Zofia Erdman-Zielińska

                                                                   LIRYKA

Podmiot liryczny

–        „ja liryczne”, wykreowana przez autora postać literacka, wypowiadająca monolog liryczny; ujawniająca się poprzez  ukształtowanie wypowiedzi;

–        może nosić cechy i wypowiadać przeżycia samego autora i wówczas jest z nim utożsamiana  (np. J Słowackiego Hymn o zachodzie słońca);

–        może to być postać fikcyjna, stworzona przez autora w utworze (np. K.K. Baczyńskiego Elegia o chłopcu polskim – mówi matka bohatera);

–        typy podmiotu lirycznego: indywidualny (mówi jedna osoba) i zbiorowy (wypowiada się grupa osób).

Sytuacja liryczna

–        to okoliczności wypowiadania monologu przez podmiot liryczny; w wierszu zarysowane zostały np. szczegóły miejsca, pora dnia, zdarzenie, z którym wiąże się wypowiedź; utwór ma charakter małej sceny, obrazka dramatycznego, zawiera elementy fabuły;  (np. J Słowackiego Grób Agamemnona - podmiot liryczny snuje refleksje w antycznym grobowcu, który odwiedził jako podróżnik).

Liryka bezpośrednia

–        podmiot liryczny wypowiada się w pierwszej osobie, występują zaimki ja, mój, monolog ma charakter wyznania, uzewnętrznia przeżycia mówiącego, doświadczenia indywidualne, jednostkowe; na plan pierwszy wysuwa się osoba mówiącego (np. A.Mickiewicza Niepewność).

Liryka pośrednia

–        podmiot liryczny mówi w trzeciej osobie, nie czyni wyznania, refleksja ma charakter bezosobowy, wyraża prawdy ogólne, nie jednostkowe, indywidualne przeżycia; na planie pierwszym inne elementy świata przedstawionego niż wypowiadający monolog podmiot liryczny (np. J. Kochanowskiego Pieśni).

Liryka inwokacyjna

–        inaczej zwana liryką apelu lub zwrotu do adresata (konkretnej osoby bądź pojęcia); ma charakter manifestu, wezwania; utwory tak ukształtowane spełniają funkcję perswazyjną (przekonują, nakłaniają); posługują się środkami retorycznymi, monolog liryczny często przybiera formę uroczystej lub pełnej emocji przemowy (np. A. Mickiewicza Oda do młodości lub A. Asnyka Do młodych).

Liryka roli i liryka maski

–        monolog liryczny wypowiada fikcyjna, konkretna postać wykreowana w utworze; liryka maski – wyrażane przez fikcyjny podmiot liryczny w wierszu treści można przypisać autorowi, „ja liryczne” jest rodzajem maski twórcy (np. B. Leśmian Urszula Kochanowska - monolog wypowiada tytułowa bohaterka, wyraża zwątpienie w szczęście wieczne), liryka roli – mówiący w wierszu fikcyjny podmiot liryczny nie jest poetyckim odpowiednikiem twórcy, prezentuje treści, z którymi autor nie utożsamia się (np. Z. Herbert Powrót prokonsula – podmiotem lirycznym jest rzymski urzędnik, karierowicz i konformista ).

–        liryka miłosna (np. J.A. Morsztyn Cuda miłości, B.Leśmian W malinowym chruśniaku),

–        liryka filozoficzna (np. D. Naborowski Krótkość żywota, K. Przerwa Tetmajer Koniec wieku XIX),

–        liryka religijna (np. J. Kochanowski Czego chcesz od nas, Panie, F. Karpiński Pieśń o narodzeniu Pańskim),

–        liryka polityczna i patriotyczna (np. I. Krasicki Hymn do miłości ojczyzny, M. Konopnicka Rota).

Oda

–        utwór podniosły i uroczysty, pochwalny, opiewający ideę, wielki czyn lub znakomitego człowieka;

–        poetyka klasyczna pozwalała w tym gatunku zaznaczać emocje mówiącego, stąd kompozycja ody charakteryzuje się swojego rodzaju zamierzonym nieporządkiem;

–        jak inne gatunki klasyczne (wywodzące się z tradycji antycznej) oda korzysta ze środków retorycznych, tj. właściwych sztuce oratorskiej (sztuce przemawiania);

–        np. A. Mickiewicz Oda do młodości.

Hymn

–        utwór o tematyce patriotycznej lub religijnej;

–        podobnie jak oda wzniosły i uroczysty w charakterze, pochwalny, jednak w przeciwieństwie do niej nie opiewa osób indywidualnych czy poszczególnych idei;

–        np. J. Słowacki Hymn o zachodzie słońca.

Pieśń

–        najstarszy gatunek liryki, w kształcie do dziś znanym stworzony przez Horacego;

–        różnorodna tematyka;

–        prostota języka i regularność budowy (czterowersowe strofy);

–        rytmiczność tekstu (ślad związków poezji z muzyką);

–        np. J. Kochanowski Pieśni.

Tren

–        gatunek poezji żałobnej, pochodzący z antyku;

–        utwór poświęcony zmarłej osobie, opłakujący ją;

–        przedstawia idealizowany portret zmarłego, zawiera okazanie żalu;

–        np. J. Kochanowski Treny.

Fraszka

–        drobny utwór wierszowany o różnorodnej tematyce;

–        charakter żartobliwy lub refleksyjny;

–        zbliżony do antycznego epigramatu (kilkuwersowego wiersza zmierzającego do jak najcelniejszego, błyskotliwego ujęcia tematu) i anakreontyku (drobnego, żartobliwego utworu miłosnego lub biesiadnego);

–        twórcą gatunku Jan Kochanowski;

–        np. J. Kochanowski Fraszki.

