Grygieńć Janusz - Greenowska Krytyka teologii chrześcijańskiej.pdf - Tematy Biblijne- religie - misdociekliwy

R E L I G I A I P O L I T Y K A

DIALOGI POLITYCZNE 8/2007

Metapolityka

143

JANUSZ GRYGIEŃĆ

Instytut Politologii UMK

teologii chrześcijańskiej

całokształcie intelektualnego dorobku Greena można trafić na kilka

problemów wyjątkowo trudnych, o ile nie niemożliwych, do ostatecz

nego rozstrzygnięcia. Jednym z nich jest niewątpliwie określenie miejsca zaj

mowanego w systemie Greena przez koncepcję „wiecznej świadomości”.

Wśród wielu wątpliwości z tym zagadnieniem związanych, m.in. jej relacją

do człowieka oraz możliwych jej atrybutów, natykamy się na kwestię, która

w pewnym stopniu będzie stanowiła także przedmiot tego artykułu — zagad

nienie relacji łączących „wieczną świadomość” z chrześcijańskim Bogiem.

Niewątpliwie terminów „Bóg” i „wieczna świadomość” używa Green zamien

nie, jednak na ile „Bóg–wieczna świadomość” jest Bogiem chrześcijańskim,

czy w ogóle można mówić w tym przypadku o Bogu osobowym, czy filozofia

Greena jest teistyczna czy panteistyczna — na te pytania jednoznacznej

odpowiedzi sam Green nie udziela.

Wskazówek odnośnie roli Boga w filozofii Greena można doszukiwać

się w religijnych esejach i kazaniach tego brytyjskiego filozofa. Kwestie teo

logiczne, poza koncepcją „wiecznej świadomości” przedstawioną w Molibdl*

jbk^ ql Bqef`p , prezentuje Green w dwóch świeckich kazaniach, które wygło

sił w Oxfordzie w latach 1870–1871 — Tfqkkbpp lc Dla i C^fqe . Były one o tyle

nietypowe, że Green podjął się w nich próby ujęcia problematyki religijnej

w języku filozoficznym i na filozoficzny sposób. Trzecim źródłem jest Bpp^v

lk @eofpqf^k Aldj^ stanowiący zwieńczenie prac Greena nad F. C. Baurem.

Ten niemiecki teolog wywarł znaczny wpływ na kształtowanie się poglądów

teologicznych Greena i przez jakiś czas Green przygotowywał nawet angiel

Greenowska krytyka

144

DIALOGI POLITYCZNE 8/2007

Metapolityka

R E L I G I A I P O L I T Y K A

ski przekład dzieła Baura Dbp`ef`eqb abo @eofpqif`ebk Hfo`eb . Z pewnością zain

teresowanie Baurem wzmógł w Greenie Bejamin Jowett, w latach 1870–1893

dziekan Balliol College w Oxfordzie, którego esej Lk qeb Fkqbomobq^qflk lc P`ofm*

qrob zamieszczony w Bpp^vp ^ka Obsfbtp z 1860 roku wywołał oskarżenia

o herezję i skończył się mało przyjemnym dla autora dochodzeniem. Jowett,

broniąc w nim idei szkoły z Tübingen (w szczególności zaś samego Baura)

opowiadał się za koniecznością czytania Pisma Św. niczym zwykłej książki,

co oznaczało dezyderat nie przywiązywania większej wagi do niezrozumia

łych jego fragmentów (m.in. cudów), a także krytyczną pracę z tekstem 1 .

Wzmożone zainteresowanie kwestiami natury religijnej, co nie dziwi,

wyniósł Green przede wszystkim z rodzinnego domu — jego ojciec, dziadek

i wuj byli duchownymi bądź Kościoła Anglii bądź nonkonformistycznymi.

Niewątpliwym wpływ wywarli dla niego m.in. Metodyści braci Wesley’ów,

niemieccy Pietyści, których duchowym „ojcem” był Phillip Jakob Spencer,

Chrześcijańscy Socjaliści F. D. Maurice’a oraz filozofie Hegla, Schellinga

i Schleiermachera 2 .

