wschód ściągnięty z neta.doc

Cywilizacje starożytne, praca zbiorowa pod redakcją Arthura Cotterella, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1990, s. 76-115 (Sumer, Akad, Babilon i Asyria).

Thorkild Jacobsen

SUMER

Kraj i osadnictwo

Sumer jest starożytną nazwą regionu w południowym Iraku (Mezopotamia), tworzącego dziś okręgi administracyjne (liwas) Diwanija i Nasirija.

Obszar ten jest częścią aluwialnej niziny, utworzonej przez Eufrat i Tygrys. Rzeki te znacznie zmieniły swój bieg od czasów starożytnych, toteż w celu odtworzenia pierwotnej topografii należy łączyć wyniki terenowych badań archeologicznych z informacjami dostarczanymi przez starożytne teksty.

Na obszarze tym występuje ciepły i suchy klimat z ilością opadów niewystarczającą dla wegetacji zbóż, sadownictwa i ogrodnictwa. Sztuczne nawadnianie za pomocą kanałów było więc zawsze koniecznością. Stopniowo niewielkie lokalne urządzenia irygacyjne rozrastały się do dużych niezależnych systemów, wymagających, w celu zabezpieczenia ich sprawnego funkcjonowania, stałego nadzoru, pogłębiania kanałów i naprawy wyrw, powstałych w ziemnych umocnieniach.

Najwcześniejsze osady we właściwym Sumerze powstały wzdłuż granicy obszaru bagien około 4500 r. p.n.e. (zarówno tę jak i następne daty należy traktować jako przybliżone i dyskusyjne). Możliwe, że jeszcze wcześniej istniały jakieś osady założone dalej na południu; poziom morza był wówczas niższy niż obecnie. Ponieważ jednak w wyniku topnienia śniegów pozostałych [76/77]

po epoce lodowcowej poziom morza w Zatoce Perskiej podnosił się, najdawniejsi mieszkańcy mogli być zmuszeni do powolnego przesuwania się, wraz z linią brzegową, ku północy.

Kim byli ci ludzie i skąd przybyli? Na te pytania nie można udzielić pewnej odpowiedzi. Najprostszym wydaje się stwierdzenie, że byli to po prostu poprzednicy ludu, który zamieszkiwał tu w czasach historycznych, czyli Sumerów. Charakterystyczna ceramika owych pierwotnych mieszkańców posiada wspólne cechy ze znajdowaną w Iranie, na wschód od Mezopotamii, ale spotyka się ją też po arabskiej stronie Zatoki Perskiej. Na północy zaś jej zasięg dochodził do terenów współczesnego północnego Iraku i Syrii. Może to jednak równie dobrze świadczyć o rozprzestrzenianiu się techniki wytwarzania i stylu ceramiki, a nie o przemieszczaniu się samej ludności.

Kultura materialna, charakterystyczna dla wczesnych osad, nazwana została Ubajd, od miejsca, gdzie odkryto pierwsze typowe dla niej znaleziska. Dzieli się ona na trzy podokresy: Ubajd I, zwany także okresem Eridu, Ubajd II, zwany też okresem Hadżi Mohammed, i Ubajd III albo okres późnoubajdzki. Różnią się one między sobą stylem i kolorystyką malowanej ceramiki.

Charakterystyczną osadą ludzi Ubajd była mała wieś. Prawdopodobnie istniały też obozowiska grup nomadów i półnomadów. Wiejskie chaty wznoszono z plecionych mat i gliny, większe budowle z suszonych na słońcu cegieł. Gospodarka tych osad opierała się na rybołówstwie, poświadczonym przez odnajdowane ości, ciężarki do sieci i gliniane modele łodzi, oraz kopieniackim rolnictwie, [77/78] którego istnienia dowodzą krzemienne ostrza motyk, sierpy z wypalanej gliny, ślady ziaren pszenicy i sześciorzędowego jęczmienia. Liczne znaleziska pestek daktyli świadczą o uprawie palmy daktylowej , natomiast gliniane figurki owiec i wotów wskazują na hodowlę. Zapewne sezonowym zajęciem było też łowiectwo i chwytanie wodnego ptactwa.

Świątynia w Eridu: tak zapewne wyglądała wspaniała budowla w okresie protopiśmiennym. Świątynie byty sercem sumeryjskich miast.

