Kierunki ekonomiczne w Europie od XVII do XIX wieku –
liberalizm gospodarczy, protekcjonizm, neoprotekcjonizm.
Liberalizm gospodarczy
W XVIII wieku zaczęły następować zmiany w gospodarce poszczególnych krajów, gdzie dominowała polityka merkantylistyczna. Mniej więcej w tym samym czasie we Francji i Anglii pojawiły się poglądy o konieczności ograniczenia, a nawet likwidacji reglamentacji życia gospodarczego przez państwo, udzielenia przedsiębiorstwom i kupcom pełnej swobody działania. Doktryna liberalizmu gospodarczego stanowiła element składowy fizjokratyzmu, dlatego jego przedstawicielami byli przede wszystkim Francis Quesnay oraz Adam Smith i Dawid Ricardo w Anglii, a także P. Boisguillebert we Francji. Głosili oni tezę o niezależnej i obiektywnej roli życia gospodarczego, jak również rządzących nim praw ekonomicznych. Źródłem bogactwa była dla nich ziemia, popierano produkcję rolną, wzrost cen płodów ziemi, zwłaszcza zbóż. Liberalizm gospodarczy występował przeciwko polityce merkantylistycznej i jej idei gromadzenia pieniędzy oraz uprzywilejowania przemysłu i handlu. Przedstawiciele liberalizmu gospodarczego domagali się przede wszystkim wolności wyboru zajęcia, wolności handlu zewnętrznego i zagranicznego oraz wolnej konkurencji.
W zachodniej części kontynentu europejskiego z liberalizmem gospodarczym mamy do czynienia pod koniec XVIII w., natomiast w Europie środkowej i wschodniej w I poł. XIX w. Politykę liberalną stosowano głównie w odniesieniu do spraw własnej gospodarki, natomiast w stosunku do zagranicy nadal najważniejsza pozostawała protekcjonistyczna ochrona przed napływem obcych towarów przemysłowych. Rozprzestrzenianie się liberalizmu w wewnętrznej gospodarce było związane z likwidowaniem pozostałości ograniczeń feudalnych w przemyśle i handlu, hamujących rozwój stosunków kapitalistycznych.
W Anglii rozwój wolnego handlu był procesem długotrwałym, co było spowodowane m.in. utrzymywaniem wysokich ceł przywozowych oraz zakazem importu niektórych towarów przez inne kraje. Liberalizm gospodarczy był tutaj przestrzegany najbardziej konsekwentnie i ostatecznie przyjął się w 1849r., kiedy to zniesiono Akt Nawigacyjny Cromwella oraz zezwolono na wolny import zboża. Zmiany te znalazły swe odzwierciedlenie w cenach zbóż i żywności na wewnętrznym rynku angielskim. Import zboża, a w konsekwencji obniżenie cen żywności, umożliwiło zmniejszenie kosztów produkcji przemysłowej i polepszenie sytuacji materialnej robotników. Sytuacja właścicieli ziemskich i osób zatrudnionych w rolnictwie uległa wówczas pogorszeniu. Był to jedyny kraj, w którym zasada wolnego handlu znalazła pełne zastosowanie.
We Francji w 1774r. ministrem skarbu został A. Turgot, który jako zwolennik fizjokratyzmu zaczął wprowadzać w życie politykę liberalizmu gospodarczego poprzez likwidację cechów i ich regulaminów. Po ustąpieniu Turgota odwołano jego decyzje i tak zmieniała się sytuacja w dziedzinie gospodarki Francji. Duży wpływ na te działania miała Wielka Rewolucja Francuska oraz wojny napoleońskie, gdzie to Francja wprowadziła blokadę kontynentalną wobec Anglii. W latach czterdziestych XIX w. zaostrzyła się walka między zwolennikami wolnego handlu a zwolennikami protekcjonizmu i trwała ona do 1860r. Przeciwnikami wolnego handlu byli przede wszystkim przedsiębiorcy przemysłowi, którzy chcieli zachować wysokie cła na swe wyroby. Jego zwolennikami natomiast byli kupcy, którzy chcieli obniżenia cen i wzrostu obrotów handlowych. W 1860r. we Francji przewagę zdobyła idea wolnego poprzez zawarcie traktatów z Anglią, Włochami, Prusami i innymi państwami niemieckimi, a tym samym obniżenie ceł przywozowych na węgiel, metale i maszyny. Jednak już w 1871r. po wojnie francusko-pruskiej ponownie ustanowiono wysokie cła protekcyjne.
W krajach Europy środkowej i wschodniej tempo przemian było wolniejsze, a rozwój liberalizmu także był związany z likwidacja ograniczeń feudalnych. Ważnym elementem polityki wolnohandlowej w Prusach i w całych ówczesnych Niemczech była chęć gospodarczego i politycznego zjednoczenia kraju i utworzenia jednolitego rynku narodowego. W 1834r. powstał Niemiecki Związek Celny, w którego skład wchodziło 18 państw, a od 1860r. coraz szerzej wprowadzano zasady wolnego handlu w międzynarodowych stosunkach gospodarczych państw członkowskich. Podobna sytuacja miała miejsce w innych krajach europejskich: połączenie w 1827r. ziem austriackich jeden obszar gospodarczy, a następnie ukształtowanie jednolitego rynku austriacko-węgierskiego, zniesienie w Szwajcarii granic celnych między kantonami w 1848r, oraz zjednoczenie polityczne Włoch w 1859r. Pozwoliło to na włączenie tych krajów dzięki umowom handlowym w nurt liberalizacji stosunków gospodarczych. Najpóźniej do tego grona dołączyła Rosja, która przez utrzymywanie stosunków feudalnych hamowała rozwój przemysłu. Dopiero w 1861r. kiedy ministrem finansów został Reutern nastąpiły istotne zmiany: popieranie prywatnej inicjatywy, a zwłaszcza udzielanie koncesji na budowę linii kolejowych, zwiększenie nacisku podatkowego, rozpowszechnianie pożyczek wewnętrznych. Co do handlu zagranicznego to obniżono stawki celne na towary przywożone i wywożone oraz starano się poprzez zainteresowanie inwestycjami przyciągnąć obcy kapitał. Rosja więc aż do końca lat siedemdziesiątych kierowała się zasadami wolnego handlu dzięki przewadze rolnictwa i zainteresowaniu obszarników w handlu zagranicznym zbożem.
Większość krajów, wyłączając Anglię, prowadziła zasadę wolnego handlu poprzez ustępstwa, których zakres zależał od ich poziomu gospodarczego. W połowie XIX w. liberalizm gospodarczy oznaczał próbę podporządkowania przez silny przemysł angielski słabszego przemysłu obcego, co odpowiadało właścicielom ziemskim chcącym eksportować swoje towary do Anglii, natomiast powodowało sprzeciw przedsiębiorców przemysłowych i prekursorów rozwoju przemysłu w poszczególnych krajach. Polityka wolnego handlu była skutkiem szybkiego rozwoju oraz umocnienia gospodarki i stosunków kapitalistycznych. Prym wiodła tutaj Anglia, która nie obawiała się konkurencji obcej i dążyła do rozszerzenia rynków zbytu. Jednak już w II poł. XIX w. Niemcy i Stany Zjednoczone zaczęły prześcigać Anglię pod względem rozwoju i wielkości inwestycji. Tak więc liberalizm gospodarczy doprowadził do przyspieszenia kapitalizmu na całym świecie.
Protekcjonizm.
Protekcjonizm była to polityka mająca na celu ochronę rynku krajowego przed konkurencją zagraniczną poprzez ograniczenie importu oraz pobudzanie i ułatwianie eksportu. W okresie merkantylizmu nastąpiło rozpowszechnienie protekcjonizmu celnego. Polegało to na szczególnie wysokich stawkach od towarów przywożonych, natomiast wywóz towarów często odbywał się bez żadnych opłat. We Francji w 1667r., poprzez wejście w życie taryfy celnej, wprowadzono tak wysokie cła na niektóre towary, że były one równoznaczne z zakazem ich przywozu. W XVIII w. w krajach Europy środkowej i wschodniej wprowadzono zakazy przywozu i opłaty celne. Handel zagraniczny przejawiał się wówczas w popieraniu przez państwo monopolu handlu i żeglugi między metropolia a koloniami. Kraje popierały budownictwo okrętów, a już w XVI w. w niektórych krajach import obcych towarów często mógł się odbywać wyłącznie na własnych statkach lub też na statkach krajów, skąd pochodziły towary. Obce statki musiały zmagać się z wysokimi opłatami celnymi, a przywożone przez nich towary obciążane były opłatami celnymi. Najpełniej odzwierciedla ową politykę Akt Nawigacyjny wydany w Anglii w1651r. przez Cromwella. Akt ten pozwalał na przywóz towarów z Azji, Afryki, Ameryki tylko na okrętach należących do poddanych brytyjskich, których załoga składała się przynajmniej z 75% z Anglików. W 1660r. wprowadzono dodatkowo, by okręt był zbudowany w Anglii, a także potwierdzono uprawianie żeglugi przybrzeżnej jedynie przez okręty angielskie. Założeniem tej polityki było również popieranie kompanii prowadzących handel z krajami zamorskimi. Ponadto stosunek do rolnictwa był określony założeniami protekcjonizmu przemysłowego. Dla rozwijającego się przemysłu zapewniano tanie surowce i środki żywnościowe. Także rolnictwo starano się chronić przed obcą konkurencją poprzez ustalanie wysokich ceł przywozowych. Protekcyjna polityka handlowa nie miała jednak szans na utrzymanie się wobec rozwoju gospodarczego krajów europejskich. W II poł. XVII w. i na początku XVIII w. państwa zaczęły regulować wzajemne kontakty poprzez zawieranie umów handlowych mówiących m.in. o obniżeniu ceł na niektóre towary. Szczególną aktywność wykazywała Anglia, która dzięki silnej pozycji gospodarczej zawierała traktaty handlowe z Portugalią, Hiszpanią, Francą i Austrią jako kontrahent uprzywilejowany.
Neoprotekcjonizm.
Był to nowy typ protekcjonizmu, który stopniowo wyparł zasadę wolnego handlu w polityce gospodarczej państw kapitalistycznych w ostatnim ćwierćwieczu XIX w. Przyczynami tych zmian były narastające tendencje monopolistyczne, zaostrzenie konkurencji oraz wzmożone dążenia do zdobycia nowych rynków zbytu i surowców. Przedmiotem tej rywalizacji były nie tylko artykuły przemysłowe, ale również rolnicze. Ponadto ważna rolę odegrały klasy robotnicze: ich wzrost liczebny zarówno w mieście jak i na wsi związany z uprzemysłowieniem oraz likwidacją stosunków feudalnych w rolnictwie. Istotne znaczenie miał także rozwój teorii komunizmu naukowego, nauki marksistowskiej oraz socjalistycznego ruchu politycznego. Rozwój neoprotekcjonizmu propagowano przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i Rosji. Anglia związana z rynkiem światowym przez lokaty kapitałowe i ogromna produkcję eksportową pozostała wierna wolnemu handlu i nie wprowadzała ceł ochronnych.
W Niemczech po 1870r. nastąpiły zmiany w polityce gospodarczej, które wymagały wzrostu ich potencjału przemysłowego oraz powodowały żądanie nowego podziału świata. Władze niemieckie przeznaczyły wówczas ogromne środki pieniężne na rozwój przemysłu zbrojeniowego i innych gałęzi, chcąc w ten sposób rozbudować swą armię. Powodowało to monopolizację, jak również szybkie zrastanie się kapitału finansowego z aparatem państwowym. Kryzys agrarny, który miał miejsce w 1873r. w wyniku napływu taniego zboża amerykańskiego, spowodował wprowadzenie wysokich ceł ochronnych na zboża, zwłaszcza pszenicę. Spowodowało to podwyżki cen żywności w kraju, ziemiaństwo osiągało większe zyski, ale nastąpił spadek siły nabywczej ludności pracującej. Zaowocowało to jednak pod koniec XIX w. szybszym rozwojem rolnictwa. Także na inne produkty przemysłowe ustanowiono lub podwyższono cła przywozowe, a handel zagraniczny miały regulować umowy zawarte z kontrahentami przewidujące ustępstwa w stawkach celnych, a czasem przewidujące rozmiary dostaw.
Rosja po 1880r. także żywo zainteresowana uczestnictwem w nowym podziale świata rozpoczęła rozwój ekonomiczny kraju, w tym handlu zagranicznego. Propagatorem nowego kierunku w polityce gospodarczej kraju był Mikołaj Bunge. W państwie rosyjskim nastąpił rozwój przemysłu zbrojeniowego, uporządkowanie systemu podatkowego, zakładanie państwowych przedsiębiorstw przemysłowych, podporządkowanie poczty i telegrafu państwu, ustanowienie monopolu spirytusowego. Szczególnie ważnym przedsięwzięciem była budowa kolei orz wykup kolei od prywatnych kapitalistów. Przemysł krajowy popierano również poprzez udzielanie mu wielkich zamówień na dostawy dla państwa. W związku z handlem zagranicznym wprowadzono wysokie cła importowe na towary przemysłowe, które ulegały stałym podwyżkom do końca XIX w. Doprowadziło to do wybuchu wojny celnej w 1892r. między Rosja i Niemcami, która zakończyła się porozumieniem i wzajemnymi ustępstwami w 1894r. Nowa polityka gospodarcza była więc także źródłem starć i nieporozumień.
Pod koniec XIX w. i na początku XXw. w większości krajów panował kapitalizm. W krajach kapitalistycznych bardziej rozwiniętych protekcjonizm wynikał z tendencji monopolistycznych, natomiast w krajach mniej rozwiniętych miał on charakter wychowawczy. Każdy kraj dążył do rozwoju rodzimego przemysłu, handlu, rolnictwa oraz do opanowania zagranicznych rynków zbytu i rynków surowców. Chciał w ten sposób przyspieszyć tempo wzrostu gospodarczego oraz uniezależnić się od zagranicy.
Noane