Przeświadczenie o konieczności dokonania zasadniczych zmian

w teologii chrześcijańskiej Green czerpał głównie z obserwacji problemów

trawiących współczesne mu społeczeństwo. Połowa dziewiętnastego wieku

to bowiem w Anglii okres narastającej sprzeczności między nowymi odkry

ciami naukowymi a nieustającym (głównie dzięki działalności Metodystów)

wzrostem religijności. Problem rozłamu między naukowym i religijnym

spojrzeniem na rzeczywistość wpłynął na nieco „schizofreniczny” charakter

epoki. Niemożliwym było podzielenie zapatrywań religijnych z akceptacją

osiągnięć nauki bez poczucia swoistej wewnętrznej sprzeczności. Green wi

dział tę potrzebę czasów pogodzenia zarówno podstawowych ludzkich po

trzeb i instynktów, jak i złagodzenia animozji między nauką i religią. Jego

zdaniem możliwość taką dawała filozofia idealistyczna. Greenowska koncep

cja „wiecznej świadomości” godzi w sobie zarówno sprzeczności wynikające

z duchowo–cielesnej konstrukcji człowieka, jak i ludzką wiedzę o naturze

z ludzką wiarą w konieczność istnienia „wiecznej świadomości”. Green wie

rzył, że remedium na powszechnie odczuwane „rozdwojenie” może stanowić

właśnie filozofia (ściślej zaś — filozofia „wiecznej świadomości”).

Jego zdaniem nauka i wiara stanowią dwa różne sposoby spojrzenia na

tę samą rzeczywistość. „Ludzki duch jest jeden i niepodzielny, a pragnienie

wiedzy o naturze i jej znaczeniu jest mu nieodłączne tak jak świadomość

1 M. Richter, Qeb Mlifqf`p lc @lkp`fbk`b+ Q+ E+ Dobbk ^ka Efp >db , Cambridge 1964, s. 75.

2 D. P. Leighton, Qeb Dobbkf^k Jljbkq+ Q+ E+ Dobbk) Obifdflk ^ka Mlifqf`^i >odrjbkq

fk Sf`qlof^k ?ofq^fk , Charlottesville 2004, s. 130–158.

R E L I G I A I P O L I T Y K A

DIALOGI POLITYCZNE 8/2007

Metapolityka

145

Boga i tęsknota za pogodzeniem z nim. Naukowy impuls z jednej strony

i wiara działająca poprzez miłość z drugiej, ukazują tego samego ducha

w różnych relacjach. To tylko jakaś pomyłka, którą czynimy odnośnie pocho

dzenia (…) obu sprowadza je do pozornego współzawodnictwa” 3 . W końcu

Bóg, jako „wieczna świadomość”, stanowi naturę. Starając się poznać rze

czywistość nas otaczającą, próbujemy poznać jego. Już samo istnienie nauki

dowodzi, zdaniem Greena, istnienia Boga jako „wiecznej świadomości”, nie

możliwym jest bowiem, żeby stworzenie jedynie fizyczne było zdolne do

wiedzy naukowej. Był to jeden z argumentów Greena wymierzonych przeciw

filozofiom sensualistycznym. Owszem, pisze Green, nauka powinna przeciw

stawiać się twierdzeniom o nadnaturalności, jakie napotyka w ramach swo

ich badań. Bada ona system nieodmiennych relacji, więc wszystko, co zdaje

się do niego nie pasować lub jego istnieniu przeczyć, powinno się spotkać

z jednoznaczną odpowiedzią z jej strony. Taka nadnaturalność jako zakłóce

nie w systemie, którego fundamentem jest „wieczna świadomość”, a istotą

niemożliwość istnienia „wypadków” od reguły, nie jest możliwa. Nauka

w pewnym sensie „broni” istnienia Boga poprzez wykrywanie praw przez

niego ustanowionych dla świata doświadczenia.

