Wczesna epoka brązu.doc

Archeologia i prahistoria polsku ir ostatnim póbviec^ti Poznań 2000:133-138

SŁAWOMIR KADROW Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Kraków

BADANIA NAD WCZESNYM OKRESEM EPOKI BRĄZU

Uwagi moje mają charakter uzupełniający wobec tez zawartych w części wystąpienia Profesora Jana Machnika. Koncentrują się zatem na wczesnym okresie epoki brązu. W znacznej mierze dotyczą one Małopolski i obszarów z nią sąsia­dujących. Jak wiadomo na terenie tym w omawianym czasie rozwijała się kultura mierzanowicka (kadrów. machnik 1997), będąca zasadniczym elementem epi-sznurowego, przykarpackiego kręgu kulturowego (machnik 1967).

Paradoksalnie historię badań nad kulturą mierzanowicka rozpocząć można od książki Leona Kozłowskiego pt. Wczesna, starsza i środkowa epoka brązu w Polsce w świetle subborealnego optimum klimatycznego i jego wpływu na ruchy etniczne i zaludnienie Polski (KOZŁOWSKI 1928). Badacz ten wysunął w niej tezę o gwałtownym wyludnieniu ziem polskicli (w tym Małopolski) u schyłku neolitu i w początkach epoki brązu. Wykopane przez siebie groby kultury mierzanowickiej na polu Gawroń-skiego w Iwanowicach. zaliczył błędnie do kultury unietyckiej (kozłowski 1928). Dziełem swym sprowokował jednak szybką reakcję Józefa Kostrzewskiego, który odrzucając hipotezę wyludnienia, zebrał pokaźny jak na owe czasy zespół źródeł (in.in. z Tomaszowa, Złotej oraz wspomniane już zespoły grobowe z Iwanowie), nazywając go kulturą tomaszowską (kostrzew.ski 1933). Znakomite wyniki badań Kazimierza Salewicza (saliwicz 1937) w Mierzanowicach skłoniły Kostrzewskiego do zmiany nazwy kultury tomaszowskiej na mierzanowicką (kostrzewski 1939-1948). Od samego początku traktował ją jednak jako bezpośrednią kontynuację i składowy element kompleksu neolitycznych kultur sznurowych (kostrzewski 1939-1948, 1949). Podobnie uważali znakomici uczniowie J. Kostrzewskiego, m.in. Konrad Jażdżewski (zob. kostrzewski. chmielewski, jażdżew.ski 1965: jażdżew-ski 1981) i Witold hensel (1973).

Zupełnie nowe spojrzenie na zagadnienie początków epoki brązu w południowo-wschodniej Polsce zaprezentował już w latach 60. Jan Machnik. Bardzo ważnym

l 34                           SŁAWOMIR KADRÓW

momentem prowadzącym do uznania kultury mierzanowickiej za całkowicie odrębną jednostkę kulturową względem kultury ceramiki sznurowej, było wydzielenie tzw. grupy Chłopice-Veselé (machnik. 1960, 1963; por. też točik 1963). Na podstawie analizy zespołów zwartych wykazano chronologiczną, typologiczną i technologiczną odrębność materiałów chłopicko-veselskich, które występują w Małopolsce, na Gór­nym Śląsku, na północno-wschodnich Morawach oraz w południowo-zachodniej Słowacji (machnik. 1966). Do czasu zanegowania potrzeby wydzielenia omawianej jednostki, tzn. grupy/kultury Chłopice-Vesele (kadrow, machnik.owie 1992;

kadrow, machnik. 1997), uściślano jej chronologię i zasięg oraz wzbogacano wie­dzę o jej inwentarzach (machnik 1977, 1981; batora 1991; peška, šebela 1992).

