Miasto Rzym zaczęło kształtować się w VIII wieku p.n.e., natomiast kres stworzonego przez nie państwa nastąpił formalnie w 1453 roku n.e. (wraz z upadkiem Konstantynopola i tym samym Cesarstwa bizantyńskiego), choć dosyć często jako koniec starożytnego Rzymu przyjmuje się rok 476 n.e., w którym upadło Cesarstwo zachodniorzymskie.
Rzym
Wielka, Brytania, Mur Hadriana, II w Autor: Corel
Wilczyca kapitolińska karmiąca Remusa i Romulusa, 2. ćwierćwiecze V w. p.n.e., Rzym
Rzym starożytny, państwo na Półwyspie Apenińskim (starożytna Italia). Przed jego powstaniem (od ok. 1500 p.n.e.) Italia zamieszkana była przez indoeuropejskich Italików (plemiona m.in. Latynów, Falisków, Osków i Umbrów).
Ok. 1000 p.n.e. w Italii pojawili się Etruskowie, w VIII w. p.n.e. na południu powstały liczne kolonie greckie (tzw. Wielka Grecja). Rzym powstał z połączenia osad latyńskich i sabińskich leżących na siedmiu wzgórzach nad Tybrem (wg tradycji założył go Romulus w 753 p.n.e.). Od początku VI w. p.n.e. znajdował się pod władzą królów etruskich.
Po obaleniu ostatniego króla Tarkwiniusza Pysznego w 509 p.n.e. rozpoczyna się okres republiki rzymskiej. Władzę sprawowało odtąd dwóch konsulów i senat, ich organ doradczy. W czasach etruskich i na początku republiki ukształtował się podział społeczeństwa rzymskiego na patrycjuszy i plebejuszy.
W VI i V w. p.n.e. plebejusze walczyli o zrównanie w prawach politycznych i gospodarczych z patrycjuszami. Równocześnie Rzym prowadził wojny z miastami etruskimi, Samnitami i Latynami (Związek Latyński pod przywództwem miasta Alba Longa), później także z koloniami greckimi. W toku tych wojen plebejusze uzyskali pełnię praw obywatelskich i spisane zostały prawa zwyczajowe (prawo dwunastu tablic).
W III w. p.n.e. powstała nowa warstwa rządząca nobilowie. Po podbiciu plemion italskich Rzym zawarł z nimi przymierza, zakładał też kolonie rzymskie i latyńskie, część ziem przyłączono do miasta. Zetknięcie się Rzymu z kulturą grecką spowodowało ogromny jej wpływ na różne dziedziny życia Rzymian (zwłaszcza na życie religijne i literackie).
Wojny punickie
Od III w. p.n.e. rozpoczęły się podboje rzymskie poza Italią: w wojnach punickich (264-146 p.n.e.) Rzym opanował kartagińską Afrykę i część Hiszpanii, w latach 225-218 p.n.e. zajął ziemie Galów w dolinie Padu, w czasie wojen macedońskich (215-168 p.n.e.) zdobył Macedonię, w 146 p.n.e. - Grecję. W 133 p.n.e. uzyskał Pergamon i w 74 p.n.e. Bitynię (dzięki testamentom władców).
Podboje Rzymu
Powiększył posiadłość w Afryce (zwycięska wojna z Jugurtą 111-105 p.n.e.), w latach 88-64 p.n.e. zajął Pont po wojnach z Mitrydatesem VI Eupatorem. 58-51 p.n.e. Cezar podbił Galię, w 35 p.n.e. przyłączono do Rzymu Panonię, w 30 - Egipt, w 29 - Mezję. Ziemie podbite stawały się prowincjami rzymskimi.
Podboje spowodowały duże zmiany w kulturze i gospodarce rzymskiej (wpływ kultury hellenistycznej, powstanie latyfundiów, wytworzenie się warstwy plebsu i proletariuszy rzymskich, wzrost liczby niewolników, walka o reformę agrarną: Gajusz Grakchus, Tyberiusz Grakchus, powstanie Spartakusa).
Upadek ustroju republikańskiego
Rywalizacja między nobilami i ekwitami o dochody z prowincji spowodowała powstanie stronnictw popularów i optymatów. Walki tych stronnictw osłabiły władzę senatu, doprowadziły do wojen domowych (88-86 p.n.e.: Mariusz, Sulla) i triumwiratów. Doszło do dyktatury Cezar i wojny Oktawiana z Antoniuszem.
Okres pryncypatu
Zwycięstwo Oktawiana stało się początkiem pryncypatu (od 27 p.n.e. do czasów Dioklecjana - 284 n.e.).