Sonet

–        wiersz o tematyce (najczęściej) miłosnej lub filozoficznej;

–        utwór czternastowierszowy, charakteryzuje się rygorystyczną budową strof i układów rymów;

–        część pierwszą – opisową - stanowią dwie czterowersowe strofy, drugą -refleksyjną -dwie strofy trójwersowe;

–        w części pierwszej występują rymy okalające, w drugiej krzyżowe i parzysty (ostatnie dwa wersy);

–        np. J. A. Morsztyn Do trupa.

Sielanka

–        gatunek powstały w starożytności (Teokryt, Wergiliusz);

–        utwór o tematyce wiejskiej (staropolskie „sioło” znaczy wieś);

–        przedstawiający idealizowaną wizję życia na wsi;

–        pasterskie zaloty na tle przyrody;

–        np. F. Karpiński Laura i Filon.

Ballada romantyczna

–        gatunek zaczerpnięty z tradycji ludowej;

–        oparty na motywach fantastycznych;

–        odznaczający się niezwykłą nastrojowością;

–        łączący elementy liryczne, epickie i dramatyczne;

–        np. A. Mickiewicz Lilie.

Środki stylistyczne

-          epitet- określenie przedmiotu lub zjawiska (poszerza, zacieśnia znaczenie; ujawnia stosunek mówiącego do przedmiotu wypowiedzi);

-          np. epitety w Melodii mgieł nocnych Kazimierza Przerwy Tetmajera - śpiąca woda, ciała pezrocze, tęcza blasków, szumy powiewne, woń rzeźwa - tworzą wrażeniowy, impresjonistyczny obraz;

-epitety stałe, ozdobne szybkonogi Achilles, Zeus gromowładny, Agamemnon szerokowładny w Iliadzie Homera służą idealizacji bohaterów oraz nadają językowi uroczysty charakter;

-          porównanie - zestawienie zjawisk na zasadzie podobieństwa, połączenie wyrazem „jak, jakby, niby, jak gdyby, na kształt”; np. smutek sieje, jako szron biały (K. Przerwa Tetmajer Anioł Pański);

-          porównanie homeryckie – rozbudowane, kilkuwersowe, drugi człon rozwinięty do samodzielnego obrazu, przedmiot porównania zestawiony ze światem przyrody;  

-          metafora – przenośnia; przeniesione znaczenie z jednych słów na inne, np. przestwór suchego oceanu, fala łąk, lampa Akermanu (A. Mickiewicz Sonety krymskie);

- metonimia – zamiennia, zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu nazwą innego, związanego z nim np. kwitnący ogród zamiast „kwiaty kwitnące w ogrodzie”, strugi marca dudniły w rynnach zamiast strugi marcowego deszczu;

-          synekdocha – zastąpienie całości częścią lub odwrotnie, np. bakalarus łamał wierzby na biedaku zamiast „rózgi, kije wierzbowe”, a z drzew leciał gęsty liść zamiast „gęste liście”;

-          oksymoron – zestawienie wyrazów o znaczeniu sprzecznym, np. gromobicie ciszy ( J. Przyboś Z Tatr), nędzna pociecha (M. Sęp Szarzyński sonet V), kolebka grobem (D. Naborowski Krótkość żywota);

-          peryfraza – omówienie, zastąpienie wyrazu szeregiem innych, np. srogi ciemności hetman – szatan, król powszechny, prawdziwy pokój – Bóg (M. Sęp Szarzyński sonet IV , minaret świata, maszt krymskiego statku, gór padyszach – szczyt Czatyrdach (A.Mickiewicz Czatyrdach);

-          hiperbola – przesadnia, wyolbrzymienie zjawiska, tworzą ją współdziałania rozmaitych innych środków stylistycznych o szczególnym natężeniu emocji, np. obraz zagłady w Dies irae J. Kasprowicza;

-          animizacja – ożywienie, nadanie przedmiotowi, zjawisku cech istoty żywej, np. okręt rwie się z wędzidła (A. Mickiewicz Burza);

-          personifikacja – uosobienie, nadanie cech ludzkich, np. rozpacz tak płacze, szczęście przyjść chciało, lecz mroków się zlękło (L. Staff Deszcz jesienny);

-          symbol – motyw, obraz w utworze o znaczeniu innym niż dosłowne, owo właściwe znaczenie nie jest jednoznacznie wskazane, np. motyw rzeki – bezpowrotnego przemijania, dymu – zła ogarniającego ziemię, dźwięku dzwonów ginącego w niebiosach – ziemi opuszczonej przez Boga w wierszu K. Przerwy Tetmajera Anioł Pański;

-          alegoria – motyw, obraz w utworze o znaczeniu innym niż dosłowne, jednak – w przeciwieństwie do symbolu – odczytywany jednoznacznie, np. w Dziadach cz. III A. Mickiewicza obraz Polski jako Chrystusa ukrzyżowanego.

-          inwersja – szyk przestawny zdania, nadaje uroczysty charakter wypowiedzi, np. Bóg matkę czcić rozkazał (P. Skarga Kazania sejmowe);

-          elipsa – brak jednego z elementów w zdaniu, odbiorca sam je uzupełnia, np. Pan woli ludność czy bezludność (...) Trochę z, trochę bez (M. Białoszewski Wywiad);

-          powtórzenie - wybrany element tekstu wielokrotnie powraca

...