Nacjonalizm ukraiński (również ukraiński ruch narodowy) – ukraiński nurt myśli politycznej i związany z nim ruch polityczny powstały w pierwszej połowie XIX wieku.
Jego celem było utworzenie niepodległego i zjednoczonego (z części ziem należących do Czechosłowacji, Polski, Rumunii i ZSRR, a wcześniej do Austro-Węgier i Rosji) państwa ukraińskiego (ukr. Українська Самостійна Соборна Держава). Ukraiński ruch narodowy w okresie tworzenia toczył zażartą walkę z ruchem moskalofilskim.
Jednym ze skutków działań nacjonalistów ukraińskich było ludobójstwo polskiej ludności cywilnej na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej. Innym był, po zakończeniu II wojny światowej, opór przeciw sowietyzacji zachodniej Ukrainy (ostatnie grupy nacjonalistów ukraińskich walczyły przeciw ZSRR do lat 60. XX wieku).
Nacjonalizm ukraiński w latach 30. XX w. wykazywał wiele cech charakterystycznych dla faszyzmu i nacjonalizmu integralnego, określanego w ukraińskiej literaturze nacjonalistycznej mianem „czynnego nacjonalizmu”, jako przeciwstawienie do tradycyjnych nacjonalizmów europejskich. Jego głównym reprezentantem w XX w. była Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, powstała w 1929 roku w Wiedniu z połączenia kilku mniejszych organizacji, przede wszystkim Ukraińskiej Organizacji Wojskowej, utworzonej w 1920 roku.
Narodziny nacjonalizmu ukraińskiego
Amerykański historyk John Armstrong uważa, że pierwszych śladów tworzenia się ideologii ukraińskiego nacjonalizmu należy się doszukiwać w twórczości pisarzy ukraińskich: Tarasa Szewczenki, Iwana Franko, Mykoła Kostomarowa, oraz w szczególności historyka Mychajła Hruszewskiego, który być może bardziej niż ktokolwiek inny zasługuje na tytuł ojca ukraińskiego nacjonalizmu[1]. Autor ten wskazuje, iż inspiracją dla początków tej ideologii mógł być również dziewiętnastowieczny nacjonalizm niemiecki, a także działalność ludności polskiej w Galicji[2]. Tezę o dziewiętnastowiecznych korzeniach nacjonalizmu ukraińskiego podziela ukraiński historyk Jarosław Hrycak, który uważa austriacką Galicję za obszar jego formowania się. Jego zdaniem dwie podstawowe inspiracje dla rozwoju ruchu narodowego Ukraińców stanowiło przekonanie o związku Ukrainy z Europą Zachodnią oraz naśladownictwo polskiego nacjonalizmu[3].
Pierwszym przedstawicielem nowoczesnego nacjonalizmu był Mykoła Michnowśkyj, który przed I wojną światową postulował powstanie niepodległego państwa ukraińskiego. Sformułował on hasło: „Ukraina dla Ukraińców”[4].
Rozwój ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego zintensyfikował się po przegranej wojnie z Polską w latach 1918-1919. Część oficerów Ukraińskiej Armii Halickiej (UHA) nie pogodziła się z przegraną. Niezadowoleni wyemigrowali do Europy Zachodniej, głównie do Czechosłowacji, i tam powołali do życia terrorystyczną i sabotażową Ukraińską Organizację Wojskową (UWO). Najważniejszą rolę w utworzeniu UWO odegrał płk UHA Jewhen Konowalec[5].
Większość kierowniczej kadry UWO stanowili wojskowi – kombatanci wojny polsko-ukraińskiej, która zakończyła się militarną klęską Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL) i jej likwidacją. Działacze i wojskowi ZURL byli nastawieni antypolsko[a]. UWO została powołana w sierpniu 1920 roku, w kulminacyjnym punkcie wojny polsko-bolszewickiej. Program UWO sprowadzał się do trzech podstawowych haseł:
· narodowa tożsamość ludu (narodu) ukraińskiego może się wyrazić tylko w niepodległym państwie;
· suwerenność może być zdobyta tylko środkami rewolucyjnymi;
· w walce trzeba opierać się na własnych siłach[6].
Ukraińska Organizacja Wojskowa w roku 1929 weszła formalnie w skład Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), jednak do 1933 roku działała jako zakonspirowany i niezależny Referat Bojowy. Dopiero w tym roku Stepan Bandera, jako nowy przewodniczący Egzekutywy Krajowej OUN, zintegrował Referat Bojowy z resztą organizacji.
