SYSTEMY WIERSZA POLSKIEGO
Wiersz średniowieczny, str. 159-162:
- poezja meliczna (przeznaczona do wykonywania z muzyką)
- najważniejsza melodia, natomiast rytmizacja nie mogła wybić się czoło
- najczęściej jedno zdanie lub też jeden jego pełny fragment tworzył wers, zdanie zamykało się najczęściej w dystychu
- rymy nie zawsze występowały we wszystkich wersach utworu, często pojawiały się rymy wewnętrzne, były też niezwykle zróżnicowane, najczęstszy ich układ - parzysty
- sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony
Wiersz sylabiczny, str. 162-168:
- regularny system wersyfikacyjny nazywa się sylabizmem
- twórcą w Polsce był J. Kochanowski
- ustaliły się normy pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej (tzn. bez odwołań do organizacji pozajęzykowej, jaką była organizacja muzyczna)
- zerwano z rygorem zgodności podziałów wersowych i zdaniowych
- wiersz sylabiczny posiada:
· jednakową liczbę sylab w wersie
· stały wewnątrzewersowy dział międzywyrazowy po jednakowej liczbie sylab, czyli tzw. średniówki, w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe
· stały akcent na przedostatniej sylabie wersu, czyli stałą klauzulę paroksytoniczną
· akcent paroksytoniczny przed średniówką (to nie jest reguła)
· regularnie rozłożone rymów o ustabilizowanej przestrzeni półtarozgłskowej, a więc tzw. rymów żeńskich
- nie rymowany sylabowiec nazywa się wierszem biały
- rygorystyczne przestrzeganie równej liczby sylab umożliwiło wybór i rozgraniczenie różnych rozmiarów (formatów) wierszowych
- w sylabowcu bardzo wyraźnie uwidacznia się przerzutnia (zadanie jej polega przede wszystkim na ujawnieniu istniejących w mowie wierszowej dwojakich sygnałów intonacyjnego członowania, np. zaznaczanie granic zdań lub wersów; przerzutnia podkreśla uczucie; czasem może przygłuszyć klauzule, imitując mowę potoczną). Lubili ją Słowacki i Mickiewicz.
Wiersz sylabotoniczny, str. 169-187:
- wykształcił się poprzez usiłowania podkreślenia wyrazistości rytmizacji mowy, m.in. za ojców ów dziwa uważa się Nowaczyńskiego, Elsnera i Królikowskiego, natomiast rozwój nastąpił pod piórem Mickiewicza i Słowackiego,
- narzuca wypowiedzi dodatkowe, w porównaniu z sylabizmem, rygory rytmizacyjne
- zasadę równozgłoskowości (sylabizm) uzupełnia zasadą stałego miejsca sylab akcentowanych; wewnętrzne uporządkowanie wersu powstaje w wyniku niezmiennego następstwa zgłosek akcentowanych i nie akcentowanych
- rytmicznej powtarzalności podlega budowa akcentowa całego sylabicznie określonego wersu
- rytmikę wierszy sylabotonicznych określa się nie na podstawie sylabiczno-akcentowej budowy całego wersu, ale na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząstek rytmicznych zwanych stopami
- stopy są to powtarzające się w wersie jednakowe pod względem układu akcentowego zespoły sylab, z których jedna jest zawsze akcentowana, inne zaś nie. Pojęcie to piękne wywodzi się z metryki klasycznej.