Wsie i obozowiska były typowymi, lecz nie jedynymi formami osadnictwa okresu Ubajd. Gdzieniegdzie występowały miasta lub osiedla typu miejskiego, np. Eridu (ok. 12 ha), Ur (ok. 10 ha) i Uruk (ok. 70 ha). Wyróżniają się one nie tylko ze względu na zajmowany obszar i znaczną liczbę ludności, która musiała je zamieszkiwać, lecz również dzięki swym budzącym zdumienie, monumentalnym budowlom publicznym i świątyniom. Przykładem może być świątynia w Eridu, która z małej, jednoizbowej niszy w początkach omawianego okresu, przekształciła się w okazałą budowlę o wymiarach 23,5 x 13,5 m, stojącą na tarasowej podstawie o bokach 26,5 x 16 m. Czynniki, które umożliwiały ten zadziwiający wzrost i trwanie osiedla, są zapewne ściśle związane z funkcją i prestiżem jego świątyni.

Plemiona nomadów posiadają zwykle w ustalonych miejscach pomieszczenia, które można by określić jako składy, gdzie przechowywane są cenne przedmioty należące do tych społeczności, zwłaszcza będące obiektem ich religijnego kultu, ale także nadwyżki produktów i zapasy, bowiem wożenie ich ze sobą podczas koczowniczych wędrówek byłoby uciążliwe. Składy te, za sprawą umieszczonych w nich świętych przedmiotów, stają się centrami sakralnymi, miejscami gromadzenia się grup ludzkich, przybywających z daleka na religijne uroczystości. Jak zwykle przy takich okazjach, dochodzi wtedy do handlu i wymiany dóbr. Napływ do tych miejsc kultu wotywnych ofiar, pochodzących z rozległego regionu, a także zyski z odbywającego się tu handlu, mogą stanowić wyjaśnienie sposobu, w jaki te religijne centra powstawały i rozwijały się w wielkie osiedla. Lagasz znaczy po sumeryjsku „skarbnica”. Urim, pełna forma nazwy Ur, oznacza odrzwia, symbol skarbca, ponieważ podtrzymywały one matę, którą można było opieczętować otwór drzwiowy. Fakt, że tak wiele nazw najstarszych miast posiada prawdziwie sumeryjską etymologię stanowi podstawę do przypuszczeń, że od czasów najdawniejszych aż do historycznych przebywała na tych terenach ta sama, pod względem pochodzenia, ludność.

Po okresie Ubajd nastąpił okres Warka, zwany także Uruk (warstwy archeologiczne XIV-IX), z cechującym go nowym typem ceramiki - jej wyroby pokrywano szarą polewą. Pod innymi względami okres ten mało różnił się od poprzedniego. Należy wszakże wspomnieć o jednym ważnym wynalazku - kole garncarskim. Za jego pomocą wytwarzano już szarą ceramikę okresu Warka.

Początki cywilizacji: Okres protopiśmienny

Po okresie Warka nastąpił okres protopiśmienny (to jest Uruk - archaiczne warstwy VIII-IV i III - Dżemdet Nasr). Nowa epoka charakteryzowała się niezwykłym natężeniem rozwoju i przemian, nie spotykanym w innych okresach dziejów Mezopotamii.

W początkach okresu ma miejsce masowe zasiedlanie północnych, poprzednio prawie nie zamieszkanych, regionów Sumeru wokół Abu Salabich i Nippur. Ponieważ na obszarach tych gospodarka opierała się głównie na uprawach zbożowych, można sądzić, że zostało wówczas zastosowane sprzężajne radło, co jest potwierdzone w napisie z tego okresu. Dzięki temu można było wziąć pod uprawę daleko większe obszary niż przy zastosowaniu samej motyki. Charakterystyczne wydaje się też, że w Nippur, jedynym osiedlu tego regionu występującym przed okresem Uruk, Enlil, starszy bóg patronujący okolicom miasta, był bogiem motyki. Natomiast jego syn Ninurta, bóstwo obszaru samego miasta, bogiem pługa.

Podobnie jak w okresie Ubajd tak i we wczesnym okresie Uruk rozrzucone po kraju małe wsie i występujące gdzieniegdzie większe osiedla tworzyły ogólny obraz osadnictwa. Jednakże w średnim i późnym okresie Uruk zachodzą w tym obrazie znaczne zmiany. Na południu, wokół Ur i Eridu, mniejsze osady z okresu Ubajd zostały najwyraźniej opuszczone. Na północy, w rejonie Abu Salabich-Nippur, wzdłuż głównego biegu Eufratu (mowa o biegu rzeki w starożytności) również widzimy tylko duże ośrodki, bez wsi pomiędzy nimi. W późnym okresie Uruk zjawisko to rozszerza się na tereny leżące wzdłuż odnogi Eufratu, biegnącej od Abu Salabich na południe ku Adab i tworzącej w przybliżeniu północno-wschodnią granicę Sumeru. O ile mniejsze wsie znikają z zachodnich i północnych regionów pogranicznych, centralna część kraju wokół Uruk wydaje się przepełniona nimi aż do okresu wczesnodynastycznego, gdy znikną one i stamtąd. Wyjaśnienie tego zjawiska wydaje się proste. Wzrastająca groźba najazdów i ataków, wobec których małe wsie były bezbronne, zmuszała wieśniaków do szukania ochrony w większych ośrodkach albo przenoszenia się do mniej zagrożonych regionów w centralnym Sumerze. Najwyraźniej najazdy kierowały się z początku na obszary nadgraniczne - dla koczowników z okolicznych pustyń zasiedlone ziemie stanowiły z pewnością nęcący cel ataku - zmuszając ostatecznie prawie całą ludność do przeniesienia się do miast, które z tego powodu uległy znacznemu powiększeniu. Ocenia się na przykład, że Uruk rozszerzyło swe terytorium z około 70 ha na początku okresu do 100 ha u jego schyłku. Jest też prawdopodobne, że zagrożenie dla życia i mienia, stworzone przez plądrujące grupy nomadów, było jeszcze zwiększone przez zwiastuny zjawiska, które miało stać się charakterystyczne dla następnego, wczesnodynastycznego okresu, a którym były wojny pomiędzy samymi miastami-państwami sumeryjskimi.

Pomimo tych niepokojów, których świadectwem są zmiany w obrazie osadnictwa, osiągnięcia tego okresu [78/79] były godne uwagi. Może zresztą zwrot „pomimo” nie jest w tym wypadku najwłaściwszy, bowiem wielkie przemiany kulturowe nie wywodzą się na ogół ze wsi, lecz powstają w bardziej złożonym środowisku mniejszego lub większego miasta. Skupienie wielkiej liczby ludności w dużych ośrodkach miejskich - nawet jeśli wymuszone - mogło przyczynić się do stworzenia atmosfery, w której rodziły się nowe myśli i idee.

W architekturze kontynuowana była tradycja monumentalnych świątyń. Obecnie nowym ich elementem stały się potężne kolumny, zdobione techniką polegającą na wbijaniu w nie glinianych stożków o różnokolorowych główkach, tworzących geometryczne desenie. Ściany wewnętrzne budowli były, jak się wydaje, pokrywane w wielu wypadkach freskami. Choć zachowały się tylko niewielkie fragmenty tych malowideł, możemy na szczęście wyrobić sobie pogląd na temat ich wyglądu, ponieważ wizerunki ryte na cylindrycznych pieczęciach pochodzących z tego okresu (wyparły one wcześniejsze pieczęcie stemplowe) wydają się być wiernymi miniaturowymi modelami i kopiami tychże fresków. Pod względem tematycznym wyobrażenia dzielą się na dwie grupy: jedna to sceny religijne, takie jak adoracja świętych symboli albo dramat kultowy „święte zaślubiny”, a druga to sceny związane z wojną, jak masowe zabijanie po zwycięstwie bezbronnych jeńców, znane później jako karaszum. Te ostatnie wyobrażenia, podobnie jak i sceny kultowe, mogły być kopiowane ze ścian świątyń, ale możliwe jest także, że pierwotnie zdobiły one ściany giparu, siedziby duchownego, królewskiego przywódcy wspólnoty, en, do którego religijnych i świeckich funkcji w coraz większym stopniu zaczynało dochodzić dowództwo w czasie wojny.

Obok gliptyki, okres ten zapoczątkował rozwój sztuki reliefowej i rzeźby. Płaskorzeźbę reprezentuje znakomita waza z Uruk, na której przedstawiono scenę wczesnego rytuału świętych zaślubin bogini Inany z jej małżonkiem, Amauszumgalaną. Przykładem wysokiego poziomu rzeźby pełnowymiarowej jest wyjątkowo piękna, wykonana w alabastrze głowa kobiety, powszechnie uważanej za Inanę.

Dokonania okresu protopiśmiennego w dziedzinie architektury i sztuki były niewątpliwie wielkie, lecz jeszcze bardziej doniosłe stało się wynalezienie albo raczej stopniowe doskonalenie pisma, którego istnienie jest wówczas po raz pierwszy zaświadczone. Za pomocą pisma człowiek zdolny jest zapanować nad czasem, przestrzenią i innymi złożonymi problemami. Dokumenty pisane przekazują wiedzę wcześniejszych wieków, tworząc bogatą i trwałą spuściznę intelektualną w sposób o wiele doskonalszy, niż jest to w stanie zrobić tradycja ustna. Umiejętność pisania pozwala pokonać odległość, umożliwiając zarządzanie z jednego centrum rozległymi obszarami, porządkuje i przechowuje tysiące szczegółowych faktów, ważnych, na przykład, dla skutecznego zarządzania wielką świątynią lub innym majątkiem.

Wydaje się, że właśnie sporządzanie spisów typu inwentarzowego, zawierających dane liczbowe, było głównym czynnikiem rozwoju pisma. W najwcześniejszych inskrypcjach jest to pismo obrazkowe; znaki ryto lub odciskano na tabliczkach z wilgotnej gliny, następnie suszonych. Pismo miało dobrze wykształcony system zaznaczania ilości przedstawianych przedmiotów; wydaje się, że właśnie znaki cyfrowe i obrazkowe przedstawienia rzeczy dały początek sztuce pisania. Na kawałku gliny żłobiono piktogram dla każdego przedmiotu lub zwierzęcia, po którym umieszczano uproszczony znak, określający ilość sztuk danej rzeczy.

Pismo w okresie protopiśmiennym było jeszcze tylko środkiem mnemotechnicznym. Dwoma głównymi rodzajami napisów były wykazy znaków, pomagające piszącemu przypomnieć sobie to, co miał zapamiętać, oraz wykazy zeschematyzowanych formuł, pozwalających skrybie zapisać nowe informacje, ale tylko w tym zakresie, na jaki pozwalały owe formuły.

W dostępnych nam najwcześniejszych dokumentach znaki pisarskie utraciły już w wielu wypadkach swój pierwotny obrazkowy charakter. Kolejne pokolenia pisarzy coraz bardziej upraszczały i stylizowały piktogramy, które w końcu stały się całkiem abstrakcyjnymi kombinacjami odciśniętych klinów.

Do końca okresu protopiśmiennego ograniczenia wynikające z wyłącznie obrazkowego charakteru pisma zostały już w znacznym stopniu złagodzone. Zaczęto mianowicie wykorzystywać czysto fonetyczne wartości niektórych znaków, co stanowiło ważną wskazówkę, umożliwiającą właściwe odczytanie piktograficznego znaku słowa lub ideogramu, który sam w sobie dopuszczał różnorodne interpretacje znaczeniowe.

Pismo zostało wcześnie zapożyczone od Sumerów przez ich sąsiadów Akadów, którzy dostosowali je do swego zupełnie odmiennego języka. Wczesnoakadyjska ortografia wskazuje, że system pisarski został przejęty w formie ukształtowanej w końcowym stadium okresu protopiśmiennego. [79/80]

Dwa pojęcia, występujące we wczesnych zabytkach pisanych, zasługują na szczególną uwagę: en - „pan”, „król kapłan” albo, bardziej dokładnie, „charyzmatyczny zarządca produkcji i przywódca” i drugie określenie unkin - „zgromadzenie ludowe” albo „ogólne zebranie”. Są to kluczowe terminy, spotykane we wczesnych mitach sumeryjskich, będące wskazówką dotyczącą ustroju politycznego. Najwyższą władzą w tym systemie było zgromadzenie ludowe lub ogólne zebranie, które zwoływano w groźnych sytuacjach kryzysowych, aby wybrać przywódcę wojskowego (lugal) albo naczelnika na czas pokoju (en). Zgromadzenie to sądziło również przestępców. Wydaje się, że model taki ma swe lokalne korzenie, będąc odpowiednim dla wspólnoty wiejskiej lub małej grupy plemiennej, i posiada swoje odpowiedniki w tego typu społecznościach na całym świecie. Jednakże w Mezopotamii, w okresie protopiśmiennym, ten system ustrojowy znalazł, jak się wydaje, zastosowanie również w większych osiedlach i na podległych im obszarach. Najszerszą organizacją tego typu, w której dostrzegamy też pewne nowe elementy, była liga Nippur, przymierze wszystkich głównych miast Sumeru, których przedstawiciele spotykali się na naradach w tej miejscowości celem konsultacji i uzgodnienia planów wspólnie podejmowanych akcji. Wydatki związane z funkcjonowaniem ligi pokrywane były solidarnie przez jej członków. Z czasów bezpośrednio następujących po I okresie wczesnodynastycznym znane są odciski pieczęci tych miast, wspólnie potwierdzających, że przechowywane fundusze nie zostały naruszone.