Historyk Roman Wysocki jako autorów mających wpływ na uformowanie się nacjonalizmu ukraińskiego wskazuje: Stepana Rudnyćkiego, w którego pracach[b] pojawiała się nowa definicja nacjonalizmu, oraz który wykazywał jego wyższość nad „ideami uniwersalnymi”, Wołodymyra Starosolśkiego[c] i Julijana Ochrymowycza[d]. Kolejnym autorem, który przyczynił się do rozwoju nacjonalizmu ukraińskiego był pisarz Wiaczesław Łypynśkyj. Opublikował on cykl Listów do braci-chliborobów, w których wyróżniał jako dopełniające się formacje naród, państwo i społeczeństwo. Przy czym to państwo miało być czynnikiem kreującym naród. Za klęskę narodową Ukraińców uważał fakt, że w pierwszej próbie wywalczenie niepodległej państwowości ponieśli oni porażkę; równocześnie podkreślał, że zdolną do zwycięstwa w tej walce jest jedynie zdeterminowana elita, a nie całe społeczeństwo. Twierdził również, że przy budowie państwowości należy liczyć wyłącznie na własne siły. Poglądy Łypynśkiego znajdowały wielu zwolenników w tworzących się kręgach nacjonalistycznych, chociaż sam autor nie uważał się za przedstawiciela tego kierunku myślowego[7].
W dalszym kształtowaniu się ideologii nacjonalistycznej istotną rolę odegrały czasopisma nacjonalistyczne; „Literaturno-Naukowyj Wisnyk”, reaktywowany przez UWO w 1921 roku i kontrolowany przez tę organizację do 1933 roku oraz „Zahrawa”, wydawana we Lwowie w latach 1923-1924. „Zahrawa” grupowała nacjonalistów o różnych założeniach programowych, publikowali w niej: Dmytro Doncow, Dmytro Palijiw, Iwan Kuźmowycz, Wasyl Kuczabśkyj, Mychajło Matczak i O. Koberśkyj[8]. Twórcy „Zahrawy” przyczynili się następnie do powstania Ukraińskiej Partii Pracy Narodowej (UPNR), powołanej 20 kwietnia 1924 roku. W swojej deklaracji ideowej partia głosiła konieczność odtworzenia „narodowo-kulturalnego typu odrębności narodu ukraińskiego” i wyznaczenia jego roli w Europie. Program UPNR zakładał również orientację na chłopów, jako największą liczebnie warstwę społeczną w narodzie ukraińskim, podkreślając równolegle przyszłą rolę robotników. Podkreślał przy tym rolę gospodarki wolnorynkowej, poszanowania tradycji i wolności religijnej. Stale zaznaczany był przy tym nadrzędny interes narodowy[9].
W połowie XIX wieku szerszego znaczenia nabiera wpływ Naddnieprza na Galicję Wschodnią. Pierwszym zwolennikiem połączenia był Pantelejmon Kulisz, członek Bractwa Cyryla i Metodego. Prześladowany przez władze rosyjskie, przeniósł się do Lwowa w 1891 roku. Kolejnymi byli Mychajło Drahomanow i Mychajło Hruszewski. Na początku XX wieku działali we Lwowie kolejni zwolennicy połączenia obu ziem – Dmytro Antonowycz, Wołodymyr Wynnyczenko, M. Mełenewśkyj, Symon Petlura. Przedstawiciele Wielkiej „Ukrainy” rozpoczęli również działalność w galicyjskim ruchu spółdzielczym (Wasyl Domanyćkyj, Andrij Żuk) i studenckim (Mykoła Zalizniak). Działania tych, jak i wielu innych osób, oddziaływały na rozwój poczucia narodowego Ukraińców galicyjskich. Po wykształceniu się bloków polityczno- militarnych (Ententa i Państwa centralne) w pierwszej dekadzie XX wieku, Galicja została uznana przez nacjonalistów ukraińskich za „Piemont Ukrainy”, a państwa centralne za siłę, przy pomocy której oderwie się Ukrainę Naddnieprzańską od Rosji i połączy z Galicją, tworząc niepodległe ukraińskie państwo[10].
W ideologii nacjonalistów ukraińskich najwyższą, absolutną wartością jest naród, a najważniejszym celem zdobycie niezależnego państwa i to za każdą cenę. W broszurze wydanej we Lwowie w 1929 roku pisano[11]:
Trzeba krwi – damy morze krwi! Trzeba terroru – uczyńmy go piekielnym. Trzeba poświęcić dobra materialne – nie zostawmy sobie niczego. Nie wstydźmy się mordów, grabieży, podpaleń. W walce nie ma etyki. Każda droga, która prowadzi do naszego najwyższego celu, bez względu na to, czy nazywa się bohaterstwem czy podłością jest naszą drogą
John Armstrong uważa, że ukraiński nacjonalizm czerpał po części wzorce z organizacji rewolucyjnych Rosji carskiej, w tym z ruchów nastawionych na terror indywidualny jak Narodnaja Wola (obrazują to lata 20. i 30. XX wieku – okres wzmożonych zamachów na polskich i radzieckich polityków i urzędników). Od bolszewików przejął natomiast metody ucisku politycznego[12].