Oktawian August powiększył posiadłości państwa o Recję i Norikum (15 p.n.e.). Po jego śmierci cesarze rzymscy opierali swą władzę na wojsku i pretorianach (którzy często wybierali i obalali władców). W I w. n.e. Rzym zajął część Brytanii, w II w. - Dację i Arabię.
W 213 obywatelstwo rzymskie otrzymali wszyscy wolni mieszkańcy imperium. Władcy propagowali kult osoby cesarza, w Rzymie rozwijały się religie wschodnie, również chrześcijaństwo. W III w. doszło do kryzysu gospodarczego, wzrosło zagrożenie ze strony tzw. plemion barbarzyńskich.
Cesarze: Dioklecjan i Konstantyn I Wielki przeprowadzili reformy ustrojowe, państwo stało się monarchią absolutną (dominat). W 313 Konstantyn Wielki przyznał chrześcijanom wolność wyznania i równouprawnienie z religią oficjalną. W 395 (po śmierci Teodozjusza I) nastąpił podział państwa na cesarstwo wschodnie (ze stolicą w Konstantynopolu) i cesarstwo zachodnie.
Upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego
Najazdy "ludów barbarzyńskich", Wizygotów, Hunów, Wandalów, w 410 (Alaryk) i 455 (Genzeryk), zniszczyły miasto Rzym. W V w. plemiona germańskie zajęły znaczne obszary zachodniego cesarstwa i zaczęły tworzyć własne królestwa.
Wodzowie germańscy, jako dowódcy w armii rzymskiej, usuwali i wprowadzali na tron cesarzy wg własnej woli. W 476 Odoaker zdetronizował ostatniego władcę cesarstwa zachodniego Romulusa Augustulusa i sam objął władzę w imieniu cesarza wschodniego Zenona (do czasu opanowania Italii przez Teodoryka Wielkiego). Cesarstwo wschodniorzymskie stało się cesarstwem bizantyjskim.
RZYM KRÓLEWSKI (MONARCHIA)
753 r. p.n.e. - Powstanie Rzymu (Założony przez Romulusa)
RZYM JAKO REPUBLIKA
509 r. p.n.e. - Obalenie monarchii i powstanie republiki
264 - 241 r. p.n.e. - Pierwsza wojna punicka z Kartaginą
218 - 201 r. p.n.e. - Druga wojna punicka z Kartaginą
216 r. p.n.e. - Bitwa pod Kannami
149 - 146 r. p.n.e. - Trzecia wojna punicka z Kartaginą
74 - 71 r. p.n.e. - Powstanie Spartakusa (Powstanie Niewolników)
60 r. p.n.e. - Zawarty I Triumwirat (Cezar, Pompejusz, Krassus)
58 - 51 r. p.n.e. - Juliusz Cezar rusza na Galię i zwycięża
49 - 45 r. p.n.e. - Wojna domowa, którą wygrywa Juliusz Cezar
15 marca 44 r. p.n.e. - Zabójstwo Juliusza Cezara (idy marcowe)
44 - 30 r. p.n.e. - Druga wojna domowa, którą wygrywa August
CESARSTWO RZYMSKIE
31 r. p.n.e. - Bitwa pod Akcjum. Początek Cesarstwa
64 r. n.e. - Spalenie Rzymu przez Nerona
117 r. n.e. - Największa potęga Terytorialna Rzymu (za Trajana)
212 r. n.e. - Nadanie praw obywatelskich mieszkańcom Imperium
395 r. n.e. - Podział cesarstwa na dwie części przez Teodozjusza
410 r. n.e. - Zdobycie Rzymu przez Wandalów
455 r. n.e. - Zdobycie Rzymu przez Wizygotów
451 r. n.e. - Bitwa na Polach Katalaunijskich
476 r. n.e. - Obalenie ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa
POWSTANIE MIASTA-PAŃSTWA RZYMU I OKRES KRÓLEWSKI OD 754/753 p.n.e. DO 509/508 p.n.e.
Rzym położony był w centrum Italii, blisko ujścia Tybru, co stworzyło naturalne warunki rozwoju. Italia miała korzystne położenie w środku basenu Morza Śródziemnomorskiego. Jej naturalne przedłużenie stanowiła Sycylia - pomost w kierunku Afryki. Takie położenie predestynowało ją na najważniejszy ośrodek handlowy świata antycznego. Przeszkodą było słabo rozwinięta linia brzegowa (w przeciwieństwie do Grecji). Italia miała też lepsze niż Grecja gleby, ale nie miała większych bogactw naturalnych. W przeciwieństwie do Grecji miała też więcej nizin, co powodowało łatwiejszą komunikacją pomiędzy poszczególnym krainami - co sprzyja tworzeniu większych organizmów państwowych.