Jest rzeczą zrozumiałą, że tego rodzaju przymierze mogło powstać tylko na skutek presji bardzo poważnego, wyraźnego i wszechogarniającego zagrożenia. Wspomniany poprzednio napór na zachodnie i północne granice Sumeru, utrzymujący się przez cały ten czas, stanowił zapewne właściwą przyczynę powstania ligi. Pozostaje oczywiście sporną kwestią, kto wywierał ten nacisk, lecz ponieważ chodziło o granice zachodnie i północne, musieli to być koczownicy pustyni, jak to później wielokrotnie będzie miało miejsce w mezopotamskich dziejach. Idąc dalej stwierdzimy, że koczownicy ci mogą być identyfikowani z Akadami albo Proto-akadami, wiemy bowiem, że w początkach następnego, wczesnodynastycznego okresu, ziemie leżące na północ od Sumeru, rejon rzeki Dijala i część aluwialnej równiny na północ od Abu Salabich, zostały opanowane przez mówiących po akadyjsku najeźdźców, którzy zachowali tylko sumeryjskie nazwy miast, świątyń i imiona miejskich bogów (np. Isznunak, „Pagórek księcia”, świątynia Esikil, „Czysty dom”, bóg deszczu Ninasu, „Polewacz wody”).

Przejście do historii: okres wczesnodynastyczny

Okres wczesnodynastyczny, który następuje po protopiśmiennym, dzieli się na trzy podokresy. Dopiero podczas ostatniego z nich piśmiennictwo uczyniło na tyle wyraźny postęp, że pozostawiło pewne świadectwa typu historycznego. Poprzedzający go drugi podokres był pogrążoną w półmroku epoką epickich i heroicznych opowieści, „bohaterskim wiekiem” Sumeru. I okres wczesnodynastyczny należy jeszcze całkowicie do prehistorii, lecz jest oddzielany od protopiśmiennego ze względu na istotne zmiany w stylu architektury i sztuki, np. wprowadzenie płasko-wypukłej cegły i obronnego owalu murów.

I okres wczesnodynastyczny (2750-2650 p.n.e.)

Proces znikania wsi i wynikające stąd zjawisko rozrostu większych ośrodków dotknęły w I okresie wczesnodynastycznym nawet centralną część Sumeru, wokół miasta Uruk, która stanowiła dotąd ostatnie miejsce azylu dla wiejskiego osadnictwa. Wynikało to, być może, z nadejścia ostatecznej i decydującej fazy zewnętrznego naporu, lecz bardziej prawdopodobne wydaje się przypuszczenie, że powstanie ligi Kingir skutecznie powstrzymało zewnętrzną inwazję, a brak wewnętrznego bezpieczeństwa, którego dowodzi właśnie zniknięcie wsi, spowodowany był wewnątrzsumeryjską rywalizacją, wojną wszystkich przeciwko wszystkim. Kolejnym efektem tego stanu rzeczy było otoczenie się w tym okresie dużych miast potężnymi murami.

Motywy tych morderczych wojen były różnorodne i złożone: rywalizacja pomiędzy sąsiednimi miastami-państwami o żyzne tereny graniczne, żądza łupów i panowania, cechująca ambitnych, wojowniczych władców, a także wzrastające pragnienie wewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa - odległy cel, do którego mogła doprowadzić tylko hegemonia jednego ośrodka rządzącego. Pamięć o długotrwałym panowaniu miasta Kisz w I okresie wczesnodynastycznym stanowiła w tym wypadku zachętę do walki o osiągnięcie tego idealnego stanu.

Wiek bohaterski: II okres wczesnodynastyczny (2650-2550 p.n.e.)

Wczesna tradycja, zawarta w sumeryjskiej Liście królów, rozpoczyna się wraz z I dynastią z Kisz. Najdawniejszym władcą tej dynastii, którego historyczność wyraźnie potwierdzają dwie wczesne inskrypcje, był Enmebaragesi albo raczej, ponieważ en jest tytułem, Mebaragesi (2630-2600 p.n.e.). Znane są dwa fragmenty napisów na wotywnych pucharach, które nazywają go królem Kisz. Tradycja przypisuje mu rozbrojenie sąsiedniej, wschodniej krainy - Elamu. Stwierdza się, że Mebaragesi zabrał broń Elamowi; może należy rozumieć pod tym stwierdzeniem pacyfikację owego kraju lub jedynie zapobieżenie jego najazdowi na Sumer.

Inna tradycja mówi, że Mebaragesi został pokonany przez Gilgamesza z Uruk, który to „wyprowadził swą broń przeciwko Kisz, zdobył ciała jego siedmiu herosów i ostemplował głowę Pana Mebaragesi jak szachownicę”. Jeszcze starsza tradycja, zawarta w eposie Gilgamesz i Agga, podaje, że to nie Mebaragesi został pokonany przez Gilgamesza, lecz syn jego, Agga. Tę właśnie wersję zdaje się potwierdzać sumeryjska Lista królów, [80/81] według której ostatnim władcą I dynastii z Kisz był Agga, a potem władza królewska przeszła do Unik. O ile można wywnioskować ze wzmianek zawartych w opowieści, Gilgamesz, szukając schronienia jako zbieg, został wcześniej gościnnie przyjęty przez Aggę w Kisz. Ten ostatni prawdopodobnie osadził Gilgamesza w Uruk po to tylko, by doczekać się jego buntu.

Epickie opowieści o bohaterach, pochodzące z tego okresu, ukazują formy polityczne różniące się pod pewnymi względami od tych, jakie przedstawiał nam świat mitów. Godnym odnotowania jest efekt zawziętych i uporczywych walk, które doprowadziły do zniknięcia małych otwartych wsi i rozwoju większych, silnie obwarowanych miast. Otóż wojenny przywódca albo „król” (lugal), który w mitach jest jeszcze wybierany tylko na okres walki militarnej, staje się, w wyniku permanentnego stanu wojny, osobą piastującą swe stanowisko bez ograniczenia czasowego. Władzę swą król opierał na licznej „gwardii” niewolnych, zależnych od niego ludzi. Po części rekrutowali się oni z jeńców, którym władca darował życie. Dzięki temu był panem ciała i duszy każdego z nich. Jest charakterystyczne, że język sumeryjski nie zna żadnego innego słowa na określenie posiadacza, czy to niewolników czy innych dóbr, niż słowo lugal. Najwidoczniej samo pojęcie posiadania, zawierające w sobie prawo do zniszczenia danego przedmiotu własności, kojarzone było z ukazaną powyżej formą zależności. Członkowie „gwardii” króla jadali wraz z nim w pałacu (egal) i otrzymywali nadania ziemi, będące źródłem ich utrzymania. Służyli oni królowi jako żołnierze w czasie wojny i jako robotnicy pracujący przy realizacji publicznych przedsięwzięć budowlanych podczas pokoju.

Król zazdrośnie strzegł swej, zdobytej niedawno, trwałości panowania, szukając coraz częściej sankcji dla swej władzy w boskim wyborze, a nie w elekcji ludzkiego zgromadzenia. Zaczęły pojawiać się dziedziczne dynastie i król rozszerzał swe kompetencje od funkcji naczelnika wojennego do pozycji władcy również w czasach pokojowych. Gdy nie prowadzono działań militarnych, żołnierze królewscy nie tylko budowali i strzegli murów miasta, lecz kopali też i oczyszczali główne kanały irygacyjne oraz wznosili świątynie. Starając się rozszerzyć bazę społeczną, stanowiącą oparcie dla jego władzy, król zwracał zwłaszcza uwagę na ludzi z warstw społecznie upośledzonych, bacząc, by nie byli oni pozbawieni swoich praw. Szczególnie dbał o to, by sądy przyjmowały ich skargi, i zabezpieczał wykonanie wyroków, nawet jeśli były one wymierzone przeciwko bogatym i możnym.

Dodatkowym obowiązkiem króla było utrzymywanie dobrych stosunków z bogami, by zapewnić gospodarczą pomyślność i dobre zbiory całej wspólnocie, o co wcześniej troszczył się król-kapłan, en. W miastach-państwach, w których utrzymywało się stanowisko króla-kapłana, stan permanentnej wojny zmuszał go do przyjęcia na siebie również obowiązków przywódcy militarnego. Charakterystycznym przykładem tego rodzaju połączenia różnych, pierwotnie oddzielnych funkcji, jest Mebaragesi, z imieniem którego tytuł króla-kapłana został tak ściśle związany, że późniejsza tradycja zna go wyłącznie pod imieniem Enmebaragesi, choć jest on przede wszystkim ...