Niezbywalną zaletą wydzielenia zespołów typu chłopicko-veselskiego (niezależ­nie od istotnych wad tego rozwiązania, które nie są przedmiotem tego wystąpienia) było rozgraniczenie ceramicznych materiałów neolitycznych i wczesnobrązowych zdobionych sznurem. To zadecydowało również o tym, że zabytki z wczesnego okresu epoki brązu z południowo-wschodniej Polski — uważane dotychczas za efekt peryferyjnego zacofania o neolitycznym w istocie obliczu - potraktowane zostały jako specyficzna egzemplifikacja wielowątkowej ewolucji społeczeństw rodzącej się epoki brązu w Europie. Jeszcze większe znaczenie w tym zakresie miała koncepcja episznurowego, przykarpackiego kręgu kulturowego sformułowana również przez Jana machnika (1967). Należeć miały do niego następujące jednostki kulturowe:

grupa Chłopice-Vesele, kultura mierzanowicka, grupa nitrzańska, kosztańska oraz (w zależności od ujęcia) kultura strzyżowska. Problematyka rozwoju kulturowego Małopolski w omawianym okresie wyszła z cienia lokalności i po raz pierwszy stała się przedmiotem rozważań na forum środkowoeuropejskim (točik. 1963; machnik 1972; vladár 1973; schubert 1974; batora 1991; PEŠKA, ŠEBELA 1992; schalk 1992; novotna, novotny 1996).

O ile recepcja wyżej wymienionych poglądów poza granicami naszego kraju przebiegała bez poważniejszych zakłóceń (wyjątkiem jest tu może nie najwyższego lotu praca Klausa schafera z 1987 r.), będąc jednym ze świadków sukcesów pol­skiej archeologii, o tyle na gruncie rodzimym nie miała ona aż tak łatwej drogi. Przy­padki ignorowania faktu przynależności kultury mierzanowickiej i innych jednostek episznurowego, przykarpackiego kręgu kulturowego do świata epoki brązu (np. dąbrowski, hensel Z. 1984) sąsiadują tu z otwartą jego krytyką (np. hensel W. 1973) lub z warunkową jego akceptacją (jażdżewski 1981; gedl 1989). Otwarte poparcie dla tego stanowiska wyrażano początkowo niezbyt często (np. kowalczyk. 1963; kempisty 1978). Wydaje się jednak, że w ostatnich dwóch dziesięcioleciach młodsze pokolenie archeologów (np. kosko 1979) przyjęło powszechnie do wiado­mości „brązowy" charakter omawianego kręgu kulturowego, wychodząc z założenia, że o charakterze tym decyduj ą ważniejsze powody niż liczba (jak wielka?!) zdepono­wanych w ziemi przedmiotów wykonanych z brązu. Nikt przecież nie neguje przy­należności kultury Straubing do epoki brązu mimo, że w jej zespołach nie ma zabyt­ków z tego stopu.

Interesujące, że sceptycy i przeciwnicy włączenia kultury mierzanowickiej i jed­nostek jej pokrewnych w obręb epoki brązu nigdy nie zdobyli się na poważne opra-

Badania nad wczesnym okresem epoki brązu                 13 5

cowanie naukowe, w którym przedstawiliby dostateczne uzasadnienie swego stano­wiska. Prof. Jan Machnik natomiast po sformułowaniu pojęcia episznurowego, przykarpackiego kręgu kulturowego (machnik 1967) przystąpił do konkretyzacji jego zawartości (zob. machnik: 1972), a następnie przedstawił szerszą, prahisto-ryczną koncepcję środkowoeuropejskiej cywilizacji wczesnobrązowej (machnik 1978). Stała się ona przedmiotem dyskusji w „obozie zwolenników" (np. kosko 1991; czebreszuk 1996), nie znalazła jednak odpowiedzi po stronie sceptyków. Podobny los spotkał rozległą panoramę związków kulturowych Małopolski z Kotliną Karpacką pióra tegoż samego autora (machnik 1987). W Wielkiej Brytanii uznana została za godną ponownej publikacji w języku angielskim (machnik 1991), a na gruncie polskim nie znalazła do dziś konkurencyjnego ujęcia.

