WSTĘP (IRZYKOWSKI)
I. WIADOMOŚCI BIBLIOGRAFICZNE
Karol Irzykowski urodził się 25.01.1873 w Błaszkowej w rodzinie ziemiańskiej: syn Czesława i Julii. Uczęszczał do gimnazjum,a potem rozpoczął studia germanistyczne we Lwowie (przerwał w 1896, gdyż ojciec utracił majątek). Podjął wtedy pracę jako nauczyciel w gimnazjum w Brzeżanach ( przerwał w 1898 z powodu wady wymowy- jąkanie). Powrócił do Lwowa, gdzie zajął się stenografią jako sprawozdawca sądowy i dziennikarstwem; włączył się też we lwowskie życie literackie. W 1908 przeniósł się do Krakowa, gdzie pracuje do 1911 jako stenograf- korespondent krakowskiego oddziału galicyjskiej filii wiedeńskiego Biura Korespondencyjnego. Był tez członkiem redakcji dziennika ,,Nowa Reforma’’ (ch. liberalno-demokratyczny). W 1910 ożenił się z Marią Antoniną Gnoińską (zm. w 1938), miał 3 córki: Barbarę ( zmarła w dzieciństwie, poświęcił jej partie w dzienniku), Zofię i Annę. W 1918 przeniósł się do Warszawy, gdzie był kierownikiem biura stenograficznego w Sejmie ( 1919-1933), czynny udział w życiu literackim (,,Wiadomości Literackie’’, ,,Robotnik’’, ,, Trybuna’’ , ,, Pion’’). W 1928 dostał nagrodę Polskiego Towarzystwa Wydawców ( razem z Boyem i Borowym) – nie przyjął jej. W 1933 został przeniesiony na emeryturę ( odmówił podpisania tzw.adresu hołdowniczego dla Piłsudskiego i prawdopodobnie wystąpił w obronie uwięzionych posłów – sprawa brzeska) wtedy zajął się wyłącznie literaturą. Został wybrany do składu Polskiej Akademii Literatury, współpracował z radiem, prowadził dział dramatu w ,, Roczniku Literackim’’. Był to okres, w którym zyskał on duże uznanie. W 1939 stracił mieszkanie na skutek bombardowania. Podczas okupacji pracował jako nauczyciel stenografii w szkołach handlowych. , brał udział w konspiracyjnym życiu literackim, pracował nad syntezą literatury XX-lecia i nad sformułowaniem własnego programu literackiego w książce ,, Mosty’’ ( rękopisy spłonęły w czasie powstania warszawskiego- wtedy też Irzykowski został ranny i po powstaniowej poniewierce zmarł 02.11.1944 w szpitalu w Żyrardowie- tam też został pochowany.
2.Irzykowski debiutował wierszem,,Wśród nocy’’ (prawdopodobnie). Debiutem książkowym była ,,Pałuba.Sny Marii Dunin’’ (pierwsza powieść autotematyczna, jest to równocześnie powieść krytycznoliteracka). Jest to też I etap krytyki współczesnego Irzykowskiemu systemu estetyczno-ideologicznego- wyrażony najpełniej w ,, Czynie i słowie’’. W 1906 ukazały się ,,Nowele’’ z teoretycznym tekstem ,, Czym jest Horla? (Rodzaj programu)’’, który pochodził z 1896. W 1907 wyszła ,,komedia w 5 aktach’’ napisana razem z Henrykiem Mohortem ( Feigenbaumem) ,,Dobrodziej złodziei’’ – wystawiona we Lwowie w 1896, bez większego powodzenia. W 1907 ukazał się też tom,,Wiersze i dramaty’’- nie zostały dobrze przyjęte przez krytykę. W 1908 ukazała się pierwsza krytyczna książka ,, Fryderyk Hebbel jako poeta konieczności’’- porusza istotne sprawy młodopolskiej rzeczywistości literacko-kulturalnej. Hebbel był największą literacką fascynacją Irzykowskiego . Irzykowski przełożył też ,,Dzienniki’’ Hebbla i jego dramat ,,Judyta’’. W 1908 ukazała się napisana z Ostapem Ortwinem broszura ,,Lemiesz i szpada przed sądem publicznym’’ (w obronie St. Brzozowskiego). Brzozowski również fascynował Irzykowskiego. Myślał, że Brzozowski rozwiąże kwestie