Italię zamieszkiwały początkowo ludy nie indoeuropejskie (na przykład Ligurowie). W II tys. p.n.e. pojawili się Italikowie, którzy musieli się borykać z najazdami Etrusków i Greków. Szczególnie ci pierwsi wywarli ogromy wpływ dalszą historię Rzymu. Sama nazwa Rzym pochodzi od imienia etruskiego rodu Ruma.
Typowa mozaika rzymska przedstawiająca wilczycę, karmiącą Romulusa i Remusa.
Powstaniu Rzymu - pomieszanie legend i faktów historycznych. Ostatecznie została przyjęta wersja proponowana przez Warrona (I w p.n.e.), według której Rzym miał być założony w 754/743 roku p.n.e. Od tej daty liczono lata w historii Rzymu.
Za założyciela miasta-państwa uznaje się Romulusa - wywodzącego się od trojańskiego przodka Eneasza. Według tradycji Romulus i Remus, bracia bliźniacy, zostali zrodzeni przez Westalkę Reę Sylwię i boga Marsa. Niemowlęta skazane na zagładę uratowała wilczyca. Romulus założył miasto na wzgórzu Palatynie, ale gdy jego brat przekroczył świeżo wytyczone granice Romulus zabił go. Miasto Rzym rozrosło się na 7 pagórkach. Romulus był I królem rzymskim licząc od 754/753 p.n.e. Łącznie było ich 7, trzej ostatni byli Etruskami związanymi z rodem Tarkwiniuszów. Wypędzenie ostatniego Tarkwiniusza było równoznaczne z obaleniem królestwa i wprowadzeniem republiki w 509/508. p.n.e. Bohaterem tych wydarzeń miał być Brutus - konsul.
7 królów: Romulus; Numa Pomiliusz; Tullus Hostiliusz; Ankus Marcjusz; Tarkiniusz Priscus; Sergiusz Tuliusz; Tarkwiniusz Pyszny (despota). Wszyscy sprawowali władzę w mieście i okolicach. Królowie etruscy zapoczątkowali budowę monumentalnych świątyń: na przykład Junony, Jowisza i Minerwy na Kapitolu. Król był naczelnym wodzem i najwyższym kapłanem.
Rody (gens).
Ojciec rodziny (pater familias) miał całkowitą władzę nad życiem i śmiercią pozostałych członków (patriarchat). Przedstawiciele potężnych rodów tworzyli radę (senatus), który decydował o najważniejszych sprawach państwowych. Obok senatu istniała pierwotna forma zgromadzenia ludowego, która wybierała króla (rex). W tym czasie rozwinął się w Rzymie system klienteli - obcy, przybysze z zewnątrz (tzw. peregrini), a stopniowo także przedstawiciele zubożałych rodów szukali opieki u możnych, którzy stawali się ich patronami i opiekunami.
Grupowy portret namalowany na szkle, datowany na 250 rok n.e. Przedstawia on matkę, syna i córkę. Uważa się, że może być do portret rodziny Walentyniana III.
Społeczeństwo
Stopniowo zaczął się wykształcać podział społeczeństwa rzymskiego (populus romanus) na 2 podstawowe grupy: patrycjuszów i plebejuszy.
Patrycjusze - uprzywilejowana część społeczeństwa w początkach republiki sprawująca wszystkie urzędy i stanowiska kapłańskie. W wyniku walki z plebejuszami o władzę musieli dopuścić oni do władzy najbogatszych z nich, tworząc ostatecznie nową arystokrację tzw. nobilitas.
Plebejusze (plebs) - 1. ludzie wolni mające prywatne działki ziemi, zajmowali się handlem i rzemiosłem, służyli w wojsku jako piechota, ale nie posiadali znacznej części praw politycznych, na przykład nie mogli sprawować urzędów. Nawet po zakończeniu walki z patrycjuszami o równouprawnienie (walka nasiliła się około 486 roku p.n.e. po zamknięciu stanu patrycjuszów, kiedy to plebejusze pozbawieni zostali zasadniczych praw politycznych, min. czynnego i biernego prawa wyborczego i społecznych - min. zakaz zawierania małżeństw z patrycjuszami oraz prawa pełnego posiadania i nabywania ziemi. Walka zakończyła się około 300 roku p.n.e.) pozostały pewne symptomy podziału 2. w okresie późnej republiki niższe warstwy społeczne - plebs miejski i biedota wiejska.
