Czym zajmuje się edytorstwo?
Andrzej Kawa
Zielona Góra 2012
„PLENI SUNT EXEMPLORIUM LIBRI”
Redaktor:
Józef Idzikowski
Projekt graficzny:
Studio Wydawniczo-Reklamowe „Liqpus” Sp. Z o.o.
Korekta:
Janusz Biały, Włodzimierz Głuchowski
© Copyright by Andrzej Kawa, Zielona Góra 2012
Printed In Poland
ISBN 83-42-12325-7
Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo
Nakład: 15 000 egz.
Objętość: ark. Wyd. 32, ark. Druk. 16,75
Papier offset. Kl. III
Prasowe Zakłady Graficzne, Wrocław ul. P. Skargi 3/5
SPIS TREŚCI
Spis treści
Edytorstwo naukowe
Sztuka wydawnicza
Tekstologia
1
PRZEDMOWA
Przedmowa
Przeszedłem niedawno Rubikon nieuniknionego trzydziestaka, minąłem kamień milowy, z pozorów wyglądałem na człowieka dojrzałego, a jednak nie byłem nim – bo czymże byłem? Trzydziestoletnim graczem w bridża? Pracownikiem przypadkowym i przygodnym, który załatwiał drobne czynności życiowe i miewał terminy? Jakaż była moja sytuacja? Chodziłem po kawiarniach i barach, spotykałem się z ludźmi zamieniając słowa, czasem nawet myśli, ale sytuacja była niewyjaśniona i sam nie wiedziałem, czym człowiek, czym chłystek; i tak na przełomie lat nie byłem tym, ani owym – byłem niczym – a rówieśnicy, którzy już się pożenili oraz pozajmowali określone stanowiska nie tyle wobec życia, ile po rozmaitych urzędach państwowych, odnosili się do mnie z uzasadnioną nieufnością.
Czym zajmuje się edytorstwo
Warszawa 2012
Czym zajmuje się edytorstwo naukowe i tekstologia oraz omówienie pojęcia tekstu (w rozumieniu wąskim — filologicznym — i szerszym):
Edytorstwo naukowe — zespół naukowo uzasadnionych metod ustalania i udostępniania poprawnego tekstu utworów literatury jako sztuki posługującej się językiem dla celów wyrazu artystycznego; osiąga swoje cele opierając się na wynikach badań filologicznych i posługuje się naukowymi metodami filologii (częściowy zakres prac edytora częściowo pokrywa się z pierwszym zadaniem filologii, tzn. z ustaleniem poprawnego i autentycznego tekstu dzieła, i w tym sensie wyrasta z naukowej podstawy badań filologicznych).
Zakresy zadań edytorstwa naukowego:
ustalanie poprawnego tekstu, tj. m.in. zgodnego z intencją autora; autentycznego (autorskiego, bez skażeń obcej ręki); najlepszego, czyli wybranego z kilku autorskich propozycji; usankcjonowanego społecznie;
dochodzenie autorstwa;
podanie tekstu w zależności od potrzeb odbiorców (kształtowanie wydań różnego typu: A (naukowych; dokumentacyjnych); B. dydaktyczno-naukowych lub naukowo-dydaktycznych, zwanych tez popularno-naukowymi; C (popularnych, szkolnych); tu objawia się praktyczny aspekt naszej dyscypliny);
opracowanie objaśnień językowych i rzeczowych.
opracowanie komentarza edytorskiego, tj. wykazu znaków i skrótów; opisu źródeł; zasad transkrypcji; aparatu krytycznego, czyli: wskazania podstawy wydania, wymienienia innych kolacjonowanych przekazów; podania odmian tekstu w innych (niż podst. wyd.) przekazach w układzie chronologicznym; zaznaczenia błędów autora (lapsus calami) oraz błędów druku; wskazania wprowadzonych poprawek (emendacji) i koniektur (uzupełnienia opuszczeń w tekście, uszkodzeń tekstu).
Inne terminy używane dla określenia edytorstwa, stosowane na określenie naszej dyscypliny: sztuka wydawnicza (pojawił się w latach 20. XX w. i był stosowany np. przez Wilhelma Bruchnalskiego; sztuka edytorska (termin pochodzący z Francji i generalnie z krajów romańskich)[1]; tekstologia.
Sztuka wydawnicza – ok. 1923 r. Wilhelm Bruchnalski przy formułowaniu programu badań edytorskich wokół edycji dzieł Mickiewicza poszukiwał terminu na oznaczenie czynności przynależnych (jak dziś byśmy to powiedzieli) edytorstwu, wyczuwając potrzebę oderwania i usamodzielnienia (a zarazem dowartościowania) tej – jak uważano – wstępnej fazy badań filologicznych. Zaproponował termin „sztuka wydawnicza”, akcentując przy tym, że praktyka wydawnicza ma spory i wartościowy dorobek, natomiast teoria sztuki wydawniczej jest, niestety, skromna i rozproszona..