Według Dmytro Doncowa (twórcy ukraińskiej koncepcji nacjonalizmu, przyjętej w latach 30. XX wieku przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) za podstawę ideologiczną działalności politycznej) głównym wrogiem Ukrainy miała być Rosja, niezależnie od jej formy ustrojowej, kraj o skrajnie odmiennej od Europy cywilizacji[e]. Doncow przypisywał Ukrainie rolę obrońcy Europy przed Rosją i jej nieuchronnym imperializmem powracającym pod różną nazwą i w różnej postaci (stawiał carat na tej samej płaszczyźnie co bolszewizm)[13]. W odczycie wygłoszonym we Lwowie na II Wszechukraińskim Zjeździe Studentów w lipcu 1913 roku Doncow zaprezentował zarys programu opartego na zwróceniu się ku Europie Zachodniej i zerwaniu związków z Rosją, którą uznał za jednoznacznie nieprzychylną niepodległości Ukrainy. Pogląd ten rozwijał w wydanej w 1921 roku w Wiedniu pracy Podstawy naszej polityki[14].
Zdaniem Tomasza Stryjka:
Ośrodek niepodległości Ukrainy Doncow zawsze wiązał z Naddnieprzem i tradycją Rusi Kijowskiej oraz państwa kozackiego, nigdy zaś z peryferyjnymi obszarami Rusi Halickiej i Włodzimierskiej, których terytoria w okresie międzywojennym należały do Polski. W latach trzydziestych stawka na Niemcy, jednoznacznie występująca w formułowanych przez Doncowa analizach sytuacji międzynarodowej, naturalnie prowadziła do porzucenia przez niego orientacji na Polskę, przyczyną tej zmiany były jednak przede wszystkim względy praktyczne, nie zaś uczucie nienawiści do narodu polskiego[15].
Dlatego też w roku 1920 Doncow poparł sojusz polsko-ukraiński zawarty pomiędzy Józefem Piłsudskim a Symonem Petlurą wbrew stanowisku „haliczan”.
Doncow zapowiadał zmierzch idei „którym cześć oddawał wiek XIX” i proponował nowe, oparte na bezwzględnym poświęceniu organizacji i „żelaznej sile entuzjazmu”. Podkreślał, że taka postawa grupy niezłomnych jednostek wystarczy, by zdobyć niepodległe państwo, zaś w przypadku braku podjęcia stosownych działań Ukraina nigdy się nie odrodzi – zgodnie z doktryną walki narodów jej miejsce zajmie ktoś inny[16]. Dlatego w ideologii nacjonalizmu ukraińskiego ważną rolę odgrywało promowanie odpowiednich wzorców osobowych – głównie postaci związanych z ruchem kozackim, walczących w XVII i XVIII w. z Moskwą i Polską, np. Bohdana Chmielnickiego, Iwana Mazepy, Iwana Gonty i Maksyma Żeleźniaka[17].
Punkt 2 uchwały I Kongresu Ukraińskich Nacjonalistów (Wiedeń, 1929 r.) głosił[18]:
Całkowite usunięcie wszystkich okupantów („zajmańców”) z ziem ukraińskich, co nastąpi w toku rewolucji narodowej i otworzy możliwości rozwoju narodu ukraińskiego (Nacji Ukraińskiej), zabezpieczy tylko system własnych militarnych sił i celowa polityka sojusznicza
Główną rolę w „rewolucji narodowej”, która miała przynieść niepodległość mieli odegrać ukraińscy chłopi. Do nich przede wszystkim nacjonaliści kierowali swoją propagandę.
Czasopismo Prowodu Ukraińskich Nacjonalistów Rozbudowa nacji z listopada-grudnia 1930 roku zapowiadała krwawy przebieg „rewolucji narodowej”[19]:
Kiedy nadejdzie ten nowy, wielki dzień, będziemy bez litości. Nie będzie żadnego zawieszenia broni, nie powtórzy się ani perejasławska, ani hadziacka umowa – przyjdzie nowy Żeleźniak, nowy Gonta. Nie będzie miłosierdzia ani dla wielkiego, ani dla małego, a poeta zaśpiewa: „I zarżnął ojciec syna”. (…) Tylko w morzu krwi, tylko bezwzględnością, tylko w jednym żelaznym szeregu i z jednym wodzem wywalczymy sobie prawa człowieka.
Z czasem poglądy Dmytro Doncowa uległy radykalizacji i coraz silniej akcentowany był elitaryzm, głoszący, że władzę w państwie powinna przejąć narodowa dyktatura. Była to podstawowa zasada nacjonalizmu integralnego zwana przez Doncowa „czynnym nacjonalizmem”. Uchwała I Kongresu Ukraińskich Nacjonalistów głosiła[6]:
W czasie walk wyzwoleńczych tylko narodowa dyktatura, która ukształtuje się w toku rewolucji narodowej, będzie mogła zabezpieczyć siłę wewnętrzną nacji ukraińskiej oraz jej odporność na zewnątrz
Uchwała II Zboru Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, który miał miejsce w ...
Noane