związane z literaturą, ale nie zgadzał się z jego metodami ( powiedział potem, że Brzozowski to największe rozczarowanie jego życia). Jednak Brzozowski wywarł duży wpływ na pojmowanie literatury i kultury przez Irzykowskiego (analiza i osąd poglądów Brzozowskiego w ,,Czynie i słowie’’. W 1913 wychodzi ,, Czyn i słowo. Głos sceptyka’’- zbiór rozpraw i szkiców drukowanych w czasopismach w latach 1905-1912. (książka rozrachunkowa z Młodą Polską- problematyka ideologiczna, literacka, historiozoficzna, polityczna). W 1913 pod pseudonimem Jerzy Kowski ukazała się beletrystyczna rzecz,, W przestrzeniach czasu. Opowiadanie fantastyczne na tle krakowskich stosunków’’. Po przerwie spowodowanej wybuchem wojny Irzykowski wydał zbiór nowel,, Spod ciemnej gwiazdy (1922). W 1924,,X Muza. Zagadnienia estetyczne kina’’ ( najlepsza wówczas na świecie książka teoretyczna o kinie). W 1924 ukazały się tez,, Prolegomena do charakterologii”- psychologiczne poglądy Irzykowskiego na problem charakteru, analiza tej sprawy na płaszczyźnie fikcyjnego świata fabuł literackich. Osobno pisał o tym tez w szkicu,, Z zagadnień charakterologii’’. Najsławniejsza książka Irzykowskiego ukazała się w 1929,, Walka o treść. Studia z literackiej teorii poznania”. Składa się z 2 części:,,Zdobnictwo w poezji. Rzecz o metaforze” i,, Treść i forma. Studium z literackiej teorii poznania. (Polemika ze Stanisławem Ignacym Witkiewiczem)”. Część I – rozprawa o metaforze, część II- polemika z Witkacym jako twórcą Czystej Formy, przedstawienie estetycznych poglądów Irzykowskiego. W 1933 ukazała się kolejna książka ,, Beniaminek. Rzeczy o Boyu-Żeleńskim’’- najbardziej skandaliczna książka, oprócz Boya atakował on też np.Słonimskiego. Pamflet wywołał skandal, a do autora zaczynały się przyznawać ugrupowania klerykalne i konserwatywne, które były wrogami Boya. Boy odpowiedział art. ,,Brzydka książka’’. ,,Beniaminek’’ posiada cechy pamfletu, zawiera też rozdział ,,Jak ja to robię?” ( metodologia sporządzania tekstu krytycznego’’.
W 1934 ukazał się ,,Słoń wśród porcelany (Studia nad nowszą myślą literacką w Polsce)”- wybór artykułów , polemik wydawnych w latach 1917-1932. Uznany za rozrachunek z nowoczesnymi fermentami w literaturze polskiej. Jest to książka starannie skomponowana , artykuły są ułożone w 6 grup problemowych: Ścięcie trzech Gorgon” przedrukowane szkice o programofobii, o plagiatowym charakterze polskich rewolucji literackich i o sprawie komunikatywności nowej poezji; II- ,,Dwa F” analiza krytycznych poczynań praktycznych i teoretycznych futurystów i formistów oraz sprawę pogardzanego realizmu i naturalizmu. Dwa teksty z grupy ,,Dwaj teoretycy” poświęcone są krytyce uniwersalizmu Jana Nepomucena Millera i poglądom Tadeusza Peipera. Z art. ,,Zza kulis krytyki” z ,,Czynu i słowa” łączy się grupa poświęcona krytyce (,,Przesądy i przesady krytyki”). Ostatni dział ,,Jednostka na śledztwie społecznym (Piła marksistyczna, Prekursor tzw.estetyki proletariackiej. (O F. Mehringu), Socjalizm a literatura, Tajemnica nocy listopadowej” przynoszą istotne sformułowania ( społeczne uwarunkowania sztuki, jej funkcje społeczne). Główna tonacją ,,Słonia…” jest rozczarowanie niedojrzałością i plagiatowością programów i poezji początku dwudziestolecia, skamandrytami, futurystami, formistami itp., niski poziom krytyki i teatru.