Wbrew pozorom spór o charakter i przynależność kręgu episznurowego do epoki brązu nie ma jedynie znaczenia terminologicznego —już „brązowy" czy też jeszcze „neolityczny"? Zwolennicy „brązowego" charakteru omawianego kręgu kładą nacisk na niekoniecznie gwałtowne, lecz istotne w nim przemiany o kompleksowym charak­terze (ekonomicznym i społecznym), które korespondują w znacznym stopniu z przemianami dokonującymi się w całej środkowoeuropejskiej cywilizacji wczes­nobrązowej. Nie da się natomiast ukryć ewidentnych różnic pomiędzy np. kulturą mierzanowicką a kulturą unietycką w jej klasycznej fazie. Podobnie głębokie różnice występowały jednak również między ewidentnie „brązowymi" kulturami blisko­wschodnimi (np. Ebla) z zadziwiająco wysoko rozwiniętymi instytucjami politycz­nymi (zaawansowane formy władzy i organizacji politycznych) i rynkowymi (banki, weksle, kilka kategorii kupców itd.; por. klengel 1995) i równie „brązowymi" kul­turami zachodniej części Europy Środkowej (np. kultura unietycką) z ogromnymi ilościami deponowanych (głównie w skarbach) wyrobów brązowych, ale bez głębo­kiego zróżnicowania społecznego oraz bez komplikacji struktur politycznych i eko­nomicznych. W środkowoeuropejskim świecie olbrzymiej produkcji metalurgicznej, owoce tejże produkcji miały głównie znaczenie pozautylitame. Były to tzw. dary dla bogów („Gaben an die Götter", por. hansel A. i B. red. 1997). Był to więc w prze­ciwieństwie do bardziej zracjonalizowanego i bardziej urynkowionego świata blisko­wschodniego epoki brązu, typowy świat „zaczarowany" (w sensie weberowskim), czyli irracjonalny. Wszystkie trzy wspomniane kręgi, czyli: episznurowy, unietycki i państw-miast Syrii, końca III tysiąclecia p.n.e. zasługiwały na miano światów z epoki brązu, pomimo ogromnych różnic je dzielących. Zgodnie z regułą, że wszy­stko to co nie przypomina środkowoeuropejskich kultur epoki brązu z wielką liczbą znajdujących się tam depozytów przedmiotów brązowych, należałoby wykluczyć z tejże epoki wysoko rozwinięte cywilizacje np. starożytny Egipt. W praktyce zawęziłoby to możliwość zaliczania do epoki brązu (w jej wczesnym okresie) tylko kultur obszarów zachodniej części Europy Środkowej, południowej części Wysp Brytyjskich, pewnych partii Zakaukazia (i to z zastrzeżeniami) oraz kultury wczes-nomykeńskiej.

Podobnie jak to, że o „neolityczności" jakiejś kultury nie decyduje fakt występo­wania na jej terenie przedmiotów wykonanych z kamienia gładzonego, lecz obec­ność wytwórczych form zdobywania pożywienia, tak o „brązowości" danej kultury

136                           SŁAWOMIR KADRÓW

również nie powinno decydować bezduszne kryterium występowania na jej obszarze pewnej liczby (jak wielkiej?!) przedmiotów brązowych. W tym względzie zgadzam się całkowicie z moim Mistrzem - Janem Machnikiem.

BIBLIOGRAFIA

BATORA J.

1991   The reflection of economy and social structure in the cemeferies of the Chłopice-Veselé and Nitra cullures, SlArch 39: 91- 142.

czebreszukj. 1996   Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań.

DĄBROWSKI J., hensel Z. 1984  Epineolityczne materiały ze Strzyżowa, woj. Zamość, SprArch 35: 69-85.

GEDLM. 1989  Wczesna epoka brązu, [w:] Pradzieje ziem...* 1989, t. l, cz. 2: 393-440.

HANSEL A. i B. (red.) 1997   Gabon an die Götter. Schätze der Bronzezeit Europas, Berlin.

