Adam Tadeusz Stanisław Naruszewicz[2] herbu Wadwicz, (ur. 20 października 1733 w Pińsku[3], zm. 8 lipca 1796 w Janowie Podlaskim) – polski jezuita, nadworny historyk i poeta, dramatopisarz i tłumacz, biskup smoleński w latach 1788-1790, biskup łucki w latach 1790-1796, sekretarz Rady Nieustającej w latach 1781-1786, pisarz wielki litewski w latach 1781-1788[4], senator. Ojciec polskiego klasycyzmu. Już za życia nazywano go „polskim Horacym” i spadkobiercą Jana Kochanowskiego[5].
Życiorys
Ojcem jego był Jerzy Naruszewicz, łowczy piński, matką Paulina z Abrahamowiczów. Na chrzcie otrzymał imiona: Adam Tadeusz (dopiero wiele lat później przybrał jeszcze dodatkowe, trzecie imię: Stanisław). Jako kilkunastoletni chłopiec stracił oboje rodziców. W wieku zaledwie 15 lat ukończył szkołę jezuitów w Pińsku i tamże (14 sierpnia 1748) wstąpił do ich zakonu. W roku 1748 został wysłany (prawdopodobnie) na studia do szkoły jezuickiej w Lyonie. Po 10-letnim pobycie za granicą[6] powrócił do kraju i został w latach 1754–1755 wykładowcą łaciny (odpowiednik obecnego lektora – wówczas najniższy stopień nauczycielski)[3], gramatyki, a następnie poetyki i retoryki w Akademii Wileńskiej. Jezuici (przed rokiem 1758) przedstawili go Czartoryskiemu, kanclerzowi wielkiemu litewskiemu, który wziął go pod swoją opiekę i stał się jego mecenasem. Opłacił mu kilkuletnią podróż po Europie (Włochy, Niemcy, Hiszpania i Francja – studia teologiczne w Lyonie od roku 1758), po powrocie z której Naruszewicz otrzymał na Akademii Wileńskiej katedrę poetyki, nauki stylu i dziejów literatury. W okresie późniejszym pełnił funkcję rektora tej uczelni. Z woli zakonu został przeniesiony do Warszawy i podjął wykłady w Collegium Nobilium. Od 1771 był redaktorem Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych. Po kasacie zakonu i pożarze na Nowym Mieście w 1773 znalazł schronienie u Aleksandra Sapiehy, wówczas hetmana polnego litewskiego i jego żony Magdaleny.
Był bliskim współpracownikiem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zwolennikiem Konstytucji 3 maja. Z woli króla został proboszczem w Niemenczynie. Po przystąpieniu króla do Targowicy zgłosił także swój akces do niej, jednak z zastrzeżeniem, że nie będzie sprawował jakichkolwiek funkcji publicznych. Pobierał, jak większość otoczenia Stanisława Augusta Poniatowskiego, stałą pensję z ambasady rosyjskiej (jurgielt). Od 1775 był biskupem koadiutorem smoleńskim (ze stolicą tytularną Emaus), a od listopada 1788 formalnym ordynariuszem diecezji smoleńskiej. W listopadzie 1790 został przeniesiony na biskupstwo łuckie. W 1791 był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Portret jego pędzla Marteau król polecił zawiesić w sali poprzedzającej pokój marmurowy na zamku.
W 1781 król mianował Naruszewicza „kościelnym” pisarzem wielkim litewskim, funkcję świeckiego pisarza sprawował Antoni Bazyli Dzieduszycki. Będąc w latach 1781-1786 sekretarzem Rady Nieustającej otrzymał przywilej rozwiązywania zdaniem swoim równości głosów (in resolvento modo paritatis). W 1787 roku towarzyszył królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu w czasie spotkania z cesarzową Rosji Katarzyną II w Kaniowie, której ofiarował swoje utwory. Rosjanie w wyniku tego przyznali mu specjalny jurgielt dla literatów. W latach 1787 i 1788 otrzymywał z kasy rosyjskiej 500 dukatów rocznie. Cesarzowa przyznała mu pensję 1500 dukatów, której Naruszewicz zrzekł się pod koniec 1788 roku, gdy jako biskup smoleński wszedł do Senatu[7]. Był członkiem konfederacji Sejmu Czteroletniego[8].
W 1775 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława[9]. W 1783 odznaczony Orderem Orła Białego, w 1771 otrzymał złoty Medal Merentibus[4],
Śmierć i upamiętnienie
Zmarł w Janowie Podlaskim i został pochowany w „swojej kolegiacie”, a na skromnym grobie polecił umieścić napis: Cor meum et caro mea requiescit in spe (Serce moje i ciało moje spoczywa w nadziei).
Twórczość
Pisał dzieła historyczne i wiersze. W jego twórczości dominuje klasycyzm, ale widać ślady barokowych skłonności do komplikowania form. W 1772 wydał drukiem w wydawnictwie Grölla dwa tomy przekładów dzieł Tacyta, a w 1773 dwa tomy pieśni Horacego. Były to pierwsze wydane drukiem prace Naruszewicza[3]. Trzeci tom dzieł Tacyta wydał w 1776. W 1774 przetłumaczył z greckiego pieśni Anakreonta. Uznanie przyniosło mu napisanie takich dzieł jak Historia narodu polskiego czy Dzieje prehistoryczne. Tomy od 2 do 7 (ostatniego) Historii narodu polskiego wyszły z drukarni Grölla w latach 1781 do 1788. Ostatni tom kończył się zaślubinami Jagiełły z Jadwigą. Tom pierwszy, który miał traktować o czasach przedchrześciańskich, dziejach patryalchalnych jeszcze słowiańsko-lechickiej rodziny nie został przez Naruszewicza ukończony[3]. W 1781 wydał dwa tomy Żywotów Chodkiewicza.