Nie może natomiast sprzeciwiać się nauka jakimkolwiek przejawom

duchowości oraz twierdzeniu o istnieniu ducha, który nie miałby material

nego pochodzenia, gdyż takim sprzeciwem przeczy możliwości swego istnie

nia 4 . „Jej własne istnienie jest świadkiem duchowej rzeczywistości, mimo że,

tylko dlatego, że jest źródłem wiedzy, nie może być jednym z jej przedmio

tów” 5 . Zarówno pochodzenie wiedzy, jak i cel, ku któremu ona zmierza, zda

niem Greena, świadczą o jednym. Istnieje duchowa przyczyna wiedzy, która

także stanowi jej pełnię. Ku tej pełni właśnie, zarówno w badaniu naukowym,

jak i w każdej innej dziedzinie działalności ludzkiej, zmierzamy. Cała nauka

to jedynie sposób na odkrycie praw rządzących światem, czyli systemem nie

odmiennych relacji, który konstytuuje „wieczna świadomość”. „Natura

pozostaje dla nas nieskończonym ciągiem [zdarzeń], w którym wiedza

o czymkolwiek sama zakłada [konieczność] istnienia czegoś, co można po

znać dalej” 6 . Istnienie tej ostatecznej rzeczywistości, którą tak pragniemy

poznać, wynika „z obecności w nas rozumu, jako naszej samoświadomości,

jako świadomości podmiotu, który jest jednocześnie negacją i jednością

wszystkich rzeczy, którego nie znamy, ale [którym] jesteśmy i dzięki któ

3 T. H. Green, C^fqe) w: tenże, Tlohp lc Q+ E+ Dobbk (red. R. L. Nettelship), t. 3: Jfp`bii^kfbp

^ka Jbjlfo) London 1889, s. 264.

4 Tamże, s. 265.

5 Tamże.

6 Tamże, s. 267.

146

DIALOGI POLITYCZNE 8/2007

Metapolityka

R E L I G I A I P O L I T Y K A

remu wiemy” 7 . Wszelka sprzeczność między nauką i wiarą religijną jest jedy

nie pozorna.

Skąd biorą się więc te zakłócenia w naszym odbiorze rzeczywistości?

Skąd bierze się nasze przekonanie o niewspółmierności świata wierzeń

i świata odkryć naukowych? Oczywistą odpowiedzią jest, że dzieje się tak

z powodu cielesnej części naszej natury. Jednak błędne przekonania

kultywowane są także dzięki nieprawidłowym założeniom metodologicz

nym, z jakimi mamy do czynienia m.in. w nauce. Green twierdzi zarazem, że

nie jest to jedynie problem nastawienia naukowców. Dużą rolę w tym rozła

mie odegrała także sama religia, w szczególności zaś kościół. Poprzez ustano

wienie dogmatów uczynił Boga niepojętym, a ludzi skazanymi na nierozu

mienie jego istoty, na duchową alienację.

Idealnym „odczuciem Boga”, zdaniem Greena, było to, którego dozna

wał św. Paweł i pierwsi chrześcijanie. Za jedną z głównych idei, które Kościół

poprzez dogmaty uczynił niezrozumiałym, Green uznaje ideę śmierci i zmar

twychwstania Chrystusa. Dla św. Pawła „śmierć i ponowne narodziny Chry

stusa (…) nie były oddzielnymi i niezależnymi zdarzeniami. Były dwiema

stronami tego samego aktu — aktu, który, relatywnie do grzechu, do ciała, do

starego człowieka, do wszystkiego, co oddziela od Boga, jest śmiercią; ale

który, z tego powodu, jest narodzinami nowego życia w odniesieniu do

Boga” 8 . Takie pojmowanie Boga i więzi z nim, a także własnej roli w świecie,

pozbawione było jakichkolwiek odniesień do faktów historycznych, na któ

rych z kolei opierają się dogmaty kościoła. Nie mogło na nich bazować, gdyż

Paweł nie dysponował żadną wiedzą na temat tego, kim Jezus był, zanim stał

się dla niego cielesnym Bogiem.