Trochę inny charakter ma kolejny tom ,,Lżejszy kaliber. Szkice-próby dna-aforyzmy” (1938)- szkice literackie i publicystyka kulturalna lat 1931-1937- Irzykowski zajął się tu problemami, z którymi zwykły czytelnik był w pewien sposób zaznajomiony np. o małżeństwach koleżeńskich, satyryczny opis środowiska literackiego, eseje ,,Zmierzch samotności”, ,,Alchemia ciała (Zagadnienia okrucieństwa)”, ,,Autobiografizm”. Była to ostatnia książka opublikowana przez Irzykowskiego. Po wojnie wydano ocalałe fragmenty ,,Mostów” w książce Dąbrowolskiej , w 1957 Andrzej Stawar wydał wybór z całej książkowej produkcji krytycznoliterackiej Irzykowskiego ,,Cięższy i lżejszy kaliber. Krytyki i eseje”; publikacja dzienników Irzykowskiego przez A. Dobosza ze wstępem S. Kisielewskiego w 1964 ,,Notatki z życia, obserwacje i motywy”- bogata zawartość krytycznoliteracka. W 1965 J. Szpotański wydał wybór recenzji teatralnych; J. Koniński wydał też listy pisane do Karola Ludwika Konińskiego- źródło do poznania dziejów przyjaźni pisarzy, przedstawiają też jego poglądy. W 1974 L. Grzeniawski wydał rodzaj wyciągu z wszystkich książek Irzykowskiego zdań będących aforyzmami. Irzykowski pojawia się też w kilku większych antologiach tekstów krytycznoliterackich.
Irzykowski prowadził także działalność edytorską i przekładową. Oprócz tłumaczeń Hebbla , przełożył opowiadanie Ludwika Hevesiego ,,Juliusz Verne w piekle” (1925). Jako edytor 2 razy: wydał Brzozowskiego studia o Wyspiańskim w 1912 i opracowując ,,Legendę Młodej Polski” Brzozowskiego jako VIII tom ,,Dzieł wszystkich” w 1937.
II. KULTURA- LITERATURA- KRYTYKA
Działalność Irzykowskiego objęła długi okres czasu. Uprawiał on poezję, dramat, prozę i gatunki krytycznoliterackie. Pojęcie krytyki jest u niego obszerne. Z powodu tej różnorodności jeszcze za życia Irzykowskiego upowszechnił się stereotyp polegający na posądzaniu tych działań o chaos i jednolitość założeń, a jego działalność uznano za zbiór kapryśnych wystąpień i niespójnych pretensji. Prawdą jest, że Irzykowski nigdy nie napisał dzieła przedstawiającego do końca jego pozytywny program, a jego założenia były przedstawiane w skomplikowanych sytuacjach polemicznych. Jednak myśl Irzykowskiego jest ,,dynamiczna i synchronicznie i diachronicznie”.