Plebejusze nie byli warstwą jednolitą ekonomicznie. Bogata cześć plebsu dążyła do dostępu do urzędów - stąd walka z patrycjuszami. Walka polityczna pomiędzy tymi 2 warstwami społ. w I stadium skupiła się gł. wokół spisania prawa. Według tradycji w 449 roku p.n.e. zostało ogłoszone tzw. prawo XII tablic - ustawodawstwo cywilne i karne. Sankcjonowało ono w pełni własność prywatną, każąc wszelkie przeciwko niej wykroczenia (na przykład kradzież), niewypłacalny dłużnik stawał się zakładnikiem. Ograniczało lichwę. Oprócz własności prywatnej sankcjonowało ono także niewolnictwo potwierdzając tym samym przeżytki ustroju rodowego, jak nieograniczoną władzę ojca nad rodziną, który mógł nawet sprzedać do niewoli własne dzieci.
W V w p.n.e. powołano urząd trybunów ludowych (początkowo 2, potem 10), który mogli sprawować jedynie plebejusz. Był to najwyższy urzędnik plebejski. Trybunowie byli obrońcami plebsu wobec nadużyć patrycjuszowskich urzędników w związku z czym posiadali prawo weta- czyli zawieszania postanowień przedstawicieli władzy oraz osobistą nietykalność.
`Nowa arystokracja (nobilitas), wykształciła się od IV-III w p.n.e. Nastąpiło zlanie się górnej warstwy plebsu z patrycjuszami poprzez małżeństwa i wspólne sprawowanie urzędów. Ukształtowała się w wyniku zakończenia walki pomiędzy nimi.
Rzymianie nigdy nie stworzyli ustroju wspólnego dla całej Italii. Pozostała ona luźną federacją silnie uzależnionych od Rzymu państewek. Pełnię praw w Italii mieli tylko wolno urodzeni obywatele rzymscy (cives Romani), ale korzystać z nich mogli tylko ci, którzy przebywali w Rzymie.
Wyzwoleńcy - niewolnicy obdarzeni przez Rzymian wolnością wchodzili w skład obywateli, ale nie mogli sprawować żadnych urzędów publicznych (honores), choć już ich synowie mogli.
Podstawowym obowiązek obywateli rzymskich była służba wojskowa i płacenie podatków, w tym bezpośrednich zw. tributum.
Fresk ścienny przedstawiający życie plebejuszy. Rzymskie stroje (tunika)
OKRES WCZESNEJ REPUBLIKI od 509/508 roku p.n.e. do 275 roku p.n.e.
Początkowo Rzymianie głosili hasło bellum iustum (sprawiedliwa wojna), tj. wojna obronna. Mars - patron wojny. Na pocz. III w. p.n.e. jedynymi przeciwnikami Rzymu w Italii pozostali Grecy zajmujący południowe wybrzeża. Konflikt z Tarentem, najsilniejszym i najbogatszym miastem-państwem w Italii doprowadził do wojny. Na pomoc Grekom przybył król Epiru Pyrrus. Wojna trwała 5 lat (280-275 p.n.e.). Król Pyrrus odnosił początkowo sukcesy, ale ostatecznie poniósł znaczne straty (stąd pyrusowe zwycięstwo). Tarent skapitulował dopiero w 272 roku p.n.e. Na podbitych terenach Rzymianie zakładali różne formy organizacji państwowej uzależnione w różnym stopniu od Rzymu. Najważniejsze z nich to:
Kolonie - miały służyć jako bazy wojskowe i zaspokajać głód ziemi. Miały ustrój wzorowany na civitas rzymskiej. Najstarsze kolonie rzymskie to: Ostia, Ancjum. Tarracina.
Municipia ( w hierarchii państwowej i społecznej stały niżej od kolonii), były to podbite miasta italskie, które otrzymały pierwotnie prawo ograniczonego obywatelstwa rzymskiego bez prawa głosowania i kandydowania na urzędy. Otrzymały autonomię. Stopniowo uzyskiwały pełnie praw obywatelskich.
Socii - sojusznicy Rzymu, grupa państw sprzymierzonych. Nie mieli praw obywatelskich, ale zachowały pełnię odrębności ustrojowej. Istota tej federacji polegała na tym, że socii mogły zawierać sojusz tylko z Rzymem, ale nie wolno im było sprzymierzać się między sobą. Socii nie płaciły daniny na rzecz Rz...
riochin