Całą swą wiarę chrześcijanie opierali na intuicji. W pewnym sensie

pojmowali, a nie rozumieli. Ich komunia z Bogiem była idealna. Jak pisze

o nich Green, „byli świątynią Boga i duch Boga w nich mieszkał komunikując

mądrość, której naturalny lub cielesny człowiek nie mógłby otrzymać. Mieli

umysł Chrystusa, dzięki któremu mogli szukać wszystkich rzeczy, nawet głę

bokich rzeczy Boga. W narodzonym Panie, którego była ziemia i jej pełnia,

wszystkie rzeczy były im należne. Wszystkie rzeczy były ich: świat, życie lub

śmierć, rzeczy teraźniejsze i przyszłe” 9 . Objawienie, istnienie Boga przyjęło

u nich formę niekomunikowalnej dla innych intuicji, dzięki której pojmowali

naturę Boga i jego stworzenia. Mieli odczucie Boga w sobie, byli nim „wypeł

nieni”. Dzięki temu możliwe było utworzenie przez nich wspólnoty, która

7 Tamże.

8 Tenże, Tfqkbpp lc Dla) w: tenże, Tlohp …, t. 3, s. 232–233.

9 Tamże, s. 230.

R E L I G I A I P O L I T Y K A

DIALOGI POLITYCZNE 8/2007

Metapolityka

147

była organizacją moralnie idealną, w której „żaden człowiek nie szuka swego

[dobra], lecz dobra innych (…)” 10 . Odbierali Boga tak spontanicznie i tak

prawdziwie, jak to tylko jest możliwe dla ograniczonego swą cielesną naturą

człowieka.

Niestety, jak pisze Green, intuicja ta musiała umrzeć wraz z nimi. W jej

miejsce pojawił się przekaz ustny, później pisemny, później zaś dogmat.

„Teologia św. Pawła, oparta na osobistym doświadczeniu, w świetle którego

interpretował relację człowieka do Boga, nieuchronnie zmieniła swój charak

ter stając się powszechnym wyznaniem. Takie terminy, jak wybaczenie, po

jednanie i zbawienie, zamiast reprezentować doświadczenie wierzącego,

proces jego duchowego życia, zaczęły reprezentować pewne boskie transak

cje, w których wierzący nie odgrywał osobistej roli, mimo że poprzez wiarę

wynosił z nich korzyść osiągnięcia ostatecznej szczęśliwości” 11 . Dogmat

oddalił chrześcijanina od Boga zapośredniczając stosunek do niego poprzez

rozum. Śmierć i wskrzeszenie „stały się przeszłymi zdarzeniami, poprzez

które zyskaliśmy pewne błogosławieństwa lub boskim świadectwem danym

władzom żądającym naszego posłuszeństwa (…). Dar ducha, zamiast być ro

zumianym jako (…) rozpoznanie wiecznego stosunku między Bogiem i czło

wiekiem, który niesie ze sobą nowy wgląd w rzeczy Boga i nową energię mi

łości, został zredukowany do nadprzyrodzonej instytucji strzegącej wypo

wiedzi pewnych ludzi i rządu kościoła” 12 . W takim stanie znajduje Green

współczesne mu chrześcijaństwo. Więź człowieka z Bogiem opiera się na

podporządkowaniu niezrozumiałej sile, która wykonuje swój plan za pośred

nictwem autorytetu Kościoła, zaś „Bóg nie jest mądrze traktowany, gdy

twierdzi się [o nim, że jest] niezrozumiały” 13 . Bóg staje się siłą wobec nas ze

wnętrzną, tworem, który kryje się za swymi cudownymi interwencjami, zo

staje „zredukowany do nadnaturalnej instytucji strzegącej wypowiedzi pew

nych ludzi rządu kościoła” 14 . Staje się tworem, wobec którego człowiek jest

niczym. Ten rodzaj „zewnętrzności” Boga względem człowieka uznaje Green

za przekłamany wizerunek zarówno Boga — „wiecznej świadomości”, jak

i samego człowieka 15 .

10 Tamże, s. 245.

11 Tenże, C^fqe) s. 256–257.

12 Tamże, s. 257.

13 Tenże, Tfqkbppæ , s. 239.

14 Tenże, C^fqe) s. 257.

15 Tamże.

Grygieńć Janusz - Greenowska Krytyka teologii chrześcijańskiej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: