Jak funkcjonowała I Rzeczpospolita?
→ Kto rządził Rzeczpospolitą?
Wbrew rozpowszechnionej opinii, król Rzeczpospolitej miał całkiem szerokie możliwości działania. Przede wszystkim sam dobierał sobie współpracowników: mianował ministrów, senatorów oraz urzędników ziemskich. Nominacje były, co prawda, dożywotnie, ale możliwość rozdawania w dzierżawę państwowych dóbr ziemskich (królewszczyzn) ułatwiała związanie z dworem pożądanych osób, a hierarchia godności – pozbycie się niewygodnych ludzi drogą awansu. Najważniejszą instytucją Rzeczypospolitej był sejm, zwoływany co 2 lata na 6 tygodni (sejm zwykły) lub w razie potrzeby na 2 tygodnie. Do kompetencji sejmu należało: stanowienie podatków i nowych praw, współprowadzenie polityki zagranicznej, decydowanie o rekrutacji wojsk zaciężnych, pospolitym ruszeniu i lennach oraz – formalnie – kontrola rządu. Formę bezpośredniego udziału szlachty w rządzie stanowiły sejmiki, czyli zjazdy całej szlachty ziemi, województwa lub prowincji. Sejmiki wybierały posłów na sejm, deputatów do trybunałów, kandydatów na sędziów ziemskich.
→ Jak wymierzano sprawiedliwość?
Rzeczpospolita była państwem stanowym, więc w innych sądach i wg innego prawa sądzono szlachtę, duchownych, mieszczan i chłopów, a także Żydów, Ormian, Tatarów i ludność innych nacji. Na różnice prawne między stanami składały się różnice terytorialne: na Litwie obowiązywał Statut Litewski (III), Korona natomiast nie doczekała się jednolitego spisu praw całego kraju. Przestrzegano prawnych odrębności Mazowsza i Prus Królewskich, a w województwach ukraińskich stosowano Statut Litewski (I). Szlachta osiadła procesowała się o granice dóbr przed sądem podkomorskim, sprawy o rozbój na drodze, napad na dom, podpalenie i gwałt – rozstrzygano przed sądem grodzkim, inne sprawy – przed sądem ziemskim. W rozstrzyganiu spraw o obrazę majestatu, zdradę stanu, nadużycia finansowe wyższych urzędników, w sądzeniu zbrodni zagrożonych karą śmierci i konfiskatą dóbr oraz banicją kompetentny był sąd sejmowy, obradujący pod przewodnictwem króla. Duchowni podlegali sądom kościelnym, w których obowiązywało prawo kanoniczne. Ponieważ wyłączne prawo sądzenia poddanych miał właściciel dóbr, prawa sądowe mieszczan i chłopów zależały w pewnym stopniu od tego, kto był właścicielem miasta lub wsi. Większość miast rządziła się prawem niemieckim. Według niego mieszczanie mieli własne sądy miejskie, a odwoływać się mogli do sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim. Chłopów sądziła ława wiejska z wójtem według prawa wiejskiego niemieckiego lub polskiego. W czasie bezkrólewi w miejsce sądów zwykłych powoływano sądy kapturowe.
→ Kto bronił granic państwa?
W zasadzie Korona i Litwa osobno troszczyły się o bezpieczeństwo swoich granic. Głównym frontem Polski były granice z Turcją i chanatem krymskim, Litwy – granica z Rosją. Praktycznie, w czasie większych wojen wojska koronne i litewskie współdziałały ze sobą. Rzeczpospolitej broniły wojska zaciężne i pospolite ruszenie szlacheckie. Stałą siłę zbrojną państwa stanowiło wojsko zaciężne, w zależności od potrzeb – piechota lub jazda. Początkowo utrzymywał je król – uchwalona na ten cel kwarta pozwalała na opłacenie 3500-4000 jazdy, tzw. Wojska karcianego.
→ W jakich szkołach zdobywano wiedzę?
Jednolity system szkolnictwa stworzyła dopiero Komisja Edukacji Narodowej. Wcześniej szkoły nie miały spójnego programu. Generalnie nauczanie odbywało się na trzech poziomach: w szkołach parafialnych, w gimnazjach, kolegiach lub innych szkołach zakonnych, i w akademikach.
Noane