i ruski), porównania epickie, parabola, porównanie alegoryczne.
TEKST
KSIĘGI PIRWSZE.
- „Jakie ma być stanowienie i zachowanie spraw i żywota jego, począwszy od urodzenia jego aż do śrzednich lat jego”.
- dedykacja Górkom – Andrzejowi (staroście gnieźnieńskiemu), Łukaszowi (wojewodzie pozna-ńskiemu) i Stanisławowi – wszyscy związani z reformacją: „książki, które własnie może[2] zwać źwierciadłem człowieka poćciwego, gdyż we źwierciedle, gdzie brudno, a gdzie krzywo, może wszystko upatrzyć[3], a upatrzywszy poprawić, teraz nowo są na świat wydane”, łacińska sen-tencja „Ponieważ nie mam złota i srebra, daję wam, co mam”, „Data z Kosowa, dzień święte-go Jana Krzciciela, roku 1567”.
- „Proemium – to jest krótki wywód, co ty księgi w sobie zamykają”: „my, Polacy, w swym języ-ku prawie zadrzemali, a mało pisma mamy, które by nas wżdy też czasem pohamować mo-gło”.
- „Do tego, kto ma wolą czyść[4] ty księgi”: „nie dufaj fortunie”, „do cnej poćciwości a sławy się pytaj”.
- „Ku książkam krótka przemowa”.
I. kapitulum.
1. Jako i przecz[5] Pan Bóg raczył świat stworzyć i człowieka.
2. Jako a rzecz Pan stworzyć raczył człowieka: „a tak go stworzył i w niewinności, i w dostojeństwie, i w świątobliwości, i w nieśmiertelności, mało nie jako[6] i anioła”, „tego w widomym ciele, a anioła zasię w niewidomym duchu”.
3. Przecz żonę Pan stworzył Adamowi.
4. Przecz czart zwiódł człowieka: „Onej niebożątku zachciało się być praktykarką[7] a wiedzieć przyszłe rzeczy; wnet urwała jabłko i skosztowała a namówiła onego nędznika, iż go też skosztował”.
5. Jako i w jakiej rozności naród ludzki rozmnażał się na ziemi: „Bo się jeden rodzi srogi, drugi dobrotliwy, jeden pyszny, drugi pokorny”…
6. O rozności stanów niebieskich, a stąd i ludzkich.
7. Człowiek wedle biegów niebieskich rodzić się musi.
8. Co sprawuje cztery wilgotności w człowieku: „ciało człowiecze z tych się czterzech wilgotności rodzić musi, to jest: ze krwie, z kolery, flegmy a z melankolijej”.
II. kapitulum.
1. Jako Pan Bóg, obaczywszy rozność przyrodzenia ludzkiego, i rozumem, i przykazaniem swym ozdobić i przestrzegać go raczył.
2. Jako Pan, podpierając rozumu, dał jeszcze k temu przykazanie swoje.
3. Bóg nie chce, aby kto złym był.
III. kapitulum.
1. Jako mają rodzicy starać się o wychowanie młodych dziatek swoich i jako mają rozeznawać przyrodzenie ich: „Bo snadnie koleryka poznasz i po sierści[8], bo się urodzi czarno, melankolik lisowato, flegmatyk blado, krewnik z biała rumiano”, „A tak panie matki (…) barzo by dobrze, aby same dziatki swe i karmiły, i wychowywały”.
2. Jedła jakie mają być dzieciom dawane „Bo jeśli koleryk, nie dajże mu pokarmów gorących, także i melankolikowi, bobyś jeszcze barziej podpalił onego gorącego przyrodzenia jego”.
3. Ubiory jakie mają być dziecinne i ćwiczenie obyczajów młodych: „Nie więżyż[9] mu nazbyt z młodu (…) pstrych sukienek, jako prosięciu”.
4. Jakiego preceptora młodym dzieciom szukać: „starajże mu się pilno o jakiego cnotliwego, sta-tecznego, trzeźwego a pomiernego[10] preceptora, aby nauki słuszne i obyczajnie poczciwe mógł z niego brać i obaczać”.
IV. kapitulum.
1. Jako się ma dzieciątko uczyć o Panu Bogu i o bojaźni jego rozumieć, co się i starszemu przygodzić może.
2. Jako prawdziwe pisma rozeznawać mamy.
3. Jako rozumieć o istności Bożej: „Nie dajże się uwodzić tym nowotnym a wymyślnym rozumkom[11]”.
4. Jako są trzej stanowie w jednej istności bóstwa.
5. Jako jest Bóg złym srogi, a dobrym miłosierny.
6. O co mamy prosić Ojca swego niebieskiego: „aby nas pod mocą, pod obroną a pod królestwem swym ustawicznie chować raczył”.
7. Co mówimy do Ojca, to bezpiecznie[12] mówić możemy do Syna i do Ducha Świętego.
V. kapitulum.
1. Jaka jest rozność w przyrodzeniu ludzkim: „Bo patrz, iż się jednemu chce gospodarstwa, drugiemu konia a szarszuna[13], drugiemu prawa, drugiemu pokoju a czytania”…, „Z nauki wiele przypada”, „Czytanie czyni ćwiczenie”.
2. Jakichże nauk do wolnego żywota potrzeba: „Bo acz to zową wyzwolonymi naukami gramatykę, logikę, retorykę, muzykę, arytmetykę, geometryją i astronomiją, a są to nauki poważne a trudne”, nauki pożyteczne.
3. Bez skutku słówka farbowane nic nie są: „Nic nauki nie pomogą bez dobrego rozmysłu”.
4. ...
lukasz618