HENSEL W. 1973   Polska starożytna, Wrocław.

JAŻDŻEWSK.I K. 1981   Pradzieje Europy Środkowej, Wrocław.

KADROW S., MACHN1K J. 1997   Kultura mierzanowicka. Chronologia, taksononiia i rozwój przestrzenny, Kraków.

KADROW S.. MACHNIKOWIE A. i J.

1992   Iwanowice, stanowisko Babia Góra, cz. II. Cmentarzysko z wczesnego okresu epoki brązu, Kraków.

KEMPISTY A.

1978   Schyłek neolitu i początek epoki brązu na Wyżynie Małopolskiej w świetle badań nad kopcami. Warszawa.

KLENGEL H.

1995   Handel lind Tanscii in den Scliriftquellen des Alten Orients, [w:] Tausch und Verkehr im bronze- und friiheisenzeitlichen Sildosteuropa, red. B. Hansel, Miinchen-Berlin: 39-48.

KOSTRZEWSKI J.

1933   /, // i  /// okres epoki brązowej w Polsce, PA 4 (1928-1932): 1-35.

'939-1948 Od mezolitu do okresu wędrówek ludów, [w:] KRUKOWSKI S., KOSTRZEWSKI J., JAKIMOWICZ R., Prehistoria ziem polskich, (Encyklopedia Polska PAU, t. IV/1), Kraków: 118-359. 1949   Pradzieje Polski, Poznań.

KOSTRZEWSKI J., CHMIELEWSKI W., jażdżewski                           K.1965   Pradzieje Polski, Wrocław.

KOSKO A.

1979   Rozwój kulturowy spoleczeństw Kujaw w okresie schyłkowego neolitu i wczesnego brązu, Poznań.

Badania nad wczesnym okresem epoki brązu                 137

1991   Ze studiów nad kujawską enklawą naddiinajskiej cywilizacji wczesnobrązowej, Poznań-Inowrocław.

KOWALCZYK J. 1963   Terminologiczne konsek\vencje, WA 29: 1-5

KOZŁOWSKI Ł.

1928   Wczesna, starsza i środkowa epoka brązu w Polsce wświetle subborealnego optimum klimatycznego i jego wpływ na nicliy etniczne i zaludnienie Polski, Lwów.

MACHNIK. J.

1960  Ze studiów nad kulturą ceramiki sznurowej w Karpatach polskich, AAC 2: 55-86. 1963   Uwagi o związkach i chronologii niektórych znalezisk kultury ceramiki sznurowejw Karpatach, AAC 4: 91-107.

1966   Studia nad kulturą ceramiki sznurowej w Małopolsce, Wrocław.

1967   Stosunki kulturowe na przełomie neolitu i epoki brązu w Mafopolsce / na tle przemian w Europie Środkowej, [w:] Materiały do prahistorii ziem polskich, cz. 3 (l). Warszawa 1972   Die Mierzanowice-Kost'any- Kultur und das Karpatenbecken, SlArch20: 177-178.

1977   Frühbronzezeit Polens (Übersicht über die Kulturen und Kulturgruppen), Wrocław.

1978   Wczesny okres epoki brązu, [w:] PZP* t. 3: 9-136.

1981   Die Verbreitung und Chronologie der Chłopice-Vesele- Kultur, SlArch 20: 297-311.

1987   Kultury z przełomu eneolitu i epoki brązu w strefie karpackiej, Wrocław.

1991   The earliest Bronze Age in the Carpathian Basin, Bradford.

NOVOTNA M., NOVOTNY B.

1996   Karpaten- und Donauregionen in der frühen und mittleren Bronzezeit, Acta Archeolo-gica 67: 87-98.

PEŠKAJ., ŠEBELA L.

1992   Fundę der Chlopice-Vesele-Gruppe in Mähren und ihre Stellung in der Endphase des Spätäneolithikums, Prahistorica 19: 131-141

salewicz K.

