Architektura miast cywilizacji Indusu
głównie na przykładzie cywilizacji Mohendżo-Daro i Harappa
Miasta zajmowały powierzchnię ok. 3 km kw. powierzchni. Posiadały rozległe cytadele, oraz otoczona była fortyfikacjami. Miasta często budowano na sztucznie usypanych, ceglanych platformach. Brukowane ulice były zorientowane według kierunków świata oraz przecinały się pod kątem prostym Sugeruje to planowość całego założenia urbanistycznego, co w świecie zachodnim znane jest dopiero od czasów rzymskich. Potrafiono także skutecznie oddzielić przestrzeń prywatną od publicznej (dzięki dziedzińcom i ogrodom) oraz strefę handlu od mieszkalnej (wzdłuż ulic biegnących południkowo znajdowały się sklepy i warsztaty, zaś równoleżnikowo - domostwa). W niektórych miastach widoczne jest ponadto staranne rozplanowanie szerokości ulic.
Prywatne domostwa były najczęściej dwupiętrowe, kilkupokojowe (najbiedniejsze miały 1 pokój z osobną łazienką, w Mohendżo-Daro liczba pokoi wynosiła 2-20) oraz posiadały malowane lub pokryte kolorową gliną ściany. Podobnie jak wielopomieszczeniowe budynki użyteczności publicznej (w tzw. cytadelach), a także warsztaty, młyny, spichlerze i magazyny budowano je z drewna oraz kamieni, lecz głównie z cegieł suszonych na słońcu lub wypalanych w piecach. We wszystkich miastach istniał jednolity system wyrobu cegieł, w którym standard dla cegły stosowanej do budowy domów wynosił na ogół 7:14:28 cm, zaś dla używanej przy konstrukcjach ziemnych 10:20:40 cm. Jest to pierwsze w historii użycie wypalanych cegieł na tak wielką skalę.
Skonstruowany z tego materiału skomplikowany system kanalizacyjny, na który składały się latryny, dreny i szamba, był podłączony do każdego domostwa, zaś ścieki wyprowadzał na okoliczne pola. Wszystkie domy były wyposażone w osobne łazienki oraz miały dostęp do wody pochodzącej z licznych studni (w Mohendżo-Daro było ich ponad 700), położonych na terenie konkretnych domostw, bądź na podwórzach poszczególnych sąsiedztw. Istniały także studnie dostępne bezpośrednio z ulicy. Licznie odnajdywane, często uszczelnione bitumem tzw. baseny (wykorzystywane być może jako łaźnie rytualne, zbiorniki wody pitnej lub nieczystości) świadczą ponadto, iż higiena była utrzymywana w miastach na bardzo wysokim poziomie.
Sumer - Mezopotamia
Najstarsze ślady to niewielkie osady złożone z glinianych domów na planie koła. W tych półziemiankach odkryto kamienne podłogi i paleniska. Z początkowym okresem neolitu związana jest kultura Dżarmo, datowana na siódme tysiąclecie p.n.e. Odnaleziona osada złożona była z glinianych domów budowanych na planie prostokąta. Domy miały po kilka pomieszczeń i podwórze.
Okres szóstego tysiąclecia p.n.e. to stopniowy rozwój osadnictwa na terenach nizinnych. Z tych czasów pochodzą trzy kultury rolnicze, które budowały domy z gliny zmieszanej z sieczką oraz z trzciny. Część domów zdobiona była malowanymi pasami. W jednej z osad odkryto sklepienie nad wejściem w formie łuku wykonanego z gliny.
Najokazalsze są osady kultury Samarra. Niektóre z nich otaczały rowy i mury obronne wykonane z suszonej cegły. Część zbudowanych domów miała plan w kształcie litery T. W jednej z osad odkryto pozostałości świątyni zbudowanej na szczycie wzgórza otoczonego murem z gliny.
Na przełomie piątego i szóstego tysiąclecia (kultura Ubajd) ludność nadal zamieszkiwała domy budowane z suszonej cegły i ręcznie lepiła ceramiczne naczynia. W Eridu odnaleziono też ślady budowli sakralnej wzniesionej na planie prostokąta.
W odnalezionych pozostałościach osad natrafiono także na świątynie wznoszone na usypanych z ziemi platformach, licowanych cegłą. Świątynie w planie prostokąta mają trzy pomieszczenia.
W połowie czwartego tysiąclecia kultura Ubajd przekształciła się w kulturę Uruk. Końcowy okres kultury Uruk przypada na początek rozwoju sumeryjskich miast-państw.
Wczesny Sumer
Życie w nich skupione było wokół kręgów świątynnych tzw. zigguratów. Najstarsze świątynie tego typu miały trójdzielne wnętrza. Budowle wznoszone były najczęściej z suszonej cegły. Ściany świątyń z zewnątrz zdobione były lizenami (Lizena - płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym.) Wokół świątyń wznoszono mury zdobione mozaiką z ceramicznych stożków barwionych na kolor niebieski lub żółtozielony. Badania archeologiczne doprowadziły też do odkrycia budowli wzniesionych z płyt gipsowych lub wapiennych. W miastach spotyka się dwa kręgi świątynne. Jeden z nich, to ziggurat poświęcony bogu nieba Anu, drugi to świątynia poświęcona bogini Inanie (Nini-Zaza). Ta druga świątynia wznoszona była na innych założeniach. Przypominała ona dom mieszkalny. Pomieszczenia otaczał dziedziniec, na którym umieszczono święty kamień – betyl. Sanktuarium połączone było z dziedzińcem portykiem. Na przeciwległym boku umieszczono pomieszczenia kapłanów.
Okres starosumeryjski
XXVIII wiek p.n.e. - powstają pierwsze pałace. Najstarsze pozostałości pałacu odnaleziono w pobliżu miasta Kisz (Tell al.-Uhaimir). Jest to budowla złożona z dwóch części rozdzielonych grubym murem. Starsza z nich, to monumentalny dom mieszkalny na planie prostokąta z centralnym kwadratowym dziedzińcem. Część późniejsza, to też kilka pomieszczeń na planie prostokąta. Największe z nich ma salę z czterema ceglanymi kolumnami i dobudowany portyk. Ozdobą ścian jest fryz przedstawiający jeńców. Miasta tego okresu to skupiska domów mieszkalnych sytuowanych przy wąskich, krętych ulicach. Domy mieszkalne wznoszone na południu to budowle na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem. Domy północy nie miały wewnętrznych dziedzińców. Dzielnice mieszkaniowe zajmowały około 1/3 powierzchni miast. Kolejna trzecia część obszaru to ogrody i nekropole. Na pozostałej części miasta wznoszono budowle oficjalne. Nad nimi górował zigguart z niewielką świątynią na najwyższej platformie. Drugą, większą świątynię budowano najczęściej w pobliżu wieży. Wokół stawiano magazyny, pomieszczenia dla kapłanów itp. Ta część miasta otaczana była murem. Z czasem przekształciła się w warownię. Budowle tego okresu wznoszono najczęściej z cegły suszonej lub wypalanej, czasem z kamienia. Spoiwem był muł albo smoła. Budowle nie należały to trwałych. Przez to często na gruzach poprzedniej, po zrównaniu i podwyższeniu platformy, stawiano kolejną świątynię.
Okres akadyjski
Około 2400 roku p.n.e. po przejęciu władzy przez Semitów, sztuka i kultura sumeryjska nadal żyła. Akadowie rozszerzyli obszar jej oddziaływania oraz podporządkowali ją swoim pojęciom estetycznym. Pismo Z zachowanych zabytków architektury odnaleziono dwie świątynie w Esznunna oraz twierdzę Naramsina w Tell Brak. Świątynie zbudowane były na planie prostokąta, bez dziedzińców. Przypominały swoim wyglądem wcześniejsze budowle wznoszone w północnej części kraju (jednonawowe z przedsionkiem, bez dziedzińca wewnętrznego). Twierdza Naramsina zbudowana była na planie kwadratu o boku 100,0 m. Wewnątrz mieściło się sześć dziedzińców i wiele, umieszczonych równolegle do siebie, wąskich pomieszczeń. Budowla otoczona była murem grubości 10,0 m. Do wnętrz prowadziła jedna brama umieszczona pomiędzy dwoma wieżami. Pierwszy dziedziniec był największy. Najprawdopodobniej było to miejsce postoju zwierząt i karawan. Otaczające go pomieszczenia pełniły funkcje magazynów. Pozostałości podobnej twierdzy znaleziono w Aszur w północnej Mezopotamii.
Renesans sumeryjski
Po odrodzeniu się miasta-państwa Lagasz i Ur - pod panowaniem króla Urnammu zostały odnowione stare budowle, powstały też nowe. Miasta stały się bardziej okazałe. Domy mieszkalne często budowane były jako piętrowe, wyposażone w kanalizację i z dziedzińcami wyłożonymi cegłą. Nadal centralnym miejscem każdego miasta był ziggurat. Najlepiej zachowana budowla tego typu, wzniesiona za czasów Urnammu, znajduje się w Ur. Jest to świątynia poświęcona bogu księżyca Nannie. Zbudowano ją na planie prostokąta o wymiarach 43,0 x 65,0 m. Rdzeń składał się z cegły suszonej i był obłożony wypalaną cegłą. Na najwyższym tarasie stała mała świątynia, do której prowadziły schody. Tarasy połączone były pochylniami. Pochylone ściany zdobione były niszami i lizenami. Na pierwszy taras prowadziły trzy szerokie ciągi schodów połączone w przelotowej bramie. Zigguarty z czasem stawały się coraz wyższe. W świątyniach i pałacach tego okresu pojawiła się tendencja do zachowania symetrii i amfilady pomiędzy pomieszczeniami. (Amfilada - szereg pomieszczeń połączonych ze sobą drzwiami umieszczonymi w jednej linii). Po raz pierwszy zaczęto wznosić świątynie dla władców pochowanych w podziemnych grobowcach pod tymi świątyniami.
Literatura: Sztuka świata. t.1 Praca zbiorowa. Wydawnictwo Arkady 1989 r.
Kultura Mykeńska
Do największych odkrytych zabytków związanych z sztuką mykeńską należą twierdze w Mykenach, Pylos i Tirynsie. Były to położone najczęściej na pagórkach, otoczone potężnymi murami obronnymi warownie budowane na planie zbliżonym do prostokąta. Czas ich powstania i rozbudowy określany jest na wieki XVI – XI p.n.e. Mury obronne stawiane były w konstrukcji murów cyklopowych (skonstruowany z wielkich, nie obrobionych kamieni dopasowanych do siebie w miarę możliwości. Luki między nimi wypełnione są ziemią oraz drobnymi kamieniami). Wąskie wejścia uniemożliwiały wtargnięcie większej ilości osób na tereny wewnętrzne, a tajemne przejścia stanowiły dodatkowe zabezpieczenie w przypadku oblężenia. Do wnętrza prowadziła monumentalna brama (np. Lwia Brama w Mykenach). W porównaniu do pałaców kreteńskich zmniejszeniu uległ centralny dziedziniec. Najważniejszym elementem stał się megaron usytuowany na głównej osi założenia cytadeli. Był to jednoizbowy, prostokątny budynek do którego wchodziło się przez kolumnowy przedsionek umieszczony na krótszej ścianie.. Strop megaronu wsparty był na czterech kolumnach, pośrodku umieszczano palenisko nad którym znajdował się otwór w dachu do odprowadzenia dymu. Posadzki pomieszczeń reprezentacyjnych oraz megaronu zostały wyłożone kamiennymi płytami.
Ściany cytadeli w Mykenach i Tirynsu ozdobione były freskami wykonanymi w tej samej technice, co malowidła odkryte w Knossos, podobna jest paleta barw i stroje kobiet, jednak tematyka jest inna. Sceny przedstawiają polowania, wymarsz oddziałów wojsk.
Na terenie cytadeli znajdowały się także wydzielone pomieszczenia dla królowej, łazienki, kapliczki, archiwa z tabliczkami, magazyny, pomieszczenia gospodarcze.
* Sztuka świata – t. 2 Wydawnictwo Arkady 1990 r.
* Kazimierz Michałowski – Jak Grecy tworzyli sztukę. Wiedza Powszechna 1970 r.
hantajo