Był twórcą wszechstronnym, uprawiającym różne gatunki literackie. Wyróżniały się pisane przez niego ody podporządkowane celom społecznej dydaktyki. Głosił w nich pochwałę rozumu, który swoją twórczą siłą pokona wszelkie bariery natury. Świadectwem jego racjonalistycznych i zarazem niezwykle optymistycznych przekonań stała się oda Balon, napisana pod wrażeniem pierwszy raz w Warszawie oglądanego lotu balonem. Dokonał tego w roku 1789 francuski aeronauta Jean-Pierre Blanchard wraz z żoną. To wydarzenie ukazywało, zdaniem poety, nieograniczone możliwości człowieka oświeconego, który realizuje odwieczne marzenie ludzkości, wypowiedziane w micie ikaryjskim. Utwór Naruszewicza pełnił zatem, tak charakterystyczną dla całej epoki, funkcję dydaktyczną. Był zachętą do zdobywania wiedzy, rozwijania umiejętności, pokonywania barier, które wydają się niemożliwe do przełamania. Pierwsze wydanie dwóch tomów jego poezji ukazało się w 1778.
Wielką sławę przyniosły Adamowi Naruszewiczowi satyry. Programowa satyra Naruszewicza nosi tytuł Wiek zepsuty. Poeta, idąc śladem myśli Jean-Jacques’a Rousseau, potępia cywilizację, która doprowadza współczesny mu świat do degeneracji i upadku. Potrzebny jest powrót do „złotego wieku” – czasów, kiedy ludzie kierowali się wartościami moralnymi i praktykowali podstawowe cnoty. Idea powrotu „do źródeł” (ad fontes) ma charakter utopijny. Ta dobra przeszłość nie zostaje czasowo ani geograficznie określona. Ważna okazuje się tylko jedna myśl, że dziś jest złe.
Typowo oświeceniową satyrą jest również utwór Naruszewicza Chudy literat. Atakuje on duchowy i intelektualny prymitywizm szlachty, która, dumna ze swojego sarmackiego rodowodu, nie zna narodowej kultury i literatury. Za lekturę wystarczają jej kalendarze, recepty na lekarstwa i dewocyjne przepowiednie.
Ważniejsze dzieła
1. In nuptiis Com. Joannis Nicolai Chodkiewicz cum Ludovica Rzewuska epithalamium oblatum ab A. S. N. E. S. I. S., brak miejsca wydania 1756
2. Dziedziczce imienia wielkiego pobożnością ku Bogu, miłością i wiernością ku swej ojczyźnie sławnego itd. Księżnie JMci Karolinie z książąt Radziwiłłów Jabłonowskiej, wojewodzinej nowogrodzkiej itd. podczas wjazdu publicznego do stołecznego wojewódzkiego swojego miasta, rymy swoje, pobożnych, możnych i mądrych jej antecesorów imiona, pamięci nieśmiertelnej godne, opiewające, nowogrodzka muza na oświadczenie wdzięczności za łaski i dobrodziejstwa wiekopomne ofiaruje, Wilno 1757; autorstwo przypisuje Naruszewiczowi Estreicher XXIII (1910) 46
3. Na śmierć Augusta III w r. 1763, wydano pt. Wiersz polski, brak miejsca i roku wydania; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3-6
4. Do Stanisław Augusta, Króla Polskiego, W. Księcia Litewskiego, Collegium Nobilium Varsov. Soc. Jesu, brak miejsca wydania (1764 lub 1765, w wersji łacińskiej i polskiej), przedr. J. D. A. Janocki: Excerptum Polonicae litteraturae huius atque superioris aetatis t. 4, Wrocław 1766, s. 377-381; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1 (tylko wersja polska); zobacz Wydania zbiorowe poz. 3-6 (jak wyżej)
5. Na fajerwerk, który dawał pod Młocinami August Graf Moszyński, Stolnik Koronny, z okazji elekcji zgodnej J. K. Mci, brak miejsca wydania 1765 (w wersji łacińskiej i polskiej), przedr. J. D. A. Janocki, jak wyżej poz. 4, t. 4, s. 382-385; wyd. następne wersji polskiej: zobacz poz. 58, t. 3 (jako epigramaty XII-XV); zobacz Wydania zbiorowe poz. 3-6
6. Fajerwerk życia ludzkiego, wyd. w zbiorze: Wiersze podczas Akademii Załuskich mówione w Warszawie 1766, brak miejsca i roku wydania
7. Elegia nomine Provinciae Masoviticae Soc. J. exhibita Episcopo Premysliensi Andreae Stanislao Młodziejowski, brak miejsca wydania (1766), przedr. J. D. A. Janocki: Musarum Sarmaticarum specimina nova, Wrocław 1771, s. 2-4
8. Celsissimo S. R. J. Principi Ignatio Comiti Krasicki, Episcopo Varmiensi et Sambiensi, ...
Noane