1937  Tymczasowe wyniki badań prehistorycznych w Mierzanowicach (pow. opatowski, woj. kieleckie), ZOW 19: 131-141.

SCHAFERK.

1987   Die Schmirtenauer Kultur. Zur Ordnung der frühen Bronzezeit im Netze- Warthe-Raum, Bonner Hefte żur Vorgeschichte 23, Bonn.

SCHALK. E.

1992   Das Gräberfeld von Hernadkak. Studien zum Beginn der Frühbronzezeil im nordöst lichen Karpatenbecken, Bonn.

schuberte. 1974  Studien zur frühen Bronzezeit an der mittieren Donau, BdRGK. 54: 1-105.

TOĆ1K A. 1963   Die Nitra-Gruppe, Archeologickć Rozhledy 15: 716-774

VLADAR.I.

1973   Osteuropeische und mediterrane Einflüsse im Gebiet der Slowakei während der Bronze­zeit, SlAKh 21: 253-357.

138                           SLAWOMIR KADROW

FORSCHUNGEN ZUR FRÜHEN BRONZEZEIT Zusammenfassung

Meine Anmerkungen ergänzen die ebenfalls in diesem Teil enthaltenen Ausführungen von Professor Jan Machnik, der schon in den 60er Jahren einen völlig neuen Ansatz für die Erforschung der Anfänge der Bronzezeit in Südostpolen entwickelte. Ein besonders wichtiger Punkt, der dazu führte, die Mierzanowice-Kultur als völlig eigenständige, von der schnurkeramischen Kul­tur unabhängige Kultureinheit zu verstehen, war die Abgrenzung der sog. Chłopice-Vesele-Gruppe (machnik 1960,1963; vgl. auch točik 1963). Ein ungeheurer Vorteil dieser Absonde­rung von Verbänden des Typs Chlopice-Vesele ist die Unterscheidung von einerseits neolithi-schem und andererseits bronzezeitlichem schnurkeramischen Material. Dies entschied auch darüber, dass Funde der frühen Bronzezeit in Südostpolen, die zuvor als Auswirkung eines peri-pheren Rückstandes mit im wesentlichen bronzezeitlichem Charakter gegolten hatten, nun als spezifische Exemplifizierung der vielschichtigen Evolution von Gesellschaften angesehen wur­den, wie sie in der Bronzezeit in Europa eingesetzt hatte. Noch größere Bedeutung hatte in die­sem Bereich das Konzept des epischnurkeramischcn, karpatischen Kulturkreises, das auch von Jan MACHNIK (1967) formuliert wurde. Dazu gehörten folgende Kultureinheiten: die Chtopi-ce-Vesele-Gruppe, die Mierzanowice-Kultur, die Nitra-Gruppe, die KosZäny-Gruppe und (abhängig vom Verständnis) die Strzyzow-Kultur. Die Problematik der kleinpolnischen kultu­rellen Entwicklung zu dieser Zeit verlor ihren lokalen Charakter und stand zum ersten Mal auf mitteleuropäischer Ebene zur Diskussion (tocik 1963; machnik 1972; VLADÄR 1973; SCHU-BERTl974;BÄTORAl991;PESKA,SEBELA 1992; schalk 1992; NOVOTNÄ, novotny 1996).

So sehr die Rezeption dieser Begriffe außerhalb Polens ohne größere Schwierigkeiten ver­lief (eine Ausnahme bildet hier vielleicht die Arbeit von Klaus SCHÄFER 1987), was ein Beweis für die Erfolge der polnischen Archäologie ist, so schwer hatte sie es auf heimatlichem Grund, sich durchzusetzen. Man ignorierte die Zugehörigkeit der Mierzanowice-Kultur und anderer Einheiten des epischnurkeramischen, karpatischen Kulturkreises zur Welt der Bronzezeit (z.B. dabrowski, HENSEL Z. 1984), begegnete ihr mit offener Kritik (HENSEL W. 1973) oder mit bedingter Akzeptanz (JAZDZEWSKI 1981; GEDL...