W każdym systemie krytycznoliterackim są założenia, które dotyczą jego samego, wyglądu literatury i świata. U Irzykowskiego jest to wyraźnie zaznaczone. Świat (świat ludzki, kultura) jest dla Irzykowskiego dziełem człowieka, nie uznawał on zewnętrznej interwencji, wszystko jest skutkiem starć między rodzajami wymiarów człowieka np.społeczne, jednostkowe; najważniejszym członem kultury jest jednostka ludzka, ich interesy SA różne, więc środowisko staje się dynamiczne, zmienne i konfliktowe; świat jest polem bezustannej walki między ludźmi (umiejętność kodyfikującej zasady prowadzenia sporów i dyskusji). Spór jest dla niego słowem-kluczem w opisie rzeczywistości; świat można poznać rozumem; świadomość ludzka jest myśleniem kierowanym przez człowieka; rzeczywistość jest chaosem; rozumowej organizacji i poznania dokonuje się poprzez użycie systemów poznawczych jak nauka czy filozofia; walki poznawcze na terenie rozumu są odzwierciedleniem walk międzyludzkich; Irzykowski zwalczał tez relatywizm poznawczy. Stworzył on także tzw.zasadę komplikacji (,,naczelna zasada nowej kultury”)- instrukcja dla każdego postępowania w kulturze, związana z nakazem merytoryczności ( w myśleniu chodzi o wartości konkretne i poszczególne, wartości mają być pokazane w zastosowaniu praktycznym). Te zasady były związane też z zasadą rozwoju historycznego ,,w kształt linii spiralnej” ( powroty do postaw czy idei w historii pojawiają się dzięki momentom komplikującym i stają na ,,wyższym skręcie spirali”. ,,Myśl projektująca”- rozum zajmował się sprawozdaniami z rzeczywistości i projektował jej przyszły wygląd. Kultura pozytywna dla Irzykowskiego była to kultura nastawiona na produkcję nowych wartości rodzących się w chaosie strac społecznych; duża wartość nowości i oryginalności. Myśl projektująca miała się przejawiać w planach społeczeństwa i jednostki; człowiek często uprawia przesadę w niektórych poczynaniach np. w miłości lub w małżeństwie, zawsze coś udaje.
U Irzykowskiego literatura stoi najwyżej w hierarchicznym układzie sztuk i wykracza w inne rejony kultury; jest spokrewniona ze wszystkimi instytucjami kultury, wyprzedza inne nauki i dostarcza dla nich materiał badawczy; literatura spełnia funkcje poznawcze, jest czynnością utylitarną (związana z dydaktyzmem i tendencyjnością), literatura dostarcza odbiorcom pewnych wzorców i miar pokazanych przez bohatera, typowe sytuacje itp. Od lat 30. XX w. określenie osoby pisarza wiąże się u Irzykowskiego z klerkizmem ( nauka o życiu rozszerzona poza literaturę, wyjście poza literaturę, bada mikrokosmos jednostki ludzkiej). Oprócz tego literatura spełniała jeszcze dla Irzykowskiego kilka innych funkcji: antycypacyjną (przedstawia przyszłe i doskonalsze stosunki między ludźmi, lepszą wiedzę o nich), kompensacyjną ( dostarcza wartości, które są potrzebne, a których aktualnie nie ma). Wyróżnił on 3 fazy, rodzaje literatury: obserwująca( przygotowująca), walcząca i ziszczająca (najcenniejsza i najczęściej spotykana). Kategorie treści i formy przedstawił jako pierwszy Witkiewicz. W świecie Irzykowskiego wartości dzielą się na hierarchie ( wartości uznane) i aktualności ( wartości jeszcze niedokładnie rozpoznane). Nazwa ,,forma” dotyczy tych wartości z aktualności. Dzieło lit. jest zbudowane wyłącznie z treści tylko różnego pochodzenia. Przekształcenia dualistycznej pary ,,treść- forma” to redukcja jednej kategorii do drugiej.
Krytyka ma na celu obowiązki poznawcze wobec literatury, potrafi lepiej niż literatura uporać się z zagadnieniami życia; krytyk to ,, skrachowany poeta”. Można tu wyróżnić 4 funkcje krytyki: 1.weryfikacji i rewizji ( bada istniejące wartości literackie wg obowiązujących w świeci praw i zasad, poszukuje się tzw. skostnień), 2.perswazyjna i dopingująca ( jest skutkiem działania weryfikującego, usiłowanie rozpowszechnienia wartości pożądanych,a jeszcze nieznanych w życiu literackim), 3.antycypacyjna ( odgaduje twórczość, której jeszcze nie ma, ale na pewno będzie, projektuje przyszłą twórczość)- moment najistotniejszy w krytyce, 4.popularyzatorska i reprezentacyjna ( przenoszenie do literatury interesów czytelnika). Recenzje teatralne Irzykowskiego niczym nie różniły się od ,,zwykłej” krytyki literackiej ( w teatrze miała się objawiać literatura).
Nozycoreki