- najczęściej występujące w wierszu polskim stopy:
· trochej ( _ _ ) 2 sylaby
· jamb ( _ _ ) 2 sylaby
· daktyl ( _ _ _ ) 3 sylaby
· amfibrach ( _ _ _ ) 3 sylaby
· anapest ( _ _ _ ) 3 sylaby
· dystrochej (peon trzeci) ( _ _ _ _ ) 4 sylaby
- o zaklasyfikowaniu konkretnego wiersza do poszczególnego układu stóp decyduje typ następstwa akcentów w wersie, przy czym mogą być brane pod uwagę nie tylko akcenty główne, ale i poboczne (czyli te, które powstają na zasadzie logicznego umieszczenia ich w tym, a nie w innym miejscu, bo tak lepiej brzmi – zmora, przez którą łatwo się pomylić)
- zestrój akcentowy – to sensowny znaczeniowo zespół sylab podporządkowanych wspólnemu akcentowi głównemu. Zestrojem może być zarówno pojedynczy wyraz (np. poznanie) jak i zespół wyrazów (np. czy znasz go), w którym wyrazy niesamodzielne akcentowo przyłączają się do wyrazu o akcencie samodzielnym. Zestrój akcentowy to (łatwiej) najmniejsza obdarzona znaczeniem cząstka, na jaką mówiąc dzielimy każdą wypowiedź
- czym się różni stopa od zestroju – odsyłam na str. 174
- nie uważa się za naruszenie budowy stopowej wypadku, kiedy stopa przed średniówką bądź w klauzuli jest niepełna, pozbawiona jednej lub nawet dwu ostatnich nie akcentowanych sylab, zjawisko to nazywa się kataleksą; analogiczny przypadek, kiedy to w stopie przed średniówką lub w klauzuli występuje nie akcentowana sylaba nadliczbowa zwie się hiperkataleksą
- wiersze sylabotoniczne, których wersy nie dają się „podzielić” na jednakowe stopy, a tylko na regularnie powracające układy stóp różnorodnych nazywa się logaedami
- regularny sylabotonizm występuje najczęściej w krótkich utworach lirycznych, „wygrywanych na jednej nucie”, mało udramatyzowanych, utrzymanych w jednym nastroju, przede wszystkim stylizowanych pieśniowo czy ludowo
- heksametr (najbliżej jest spokrewniony właśnie z wierszem sylabotonicznym), czyli sześciostopowiec: 4 pierwsze – daktyle lub trocheje, 5 – zawsze daktyl, ostatnia – trochej, przykłady: „Powieść Wajdeloty”, str. 185-187
- cechy heksametru:
· rozmiar wersu mieści się w granicach od trzynastu do siedemnastu sylab
· stały jest akcentowy układ ostatnich pięciu sylab w wersie ( _ _ _ _ _ ), tzw. adoniczny spadek klauzulowy
· pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana (może to być akcent poboczny)
Wiersz toniczny, str. 187-193:
- powstanie wersyfikacji tonicznej było rezultatem nadania samodzielnej roli rytmicznej określonym ilościowo układom zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach
- twórca w Polsce – J. Kasprowicz
- wyróżniająca i podstawowa cecha rytmiki to równozetsrojowość wersów, chociaż nie zawsze osiąga pełną regularność; nieistotny jest ani regularny rozkład akcentów, ani ustalony rozmiar sylabiczny
- przy opisie należy pamiętać, że zestrojowa budowa tekstu nie zawsze daje się w pełni jednoznacznie określić (dużo zależy od słownej interpretacji, albo po „ingardenowsku” od konkretyzacji warstwy słowno-brzmieniowej)
- granice składniowo-intonacyjne obok rozczłonkowania graficznego i ewentualnych rymów sygnalizują miejsce wersowych klauzul; nadaje to dużą wyrazistość ale i pewną monotonię rytmice tonicznej, przerzutnie stają się lepiej „widoczne”
- najpopularniejsze odmiany: trójzestrojowiec i sześciozestrojowiec z regularnym wewnętrznym przedziałem składniowo-intonacyjnym (może stanowić współczesny odpowiednik heksametru, przykład: str. 192); czasem występują wiersze dwu- lub czterozestrojowe
Wiersz nieregularny, str. 193-203:
- odwołuje się do sposobów rytmizacji wykształconych w ramach tamtych systemów
- wykorzystuje osłuchanie z pewnymi tkwiącymi w pamięci i świadomości postaciami rytmicznymi, jest nieustanną do nich aluzją i nawiązaniem
- odmiany:
· nieregularny wiersz sylabiczny, str. 194-198:
Ø nieregularność polega przede wszystkim na nierównozgłoskowości wersów
Ø przez utwór może przebiegać kilka pasm rytmicznych opartych na różnych wersowych długościach, niektóre wersy mogą być zwolnione z tej „prawidłowości”
Ø opiera się na jednym, dominującym formacie podstawowym, który podlega modyfikacjom przez włączanie weń wersów innej długości, np. str. 196
Ø najczęściej spotykana postać to przeplot kilku formatów, przy czym zdarzać się mogą kilkuwersowe wstawki równosylabiczne, np. str. 197
Ø trudniejszymi i rzadszym sposobem układu jest grupowanie wersów w porządku rosnących lub malejących długości, np. str. 197
Ø występuje często w dramatach Słowackiego i Mickiewicza
Ø kojarzony bywa z najwyższym napięciem emocjonalnym
Ø występuje w odach klasycystycznych i nie tylko takich; w scenach szaleństwa bohaterów i objawiania się sił nadprzyrodzonych (
Ø przykłady: „Wielka improwizacja”, „Widzenie ks. Piotra”, Kordian: monolog na szczycie Mont Blanc „Prolog”, scena przed sypialnią cara i w szpitalu wariatów; IV cz. „Dziadów”, fantastyczne sceny w „Balladynie”, słowa wróżki Rozy w „Lilli Wenedzie”
· nieregularny wiersz sylabotoniczny, str. 198-200:
Ø powstaje w wyniku ograniczeń regularności uporządkowania sylabotonicznego
Ø zaburzoną są tu albo stała liczba sylab w wersach albo stałe rozłożenie akcentów albo jedno i drugie na raz
· nieregularny wiersz toniczny, str. 201-203:
Ø najmniej klarowny, zbliżający się niejednokrotnie do innego typu wierszy nieregularnych, bądź też do wiersza wolnego
Ø wykazuje skłonność do przybliżonego wyrównania w wersach ilości zestrojów bądź też do innej formy celowego ich komponowania (np. do przeplotu wersów równozestrojowych)
Wiersz wolny, str. 203-210:
- nie odwołuje się lub też ma dla nie go drugorzędne znaczenie jakikolwiek system rytmizacyjny
- początki w poezji Norwida, pełny rozkwit poezja awangardowa w dwudziestoleciu międzywojennym
- jest czymś pośrednim pomiędzy „przezroczystą” prozą a tradycyjnym wierszem
- zawiera chwyty przeciwprozaiczne, współdziałające z innymi (stylistycznymi i przedstawieniowymi) specyficznymi właściwościami poetyckiej wypowiedzi
- działania zapewniające mu wypowiedzi znamię wierszowości dotyczą przede wszystkim wierszowej intonacji oraz organizacji głoskowej
- system ten zachowuje zawsze możliwość gry dwojakimi układami: składniowym i wersowym
- podział na wersy jest arbitralnie ustanowiony przez autora; staje się poetycką interpretacją zdania przez autora; uzyskuje zdolność sugerowania przez podział wersowy nowej hierarchii semantycznej
- często pojawiają się takie chwyty jak onomatopeiczność, aliteracja i „stawianie słowa w pozycji jakby dwuznacznej”
- jest niepodatny na konwencjonalizację reguł budowy
INTONACJA – jest brzmieniowym odpowiednikiem składniowej segmentacji (członowania) wypowiedzi. Polega ona na zmianach wysokości tonu głosu zależnie od budowy i znaczenia wypowiadanych zdań. Różne są intonacje zdania pytającego, a inne oznajmującego itp. Intonacja wznosząca się nosi nazwę antykadencji, opadająca – kadencji.
Rym w wierszu polega na częściowej lub całkowitej zgodności brzmienia zakończeń wyrazów zajmujących określoną pozycję w wersie.
Rymować mogą się w zasadzie tylko wyrazy tak samo akcentowane
Postaci rymu:
- rymy żeńskie:
· półtorazgłoskowy (licząc od akcentowanej samogłoski do końca wyrazu),
· typowy dla wierszy sylabicznych (co nie oznacza, że tylko w nich i tylko taki rodzaj występuje)
· np. zostawuje-gotuje, więcej-pręcej
- rymy męskie:
· jednozgłoskowe, występujące w wyrazach czy zestrojach akcentowanych oksytonicznie (na ostatniej sylabie),
· wprowadzony na stałe przez romantyzm do sylabotonizmu (co oznacza, j.w.)
· np. cwał-skał, gór-kur
- rymy złożone (składane):
...
Ruddi_pl