Nie wszyscy jednak termin „sztuka wydawnicza”, zaakceptowali, ponieważ jednocześnie termin „wydawniczy” (w przymiotnikowym użyciu) zaczął znaczyć: „przynależny domowi nakładowemu – wydawniczemu”, a więc wydawnictwu, jako instytucji wydawniczej, przedsiębiorstwu i zaczął oznaczać nowe jakości: wszystkie czynności związane z wydaniem książki, począwszy od polityki wydawniczej po realizację techniczną książki (tu znamienne określenie: redaktor wydawniczy).
Sztuka edytorska – dwa rozumienia terminu na oznaczenie czynności, których ostatecznym produktem jest książka. Termin przejęty z Francji, z francuskiej tradycji filologicznej (l’art d’éditer) i choć krytykowany, znalazł się w tytule pierwszej w Polsce książki K. Górskiego z 1956 r. z zakresie metodologii i teorii edytorstwa. Tutaj Górski po raz pierwszy na naszym gruncie przedstawił metodykę i technikę edytorską, omówił najważniejsze problemy i sytuacje edytorskie oraz składniki postępowania edytorskiego i wskazał sposoby radzenia sobie z trudnościami. Podał liczne przykłady z wydań tekstów literatury polskiej.
Jednocześnie jednak jest tradycja Międzynarodowych Wystaw Książki i Sztuki Edytorskiej (np. w Lipsku), gdzie
5
termin ten znaczy coś innego. A więc, reasumując, sztuka edytorska to:
doświadczenie i postępowanie badawcze mające na celu poprawną publikację tekstu (w naszym przypadku – dzieła literackiego, wymagające obok wiedzy, umiejętności także określonych predyspozycji (intuicji, talentu);
techniczne i artystyczne opracowanie typograficzne i introligatorskie książki, czyli pozatekstowe wyposażenie książki; typografia jest sytuowana w obrębie sztuk plastycznych w akademiach sztuk plastycznych; np. w łódzkiej ASP, a także w WSHE na kierunku grafika jest specjalizacja typografia. W pierwszym znaczeniu – termin nie przyjął się. Nawet Górski w nowym, zmienionym wydaniu swego podręcznika opatrzył go innym tytułem, mianowicie: Tekstologia i edytorstwo dzieł literackich (1976). W drugim znaczeniu natomiast termin „sztuka edytorska” ma szanse utrwalenia się, co ma zresztą swe głębsze niż w pierwszym rozumieniu uzasadnienie. W tej sytuacji, dla uniknięcia nieporozumień, na określenie filologicznych zabiegów, zmierzających do optymalnego opracowania tekstu zaczęto używać terminu:
„Edytorstwo” (jako że było to proste zapożyczenie nazwy łacińskiej, dawno funkcjonujące i używane – zwłaszcza w językach romańskich, nieco później w języku angielskim i jeszcze później w języku niemieckim (tu elementy składowe: technika edytorska i tekstologia). Po pewnym czasie dodano doń określenie „naukowe”, dla nadania podjętym czynnościom szczególnego waloru.
7
3
Tekstologia — termin ten po raz pierwszy został użyty w dziele teoretyka B. W. Tomaszewskiego (Moskwa 1928), rozpowszechniony w dużej mierze w krajach słowiańskich, rozpropagowany w latach 60-tych XX w. przez rosyjskiego literaturoznawcę i edytora oraz teoretyka edytorstwa, Dymitra Lichaczewa w jego książce Tiekstołogija (Moskwa 1962).
Zgodnie ze znaczeniem etymologicznym tekstologia jest nauką o tekście. Ale, co to dokładnie znaczy? Propozycje rozumienia są liczne.
W jednym ze znaczeń tekstologia to:
„zespół dochodzeń filologicznych, mających na celu ustalenie tekstu zgodnego z intencją twórczą i wolą autora i prześledzenie (na podstawie istniejącej dokumentacji), jak przebiegały poszczególne stadia kształtowania się tego tekstu”.
To bliskie znaczeniu: „krytyka tekstu” (nb. bliskie propozycji Henryka Markiewicza w: Główne problemy wiedzy o literaturze, wyd. II, Karków 1966, a także Konrada Górskiego w II ww., zmienionym wydaniu jego podręcznika, gdzie tak rozumianą tekstologię dowartościował; podczas gdy w I wydaniu było inaczej).
Jednakże rozumienie tego terminu zmieniało się, także poszczególni badacze rozumieją ten termin indywidualnie, niekiedy rozmaicie w różnych swych pracach (np. Konrad Górski); termin ten jest w istocie wieloznaczny (a w związku z tym jego użycie wymaga dodatkowych precyzacji, by nie był mylący). Zakres terminu nie jest jednoznacznie określony, co słusznie podkreśla Zbigniew Goliński w swej książce: Edytorstwo. Tekstologia. Przekroje.
Oto niektóre przykłady: Konrad Górski w swym podręczniku Sztuka edytorska oraz w niektórych mniejszych studiach traktuje w zasadzie tekstologię jako historię wydawniczą tekstów danego dzieła literackiego. Jednak gdy
9
się przyjrzymy dokładniej użyciom terminu przez tego badacza, to okaże się, że terminy: sztuka edytorska / edytorstwo naukowe / tekstologia traktuje w zasadzie synonimicznie (wbrew pewnym własnym zdecydowanym ujęciom). Natomiast Kazimierz Wyka w książce „Pan Tadeusz”. Studia o tekście (Warszawa 1963) spopularyzował na naszym gruncie termin tekstologia (i jego pochodne), używając go często, lecz rozumiejąc dość swobodnie, przede wszystkim dla określenia zabiegów filologicznych stosowanych w interpretacji dzieła literackiego. Kolejny badacz, Henryk Markiewicz w książce Główne problemy wiedzy o literaturze, wyd. II, Kraków 1966 określa tekstologię jako samodzielną dyscyplinę pod nazwą „krytyka tekstu”, zaś „teorię tekstologii” jako „zespół naukowo opracowanych metod postępowania przy ustalaniu poprawnej postaci jakiegoś tekstu (bez względu na to, czy celem badacza jest wydanie tekstu, czy tylko jego krytyczne opracowanie, tj. przygotowanie do wydania)”. Tutaj więc obserwujemy nie tylko inne znaczenie terminu (wąskie), lecz również inne stanowisko w rozumieniu edytorstwa (którego ważną częścią jest przecież krytyka tekstu), ponieważ w ten sposób Markiewicz uchyla warunek stawiany przez K. Górskiego (funkcję edytorstwa utworów literackich), tzn. opracowanie tekstu określonego utworu, ale też wydanie jako cel ostateczny owego opracowania.
Tak więc Henryk Markiewicz uważa, że edytorstwo niekoniecznie ma być podporządkowane celom praktycznym. Kategoryczny nakaz publikacji tekstu w tej propozycji rozumienia terminu „tekstologia” jest uchylony.
Na Zachodzie, zwłaszcza w nauce niemieckiej obserwujemy podział specjalizacji na:
proces badawczy zw. krytyką tekstu (tekstologia)
umiejętność warsztatową potrzebna dla przygotowania tekstu do publikacji, zw. techniką edytorską.
Znajduje to odbicie w tytułach ważnych opracowań, np. H. Praschek, Probleme der textologie und Editionstechnik in der Germanistik, Berlin 1966; M. Wehrli, Textkritik und Editionstechnik, praca z 1951 r.; G. Witkowski, Textologie und Editionstechnik..., Leipzig 1924.
Tekstologia więc to:
synonim edytorstwa naukowego
nauka o historii wydawniczej tekstu takiego lub innego utworu (zarówno utworu artystycznego jak i np. dokumentu historycznego
krytyka tekstu (ustalenie poprawnej postaci konkretnego tekstu literackiego).
Podsumowanie: Zdaniem Z. Golińskiego przejście od terminu „edytorstwo naukowe” do terminu „tekstologia” (tak rozmaicie rozumianego) niczego w istocie nie zmieniło, nie doprowadziło do precyzacji.
Reasumując ostatecznie: Wyrywkowo przeprowadzony przegląd terminów stosowanych na określenie naszej dyscypliny uświadamia nam nieporozumienia, niejasności i sygnalizuje potrzebę dodatkowych uściśleń i precyzacji.
Tekst — w znaczeniu wąskim (filologicznym):
jest to ostateczny kształt językowy nadany dziełu przez autora w wyniku procesu twórczego i wyrażający tę realizację intencji twórczej, na której osiągnięcie pozwoliły warunki powstawania dzieła i możliwości pisarskie tegoż autora;
graficzne utrwalenie kształtu językowego dzieła literackiego, czyli po prostu zapis językowo–brzmieniowej warstwy utworu – w rękopisie (kopii, autografie) lub w druku.
W znaczeniu szerszym:
3. zapis będący wyrazem różnych technik porozumiewania się, np. tekst nagrany przy pomocy technik dźwiękowych i obrazowych to również tekst; obecnie na podstawie nagrań (z
11
konferencji, wywiadów, spotkań autorskich) również przygotowuje się edycje.
4. W aspekcie intertekstualnym – jeszcze szerzej – mówimy przecież często o tekstach kultury w odniesieniu do różnych dzieł sztuki.
[1] [Uwaga nawiasowa: Po przeszło 30 latach nawiązanie do tego określenia nastąpiło w tytule wspominanej książki K. Górskiego z 1955 r.: „Sztuka edytorska”].
gietownik