Hempoliński Michał - Zarys struktury działania i współdziałania.pdf - Hempoliński Michał - Zaqii

Michał Hempoliński – Zarys struktury działania i współdziałania

Michał Hempoliński

Zarys struktury działania i współdziałania

Zacznijmy od przedstawienia klasycznej w filozofii kontrowersji wokół pojęcia

działania między radykalnym determinizmem w interpretacji skrajnie naturalistycznej a

woluntarystycznym teleologizmem implikującym supranaturalistyczną (spirytualistyczną)

interpretację podmiotu działania.

Pierwsze stanowisko zawiera trzy główne twierdzenia:

a) wszelkie zdarzenia zewnętrzne wobec podmiotu pojawiają się w obrębie określonych

sekwencji lub łańcuchów zdarzeń i są całkowicie wyznaczone (kauzalnie) przez zdarzenia

wcześniejsze (w danej sekwencji) lub równoczesne (z innych sekwencji);

b) wszelkie zdarzenia „wewnętrzne” podmiotu tworzą określone sekwencje i są

całkowicie zdeterminowane bądź przez zdarzenia wcześniejsze (w danej sekwencji

wewnętrznej), bądź im równoczesne (z innych sekwencji wewnętrznych), bądź przez

wcześniejsze i równoczesne zdarzenia z sekwencji zewnętrznych (np. w wypadku zdarzeń

należących jednocześnie do sekwencji wewnętrznych i zewnętrznych);

c) tzw. „podmiot działania”, ujęty jako zbiór sekwencji zdarzeń czysto wewnętrznych (o

ile takie istnieją), nie może mieć żadnego wpływu (nie może oddziałać) na przebieg zdarzeń w

sekwencji zewnętrznej, natomiast pojęty jako zbiór sekwencji zdarzeń wkomponowany w

sekwencje (resp. zbiory sekwencji) zdarzeń zewnętrznych oddziałuje na przebieg tych zdarzeń

w taki sam sposób jak jakiekolwiek inne zdarzenia zewnętrzne. Mówiąc krócej, nie istnieje

żadne sui generis działanie swoiste i odmienne od oddziaływania jednych zdarzeń na drugie,

lub determinowanie jednych zdarzeń przez drugie, a pojęcia „zewnętrzne”, „wewnętrzne”

odniesione do zdarzeń są całkowicie i jednakowo zrelatywizowane do rozpatrywanych

sekwencji (lub zbiorów sekwencji) zdarzeń.

Przedstawione twierdzenia determinizmu mają charakter ogólny i mogą być połączone z

rozmaitymi sposobami szczegółowych precyzacji modelu świata, charakteru i rodzajów

uwarunkowań, w szczególności kauzalnych, i związków między nimi, naturalistycznej

interpretacji człowieka jako podmiotu działania, a w szczególności sposobu interpretacji tzw.

zdarzeń introspekcyjnych, w tym także zamierzeń i decyzji, sposobu redukcji „działania” do

deterministycznie (energetycznie) rozumianego oddziaływania. W wieku XX naturalistyczna

orientacja w rozważaniu tych zagadnień przyjmowała bardziej sprecyzowane wersje

fizykalizmu, behawioryzmu, teorii tożsamości, epifenomenalizmu. Wspólny dla nich – jak się

zdaje – był następujący dylemat: skoro zasada determinizmu ma charakter uniwersalny, a w

związku z tym wszelkie zdarzenia nazywane „zamierzeniami”, „decyzjami” i „działaniami”

człowieka są całkowicie wyznaczone przez sekwencje zdarzeń pozostających w zupełności poza

jego kontrolą, to człowiek nie ma możliwości podejmowania innych „decyzji” lub „działań”

poza tymi, jakich dokonał, czyli nie ma możliwości wyboru; tak więc człowiek nie może być

uważany za sprawcę autonomicznego (wyłącznego) swych czynów oraz ich rezultatów. Zamiast

więc mówić, że osoba A w okolicznościach W (będących splotem określonych sekwencji

zdarzeń) uczyniła w celem osiągnięcia y , a tym samym spowodowała zdarzenie z i uniknęła

zdarzenia s , trzeba powiedzieć np. tak: zderzyło się (pod wpływem innych zdarzeń), że A

(będąc układem zdarzeń) znalazł się w sekwencji zdarzeń w zaburzając dalszy jej przebieg, w

szczególności uniemożliwiające pojawienie się zderzenia s i spowodował nowe następstwa

zdarzeń x , y , z takie, że x jest skutkiem A i przyczyną y , y jest skutkiem x i przyczyną z , z jest

skutkiem y i przyczyną... Sposób oddziaływania A na zdarzenia w obrębie sekwencji W , w

1 / 9

Michał Hempoliński – Zarys struktury działania i współdziałania

rezultacie którego pojawiło się zdarzanie x , nie jest istotnie odmienny od sposobu, w jaki

zdarzenie x spowodowało zdarzanie y , a y zdarzenie z ; i odwrotnie: sposób, w jaki A podlega

oddziaływaniu innych zdarzeń (w tym zdarzeń z sekwencji W ), a x podlega oddziaływaniu A ,

nie różni się istotnie od sposobu, w jaki y podlega oddziaływaniu x , a z oddziaływaniu y .

Wnioskom tym kategorycznie zaprzecza woluntarystyczny teleologizm o orientacji

supranaturalistycznej, którego stanowisko pozytywne streścić można w następujących

twierdzeniach:

a) gdy zdarzenia zewnętrzne wobec podmiotu występują w obrębie określonych

sekwencji lub łańcuchów zdarzeń, wówczas są one uporządkowane wedle zasady celowości w

taki sposób, że np. zdarzenie x pojawia się po to, aby mogło pojawić się zdarzenie y , którego

rola z kolei polega na umożliwieniu wystąpienia zdarzenia z ;

b) podmiot działania nie podlega jako taki deterministycznemu oddziaływaniu ze strony

zdarzeń przebiegających w jego otoczeniu;

c) podmiot działania, realizując swe założenia teleologiczne, wpływa za pomocą swych

aktów świadomych i zamierzonych na przebieg sekwencji zdarzeń w otoczeniu w sposób

bezpośredni, gdy tworzy same te zdarzenia (ewentualnie wykorzystując instrumentalnie

zdarzenia zastane) oraz gdy kontroluje ich przebieg lub w sposób pośredni, gdy sekwencji

zdarzeń bezpośrednio przez siebie nie kontrolowanych nadaje porządek teleologiczny.

Powyższe stwierdzenia teleologizmu trzeba uzupełnić następującymi uwagami.

Po pierwsze, punkt a) wskazuje na to, że porządek teleologiczny w przebiegu zdarzeń

jest porządkiem podstawowym; nie wyklucza on wszakże – jak chcą niektórzy – porządku

deterministycznego (kauzalnego) pojętego bądź funkcjonalnie bądź instrumentalnie, bądź jako

porządek niezależny (częściowy determinizm). Pojęcie porządku teleologicznego, podobnie jak

pojęcie celowości, jest bardzo wieloznaczne i niejasne. W odróżnieniu od zależności

deterministycznej, zdarzenie wyznaczone jest nie przez zdarzenie (zdarzenia) wcześniejsze oraz

okoliczności im towarzyszące, lecz przez zdarzania lub ich własności (resp. wartości), których

jeszcze nie ma, a które jako „pożądane” powinny wystąpić w przyszłości. Krytyczny wobec

tego poglądu naturalista za niejasne uzna w szczególności pojęcie „określania” lub

„wyznaczania” zdarzenia przez przyszły cel (pojęty jako inne zdarzenie bądź jako własności lub

wartości towarzyszące temu przyszłemu zdarzeniu lub układowi zdarzeń). Trudno je pojąć jako

„pociąganie” lub „wyciąganie” czegoś ze zdarzeń już istniejących przez coś, czego jeszcze nie

ma. Nie można tego tajemniczego „pociągania” ani przeciwstawić kauzalnemu „popychaniu”,

ani porównywać do energetycznego „przyciągania”. W tym drugim wypadku różnica jest

widoczna: w teleologicznym „łańcuchu” zdarzeń ogniwa „pociągające” jeszcze nie istnieją i

zaczynają istnieć dopiero po udanym akcie pociągania. Wygląda to dostatecznie tajemniczo.

Dla zwolenników teleologizmu próba zracjonalizowania porządku teleologicznego zdarzeń

polegać może na uznaniu porządku deterministycznego (czyli naturalnego wyznaczenia zdarzeń

przez istniejące już zdarzenia oraz towarzyszące im okoliczności) za egzystencjalnie

podstawowy, lecz nie najważniejszy, gdyż dopiero celowość i porządek teleologiczny (pojęty

jako urzeczywistnienie założeń teleologicznych) tworzy „istotę” zdarzeń zdeterminowanych i

nadaje „sens” całemu porządkowi deterministycznemu.

Po drugie, supranaturalistyczna interpretacja podmiotu działania polega na wyłączeniu

samego podmiotu z naturalnego porządku deterministycznego. Konkluzje tego stanowiska są

prawie zawsze spirytualistyczne.

Po trzecie, przyczyną w ścisłym i jedynie właściwym znaczeniu może być wedle

stanowiska supranaturalistycznego teleologizmu jedynie byt inteligentny obdarzony wolną

wolą, władny w dokonywaniu aktów całkowicie dowolnych, niczym nie wymuszonych,

2 / 9

Michał Hempoliński – Zarys struktury działania i współdziałania

działający w sposób zamierzony, celowy. W tym rozumieniu działanie sprawcze, to działanie

celowe, i odwrotnie. Sam podmiot – jako czynnik aktywny – działa, lecz nie podlega działaniu

(oddziaływaniu), jest przyczyną, ale sam jako taki wymyka się oddziaływaniu jakichkolwiek

przyczyn.

To przeciwieństwo między celowym (a więc świadomym i dowolnym) działaniem a

deterministycznym podleganiem działaniu (oddziaływaniu) stało się głównym przedmiotem

klasycznych i współczesnych kontrowersji związanych z próbami sformułowania filozoficznej

koncepcji człowieka jako podmiotu działania. Spróbujmy nakreślić zarys takiego rozwiązania

tej kontrowersji, w którym przezwyciężone zostaną biegunowe i do paradoksów prowadzące

stanowiska determinizmu radykalnie naturalistycznego oraz supranaturalistycznego

teleologizmu.

Punktem wyjścia musi być, po pierwsze, przyjęcie deterministycznej interpretacji

sekwencji zdarzeń zewnętrznych wobec podmiotu działania oraz uznanie, że sam podmiot

działania jest bytowo pochodny wobec sekwencji zdarzeń deterministycznie uporządkowanych.

Współczesna biologia i antropologia dostarcza dostatecznych dowodów przemawiających za

tym poglądem. W obrębie nauk biologicznych ukazany został proces powstawania

deterministycznie ukształtowanych układów ożywionych, osiągających w swym rozwoju coraz

wyższe stopnie psychizmu. Między podleganiem oddziaływaniu w sferze fizycznych i

chemicznych sekwencji zdarzeń a aktywnym i twórczym działaniem podmiotu ludzkiego

istnieje wielość różnych form korelacji zależności funkcjonalnych i zachowań (lecz jeszcze nie

działań) celowych. Nauki biologiczne nie znają jednak takich zachowań celowych, które nie

byłyby oparte na zależnościach deterministycznych, odpowiednio odzwierciedlonych,

utrwalonych i zakodowanych. Warto także podkreślić, że pojęcie celowego zachowania

stosowane w języku potocznym do szerokiego zakresu układów ożywionych i nieożywionych

można nieraz zastąpić bardziej trafnym i precyzyjniejszym pojęciem korelacji lub zależności

funkcjonalnej.

Po drugie, podmiotem działań celowych może stać się jedynie byt ożywiony o wysokim

stopniu psychizmu, mający nie tylko świadomość otoczenia, lecz także jedną z postaci

samoświadomości, a przede wszystkim zdolny w pewnym zakresie do kontrolowania własnych

zachowań w otoczeniu i ich ukierunkowania. Tylko taki byt może podjąć działania zamierzone

dowolne. Takim bytem, autentycznym podmiotem działania, jest niewątpliwie człowiek.

Zdolność do świadomego i celowego działania może mieć z pewnością różny zasięg i podlegać

stopniowaniu pod względem swej mocy. W jakiejś mierze zdolność tę posiadał zapewne już

homo erectus, a przede wszystkim człowiek neandertalski. W jakim zakresie, o ile w ogóle,

zdolność tę posiadają zwierzęta o wyższym stopniu psychizmu, na ten temat występuje w nauce

rozbieżność zdań, spowodowana przeważnie brakiem jednoznacznych kryteriów identyfikacji.

Wiele wskazuje już dzisiaj na to, że przepaść dzieląca w przeszłości człowieka od zwierząt nie

była, a może i dzisiaj nie jest, tak głęboka i nieprzekraczalna, jak to podkreśla supranaturalizm.

Narodziny i rozwój kultury ludzkiej, kultury homo sapiens sapiens, zjawiska w przyrodzie

unikalnego, zarysowały i pogłębiły tę przepaść. Odkrycie własnego „ja”, własnej tożsamości,

jej odrębności od otoczenia, dokonało się zapewne już w bardzo wczesnych stadiach rozwoju

gatunku ludzkiego. Jednakże autonomiczna bytowość tego „ja” oraz całe bogactwo jego

zawartości, poczucie odrębności i dystansu wobec wszelkich innych obiektów w świecie,

rozwijała się wraz ze wzrostem efektywności zaspokajania przez człowieka jego potrzeb, a

wzrost tej efektywności zależał od stopnia organizacji zbiorowości ludzkiej i tworzenia przez

nią własnego środowiska społeczno-kulturowego. Umiejętność wyobrażenia sobie sytuacji

przyszłych oraz wyróżnienia w nich sytuacji pożądanej, czyli odpowiadającej potrzebom, a

3 / 9

Michał Hempoliński – Zarys struktury działania i współdziałania

następnie podjęcie zamierzonego, ukierunkowanego na cel działania, wszystko to stało się

możliwe w wyniku uzyskiwania trafnego rozpoznania prawidłowych sekwencji zdarzeń.

Wzrastająca racjonalność myślenia o otoczeniu, w tym także myślenia w kategoriach ogólnych

cech zdarzeń, ich rodzajów i gatunków oraz ogólnych (powtarzalnych) związków prawidłowych

między nimi, uzupełnione rozwiniętą wyobraźnią odtwórczą i wytwórczą, uzdolniła człowieka

do trafnego przewidywania i celowego (świadomie ukierunkowanego) działania.

Trzeba, po trzecie, uznać zachodzenie nierozerwalnego związku działania celowego,

świadomie skierowanego na wybrany cel, z oddziaływaniem kauzalnym. Jest to nie tylko

związek genetyczny (onto- i filogenetyczny), polegający na tym, że zdolność dowolnego i

celowego działania wykształciła się w podmiocie w wyniku prawidłowych (kauzalnych)

zależności, jakim ten podmiot podlegał w procesie swego rozwoju; związek ten jest ściślejszy i

ujawnia się w każdym poszczególnym zamiarze, w każdej dowolnie podjętej decyzji, a nade

wszystko w każdym skutecznym działaniu praktycznym. Zależność porządku teleologicznego

od porządku kauzalnego jest pierwotna wobec wtórnej zależności nowo wytworzonego przez

podmiot działający porządku kauzalnego od porządku teleologicznego, czyli od realizowanych

przez podmiot założeń teleologicznych.

W naturalnych sekwencjach zdarzeń, deterministycznie uporządkowanych zawarte są

możliwe „odpowiedzi” na racjonalnie postawione „pytania”, do których sprowadzają się podjęte

przez człowieka praktyczne zadania osiągnięcia założeń teleologicznych. Trzeba jednak

koniecznie, aby „pytania” te (czyli zadania) były rozumnie sformułowane, a ponadto by zostały

faktycznie uruchomione właściwe sekwencje kauzalne. I chociaż podmiot działania władny jest

uruchomić takie sekwencje zdarzeń, które bez jego interwencji same w sposób naturalny nigdy

mogłyby się nie pojawić, to jednak zasada prymatu tego, co realne a więc porządku

deterministycznego, nad tym, co idealne, a więc intencyjne i intencjonalne, pozostaje w mocy.

Dla człowieka, w odróżnieniu od zwierząt o wysokim nawet stopniu psychizmu,

zdolnych do selektywnego dobierania zastanych sekwencji zdarzeń celem zaspokojenia potrzeb,

to, co realne obejmuje nie tylko przyrodę samą w sobie, lecz także byt społeczny, sekwencje

zdarzeń społeczno-kulturowych. W porządek tych sekwencji wpisane są już założenia

teleologiczne, a więc czynnik podmiotowy, subiektywny. Jednakże realność czynnika

podmiotowego, a tym samym obiektywność bytu społecznego, zależy od tego, czy zamierzony i

celowy proces sprawczy okaże się w praktyce skuteczny. Skuteczność z kolei zdeterminowana

jest uruchomieniem właściwego (tj. zgodnego z racjonalnym założeniem teleologicznym)

łańcucha zależności kauzalnej lub całego splotu takich łańcuchów.

Wszystko to prowadzi nas do następujących konkluzji: jeżeli przyjmiemy i mocno

zaakcentujemy nierozerwalny związek między skutecznością działania praktycznego i

racjonalnością (społecznie uzyskaną i utrwaloną) poznania i programowania działania, wówczas

pojęcie działania dowolnego i celowego nie prowadzi do podważenia, ani tym bardziej

odrzucenia, przekonania o deterministycznym porządku sekwencji zdarzeń naturalnych (co

bynajmniej nie musi prowadzić do zajęcia stanowiska skrajnego naturalizmu), ani nie zmusza

do utajemniczenia porządku teleologicznego przez zmistyfikowane (supranaturalistyczne)

„rozumienie” podmiotu działania celowego.

Rozważmy przykładowe elementy działania, w których zwrócimy szczególną uwagę na

związki między zawartymi w nich momentami teleologicznymi i kauzalnymi.

Podmiot A zmierzał w warunkach W do osiągnięcia zdarzania y i w tym celu (znając

zależność kauzalną x - y ) uczynił x . Pomińmy obecnie dalszy ciąg descendencji kauzalnej (czyli

łańcucha zdarzeń, który wymyka się kontroli podmiotu działania), gdyż nie pojawiają się w nim

momenty teleologiczne.

4 / 9

Michał Hempoliński – Zarys struktury działania i współdziałania

Podmiot B (znając zależność kauzalną W - s ) zmierzał do uniknięcia s i w tym celu

(zakładając zależność: jeżeli x , to nie s ) uczynił x .

Podmiot C zmierzał do uniknięcia zdarzenia y (o którym wiedział, że pojawi się, gdy

uczyni x ) i w tym celu wstrzymał się od uczynienia x .

Podmiot D (znając zależność kauzalną W - s ) oczekiwał w warunkach W pojawienia się s

i w tym celu (znając zależność: jeżeli x , to nie s ) zaniechał dokonania x .

Jest widoczne, że we wszystkich tych wypadkach założenia teleologiczne wyznaczające

kierunek i cel działania oparte są na rozpoznanych zależnościach deterministycznych

(kauzalnych) lub założeniach deterministycznych. Wiadomo z kolei, że przyjęte przez podmiot

założenia deterministyczne mogą nie być adekwatne do rzeczywistego porządku

deterministycznego, mogą nie odpowiadać (lub nie dokładnie odpowiadać) rzeczywistym

zależnościom kauzalnym. Podmioty A , B , C , D osiągnęły zamierzony rezultat działania (w tym

także zaniechania czynności sprawczej) pod warunkiem, że przyjęte założenia teleologiczne

odpowiadały prawidłowym zależnościom kauzalnym. Różnica między określonym porządkiem

teleologicznym zdarzeń (czyli zrealizowanymi założeniami teleologicznymi) a danym

porządkiem kauzalnym sprowadza się głównie do tego, że dany porządek kauzalny –

stanowiący materię porządku teleologicznego – jest świadomie zamierzony przez podmiot

działania oraz, że w okolicznościach zastanych mógłby się nie pojawić bez interwencji

podmiotu. Jest zamierzony przez podmiot dlatego, że zawiera dla podmiotu pewną wartość,

której dany porządek kauzalny rozpatrywany bez odniesienia do podmiotu nie może zawierać.

Uświadomione dążenie do osiągnięcia określonej wartości wraz z poznaniem faktycznie

przebiegających i możliwych w danych okolicznościach sekwencji kauzalnych uzdolnia

podmiot do sformułowania założeń teleologicznych. W założeniach teleologicznych zawierają

się więc dwa główne momenty: uświadomiony motyw pozapoznawczy (aksjologiczny) oraz

zasób wiedzy o otoczeniu. Natomiast dla urzeczywistnienia założeń teleologicznych (same

motywy nie mają wszak mocy sprawczej) potrzebna jest zdolność podmiotu do sprawczego

oddziałania skierowanego – zgodnie z tymi założeniami – na określone i właściwe przebiegi

kauzalne, oraz zgodność samych założeń teleologicznym z prawami deterministycznymi.

Człowiek nie jest w stanie uczynić niczego, co nie byłoby zgodne z prawami

deterministycznymi lub nie dałoby się objaśnić przez odwołanie się do określonych praw

deterministycznych. Możemy nie umieć – co się często zdarza – wyjaśnić własnego lub

czyjegoś zachowania, nie oznacza to jednak, że istnieją takie zachowania, czyny i działania,

które z zasady są niewyjaśnialne, gdyż nie podlegają żadnym naturalnym zależnościom

prawidłowym. Nie ma takiej własności, procesu lub zdarzenia, które byłyby ściśle jednostkowe,

z zasady niepowtarzalne i w pełni swoiste, a które pojawiałyby się wyłącznie jako rezultat

określonego sprawczego czynu człowieka. Nowość, swoistość, niepowtarzalność, ścisła

jednostkowość zachowania sprawczego związana jest z takimi aspektami, jak czas interwencji

sprawczej, zgodność z potrzebami i zamierzeniami (wartościowość), indywidualne własności

podmiotu jako czynnika sprawczego, odzwierciedlone w sposobach uruchomienia zależności

prawidłowej. Wszelka nowość, a więc takie zdarzenie, którego nie można przewidzieć na

podstawie znanych dotychczas sekwencji prawidłowych i które nie pojawia się bez zadziałania

czynnika sprawczego (przynależnego do innych sekwencji prawidłowych), sprowadza się

ostatecznie do uruchomienia określonych zależności prawidłowych lub całego splotu takich

zależności. Nowość – pojęta jako niepowtarzalność w znanym nam dotychczas i prawidłowych

sekwencjach zdarzeń – sama jest splotem różnorodnych powiązań prawidłowych. Sprawczość

nie może więc polegać na twórczości, w sensie creatio ex nihilo. Skierowana jest bowiem

zawsze na pole działania wypełnione już materiałem fizycznym (a także biologicznym i

5 / 9

Hempoliński Michał - Zarys struktury działania i współdziałania.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: