Dziecko urodzone między 38 a 42 tygodniem ciąży nazywane jest noworodkiem donoszonym. Jego waga wynosi przeważnie ok. 3200g u dziewczynek oraz 3400g u chłopców. Wzrost dziecka wynosi przeciętnie 54cm długości.
Każda matka po urodzeniu dziecka chce wiedzieć czy rozwija się ono prawidłowo. Rozwój dziecka jest indywidualny. Dlatego też w ciągu 1 roku życia konieczne są częste wizyty u pediatry aby mieć kontrolę nad prawidłowym rozwojem dziecka.
Nowo narodzone dziecko wykonuje przeważnie odruchy bezwarunkowe. Odruchy szukania i ssania pomagają przy odnalezieniu pokarmu. Dziecko leżąc na brzuszku potrafi na kilka sekund unieść główkę, przekręcić ją i swobodnie położyć. Dłonie bywają zamknięte. Umieszczony w nich przedmiot niemowlak trzyma przez kilka sekund i wypuszcza z rączki.
Noworodek na krótko zatrzymuje wzrok na jakimś przedmiocie bądź twarzy matki i wodzi za nimi oczkami.
Uspokaja się gdy jest brany na ręce, kołysany i słyszy znany przyjemny głos. Wrażenia zmysłowe odbiera przy bezpośrednich kontaktach z matką, przy karmieniu piersią, ciepłych dłoniach podczas karmienia butelką czy zabawie podczas kąpieli. Czuje się wtedy bezpiecznie. Potrafi wydawać krótkotrwałe dźwięki (poza płaczem).
Drugi miesiąc życia to czas przechodzenia od okresu noworodkowego do wczesnego niemowlęctwa. Podstawowe fizjologiczne procesy adaptacyjne zakończyły się. Dziecko coraz lepiej przystosowuje się do samodzielnego życia. Skóra stała się gładsza, odporniejsza, naskórek pogrubiał i znacznie mniej się złuszcza. Tkanki podskórnej wyraźnie przybywa- kształty niemowlęcia zaokrąglają się. Pępek pokrył się naskórkiem, wciągnął do środka, chowając się częściowo pod fałdem skóry brzucha.
Pojemność żołądka zwiększyła się, zaś dzięki coraz doskonalszej umiejętności silnego i efektywnego ssania, dziecko potrafi już zaspokoić głód na dłużej tak ,że przynajmniej jedna w czasie doby przerwa trwa między karmieniami 3-4 godziny. Nadal jednak najczęściej nie jest jeszcze ustalony rytm karmienia i zdarzają się takie okresy, kiedy to maluch domaga się bardzo częstego przystawiania do piersi.
Zwiększa się też masa i siła mięśni- dziecko staje się bardziej ruchliwe. Wykonuje nadal wiele bezcelowych ruchów rękami i nogami. Jeszcze nie potrafi zmienić pozycji ciała. Gdy położysz je na brzuszku, unosi głowę i zaczyna unosić ramiona. Opanowuje ruchy mięśni szyi, tułowia i barków.
Drugi miesiąc życia przynosi ogromny postęp w rozwoju psychicznym dziecka. Zaczyna ono aktywnie zapoznawać się z matką oraz pozostałymi członkami rodziny. Potrafi już skupić wzrok na pochylonej nad sobą twarzy, wpatruje się uważnie, a następnie świadomie uśmiecha. Próbuje też wodzić wzrokiem za pokazywanymi przedmiotami. Z radości wydaje dźwięki, które nazywamy gruchaniem. Początkowo uważnie wsłuchuje się we własny głos, sprawia nawet wrażenie, że dziwi się tej umiejętności a następnie próbuje odpowiadać gruchaniem, gdy do niego przemawiasz. Dobrze słyszy i rozróżnia intonacje głosu. Możesz je wyrazem twarzy i brzmieniem głosu przestraszyć lub uspokoić, a nawet rozśmieszyć.
Trzeci miesiąc kończy pierwszy kwartał życia dziecka. Postępy w rozwoju, które osiągnęło są olbrzymie.Zmysły: dotyku, wzroku, słuchu oraz smaku i węchu służą poznawaniu świata. Dziecko bardzo chętnie zatrzymuje wzrok na przedmiotach, które zwrócą jego uwagę zwłaszcza pod względem koloru. Zainteresowanie wzrasta jeśli dodatkowo wydają dźwięki lub poruszają się. Potrafi już odwrócić główkę w kierunku takiej zabawki i śledzić ją dość długo. Warto pamiętać o tym podczas zakupów w sklepie z zabawkami.
Stopniowo zakres zainteresowania zwiększa się, niemowlę będzie obserwować coraz to różniejsze przedmioty z otoczenia : kwiaty, serwety na stole, będzie szarpać za koniec ręcznika podczas toalety po kąpieli. Dziecko nie potrafi mówić i nie zna słów dorosłych ale doskonale potrafią odczytywać sytuację z intonacji głosu mamy, bądź jej uśmiechniętej buzi. Odkrycie rączek wiąże się z doskonaleniem posługiwania się nimi, początkowo będzie łączyć je ze sobą, chwytać jedną za drugą a następnie wkładać do buzi (w tym okresie zaczyna się ssanie palców). Podana grzechotka będzie potrząsana w rączce dając swoim dźwiękiem kolejny powód do zadowolenia. W trzecim miesiącu życia sen dziecka skraca się, a ponadto łatwiej jest je wzbudzić ( słuch się wyostrza). Więcej jest teraz czasu na poznawanie otoczenia. Po ułożeniu na brzuchu utrzymywanie główki jest już pewniejsze, potrafi podeprzeć się na przedramionkach i unieść górną część klatki piersiowej.
Układanie ciekawych przedmiotów na widoczności pobudzi dziecko do ćwiczeń mięśni grzbietu. Po wzięciu na ręce dziecko rozgląda się ciekawie dookoła. Przy końcu III miesiąca dziecko może ważyć już prawie 5 kg i mieć około 60 cm wzrostu. Zauważalne jest powolne ustalanie się czasu karmienia, stopniowo wydłuża się przerwa nocna, jak również jedna z przerw w ciągu dnia staje się głównym czasem snu, który może wynosić do 3 godzin
· W pozycji na brzuszku unosi głowę i utrzymuje ją w oparciu o przedramiona;
· W położeniu na brzuszku miednica dziecka przylega do podłoża - dziecko przyjmuje pozycję żabki;
· Podtrzymywane w pozycji siedzącej utrzymuje głowę z
· Lekkim pochyleniem do przodu - często podrzuca głowę;
· Śledzi znikające przedmioty;
· Reaguje ogólnym ożywieniem na kontakty z ludźmi - "grucha", uśmiecha się (nawet głośno).
Czteromiesięczne dziecko potrafi już zmieniać pozycje ciała, dzięki temu zwiększają się jego możliwości poznawcze. Zauważa coraz więcej ze swojego otoczenia. Zmiany, pojawienie się znane osoby czy też wcześniej wykonywane czynności takie jak przygotowanie do kąpieli, układanie do karmienia są przez dziecko rozpoznawane i przyjmowane z entuzjazmem. Kontakt dziecka i rozwijające się związki uczuciowe są coraz większe, śmiech, energiczne ruchy rączkami i nóżkami są powodem satysfakcji rodziców.
Postępująca sprawność i siła mięśniowa niemowlęcia umożliwia mu swobodne utrzymywanie główki i odrywanie górnej części klatki piersiowej. Wsparte na przedramionach bacznie rozgląda się dookoła, a przy oderwaniu kończyn od podłoża buja się na brzuszku.
Dalej rozwija się zainteresowanie własnymi rączkami i chęć posługiwania się nimi. Dziecko coraz bardziej jest zainteresowane zabawkami, a zwłaszcza tymi wydającymi dźwięki. Chwyta dość sprawnie i potrząsa przedmiotami stopniowo ujmując je w obie rączki. Te wszystkie czynności są powodem zadowolenia i reagowania śmiechem. Widać chęć siadania, próba siedzenia ze wsparciem pod paszkami jest ćwiczona i doskonalona przez niemowlę. Zanikowi ulega odruch stąpania i teraz po ujęciu pod paszki i podniesieniu dziecko będzie podkurczało nóżki sprawiając wrażenie, że nie wie po co są i jak się nimi posługiwać.
Ustrój dziecka rozwija się stopniowo, układy działają coraz sprawniej, z istotniejszych zmian zanotować można ustępowanie kolek jelitowych dotychczas spędzających spokój rodziców. Dzieje się to w związku z lepszym działaniem enzymów trawiennych i lepszą funkcją przewodu pokarmowego.
· W pozycji na brzuszku unosi i utrzymuje głowę prostopadle
· Do podłoża, a nóżki są wyprostowane lub półwyprostowane;
· Włożona do rąk zabawkę prowadzi do ust;
· Śmieje się głośno i grucha gdy coś do niego mówisz.
Na początku przypadkowo, a następnie świadomie będzie ćwiczyć przewroty na plecy. Kończyny dolne wykazują coraz więcej aktywności, sprawnie rozkopując przykrywający kocyk. Przy próbie podniesienia pod paszki nadal podciąga kończyny pod siebie. W miarę upływu czasu zauważalne stanie się delikatne podpieranie paluszkami, a przy końcu 5 -ego miesiąca nawet próba przeniesienia ciężaru ciała całą powierzchnią stóp. Kontakty z pozostałymi członkami rodziny wzmagają się, reaguje głośnymi okrzykami, radosnym śmiechem i doskonali gaworzenie. Zauważa odbicie w lustrze śmiejąc się również do niego.
· Długo leży na brzuszku opierając się na dłoniach i unosząc górna część tułowia;
· Potrafi przewrócić się z brzuszka na bok;
· Chwyta niepewnie przedmioty przy zetknięciu, często występuje tak zwany ruch "zamiatania";
· Odróżnia osoby obce od znanych - reaguje np. lękiem;
· Gaworzy przy zabawie.
Szósty miesiąc życia jest okresem, w którym największemu rozwojowi ulega umiejętność chwytania i posługiwania się dłonią. Do zaobserwowania będą zamierzone i celowe ruchy kończyn górnych służące coraz to bardziej małemu człowiekowi. Dziecko chwyta przedmioty całą dłonią (stąd określamy chwyt jako dłoniowy ) i w większości przemieszcza je w kierunku ust. Potrafi przełożyć przedmiot z jednej rączki do drugiej, a gdy w pobliżu znajdzie się coś atrakcyjniejszego bez wahania sięgnie po niego upuszczając dotychczas trzymany.
Niemowlę odkrywa swoje ciało, łapie stópki również wkładając je do ust, chłopcy znajdą u siebie coś pomiędzy nóżkami co będzie przyciągać ich uwagę, i gdzie jest warto sięgać. Doskonaląca się umiejętność zmiany pozycji ciała da się we znaki na przewijaku przy próbie przebierania. Przewracanie się na plecy to już nie jest problem. Przy układaniu na brzuszku wysoko podpierać się będzie na rączkach, a przy ułożeniu czegoś ciekawego w niewielkim zasięgu podejmie próbę pełzania. Sadzając malca dajemy mu dalsze powody do radości oraz kolejne bodźce. Będzie siedzieć z podparciem, bądź sam próbować podpierać się rączkami. Czas trwania takiego siedzenia będzie stopniowo wydłużać się, a nasza pomoc będzie coraz mniej potrzebna. Pamiętajmy, że czas trwania takiej formy siedzenia powinien być wciąż krótki. Na dowolnie długie utrzymywanie się w takiej pozycji pozwolimy dziecku, jeśli samo siada. Kolejnym milowym krokiem w rozwoju jest doskonaląca się funkcja narządu słuchu. Wyczulenie na delikatne dźwięki da swój wyraz poprzez nasłuchiwanie przez dziecko takich dźwięków jak padający deszcz, grające radio. Z drugiej strony spowoduje to większą podatność na wzbudzanie się spowodowane dźwiękami dochodzącymi z zewnątrz.
· Przewraca się z pleców na brzuszek i na odwrót;
· Sięga i chwyta pewnie po przedmioty, próbuje przekładać je z ręki do ręki;
· Początek siadania- podtrzymywane utrzymuje te pozycję;
· Leżąc na pleckach lubi bawić się palcami u nóg, chwyta ręką stopy;
· Gaworzy i wydaje dźwięki sylabowe.
Siódmy miesiąc jest kolejnym milowym kamieniem w rozwoju dziecka, a dotyczy to zwłaszcza umiejętności samodzielnego siedzenia. Nie należy jednak uśredniać gdyż część dzieci posiądzie tą sprawność trochę później , a czasami zdolność siadania następuje dopiero po wcześniej opanowanym staniu.
Niemowlę aktywnie podciągać się będzie jeśli podamy mu ręce, korzystać będzie ze sposobności podciągnięcia się również na szczebelkach łóżeczka. Podczas siedzenia przy zachwianiach równowagi ustrzeże się wywrotki dzięki podparciu się rączkami o podłoże . Zwracając uwagę na sylwetkę dziecka przy siedzeniu zauważalne będzie stopniowe prostowanie się plecków oraz nóżek, coraz dłuższa umiejętność siedzenia i sprawniejsze podpieranie. Rodzice będą teraz musieli zwracać baczniej uwagę na pociechę, gdyż umiejętność przekręcania się z pleców na brzuch i z powrotem może stwarzać zagrożenie przy pozostawieniu dziecka samopas na łóżku czy też tapczanie. Do tego coraz większa ruchliwość malucha i mobilność.
Podpełźnie w kierunku interesującej rzeczy, usiądzie chwyci ją w rączki i zacznie przekładać. Jeśli to będzie gazeta to podrze ją w strzępy i porozrzuca, a po "przeczytaniu" część może znaleźć się jego ustach. Rozwój funkcji ręki umożliwia dziecku w tym okresie pewnie utrzymywać przedmioty oraz przekładać je z rączki do rączki. Różnicą polega na tym, że jeśli dziecko trzymając przedmiot w rączce zauważy w zasięgu nową atrakcyjniejszą rzecz, to po uchwyceniu jej w drugą rączkę nie upuści dotychczas trzymanego przedmiotu. Dziecko tracąc zainteresowanie przedmiotem trzymanym w rączce upuści go śledząc wzrokiem co się wydarzy. Zrodzi to nową zabawę, w której rodzice zostaną zaangażowani do podnoszenia przedmiotów i podawania ich maluchowi. Będzie to wspaniałe urozmaicenie spaceru w wózku, czy też obiadu przy stoliku. Ręce stają się dominującym "narzędziem" poznawania, dotyczyć to będzie drobnych rzeczy, na które ukierunkowuje się siedmiomiesięczny brzdąc. Zagrożeniem stają się wszelkie drobiazgi gdyż docelowo mogą szybko znaleźć się w buzi dziecka prowadząc do zadławienia.
Utrzymywanie ciężaru ciała jest wstępem do stania, osiągamy to poprzez unoszenie dziecka pod paszki prowokując sprężynowanie czyli gwałtowne ruchy zgięcia i wyprostu w biodrach, kolanach i stawach skokowych, a po postawieniu na całych stopach krótkotrwałe przejęcie ciężar ciała.
· Siedzi samo krótko, niepewnie, podpiera się rączkami;
· Stoi pewnie kiedy podtrzymujesz je pod pachami, żywo przy tym podskakując (zgina i wyprostowuje kolanka);
· Chwyta 2 przedmioty w 2 ręce, stuka przedmiotami w podłoże;
· Przekłada przedmiot z ręki do ręki;
· Samo wychodzi z inicjatywą nawiązania kontaktu z otoczeniem.
W ósmym miesiącu życia, dziecko rozwija przede wszystkim umiejętność raczkowania i pełzania. Aczkolwiek rozpoczęcie raczkowania jest sprawą indywidualną, opóźnienie nie powinno niepokoić rodziców o ile w innych dziedzinach dziecko rozwija się prawidłowo. Wyjściem do raczkowania jest rozwinięcie umiejętności swobodnego przewrotu z brzucha na plecy i odwrotnie. W dalszej kolejności dziecko uczy się jak wykonywać ruchy pełzające okrężne, następnie w kierunku do tyłu, a dopiero do przodu. Pełzanie jest możliwe dzięki odpowiedniej sprawności obręczy barkowych dziecka, rączek oraz współpracy mięśni grzbietu, brzuszka i bioder. Dopiero gdy dziecko uzyska kolejne 2 punkty podparcia jakimi są nóżki, mówimy o raczkowaniu. W następnej kolejności rozwija się koordynacja ruchów naprzemiennych, która umożliwia coraz pewniejsze i szybsze samodzielne przemieszczanie się malucha.
Następną sprawnością jaką uzyskuje niemowlę w tym wieku jest klękanie, do którego dochodzi gdy dziecko podpełzając do ciekawych przedmiotów chce się zatrzymać na chwilę. Klęka wtedy, chwyta przedmiot w rączki i dokładnie ogląda. Po zaspokojeniu swojej ciekawości rzuci przedmiot przed siebie obserwując co się z nim wydarzy. Przez najbliższy okres dziecko z uporem będzie rzucało różne rzeczy dlatego uważnie należy je dobierać aby nie stracić np: jakiegoś cennego szklanego drobiazgu.
Kolejną zdolnością, która ulega znacznemu rozwojowi jest koncentracja . Dziecko nasłuchuje różnych dźwięków z otoczenia i wydaje się być uważnym słuchaczem rozmowy rodziców. Rozwój pozostałych zmysłów objawia się tym, że dziecko potrafi nie tylko obserwować, ale również naśladować niektóre czynności rodziców. Kontakt z bliskimi wzmacnia się poprzez to, że rozumie gesty rodziców oraz potrafi okazać to że coś się podoba jak również swoje niezadowolenie. Dodatkowo dochodzi do tego wypowiadanie zgłosek dwusylabowych takich jak mama czy dada oraz umiejętność ich artykułowania ich głośniej i ciszej. W tym czasie może rozwinąć się nieufność w stosunku do obcych oraz wyraźna potrzeba stałej obecności mamy co bardzo może ją ograniczyć.
· Siedzi pewnie bez podparcia przez kilka minut;
· Stoi trzymając się;
· Nabywa umiejętności rzucania - śledzi wyrzucone przedmioty;
· Pociąga za ubranie, sprawdza co masz w kieszeni;
· W jego gaworzeniu pojawiają się już proste "słowa" - tak zwane gaworzenie wielosylabowe.
Dziewiąty miesiąc to czas doskonalenia zdobytych dotychczas umiejętności. Dziecko sprawnie siada oraz potrafi usiąść z pozycji leżącej, jest stabilne i dobrze utrzymuje równowagę nie podpierając się rączkami. Wykazuje zainteresowanie własnymi nóżkami, zdejmuje z nich buciki rozwiązując uprzednio sznurówki. Gromadzi wokół siebie kolekcję ciekawych przedmiotów sięgając coraz to po niektóre. Dziewięciomiesięczne dziecko wykazuje pełne przygotowanie do stania, co uwidacznia się gdy podniesiemy je pod paszkami i pozwolimy na podparcie się całymi stópkami. Niektóre dzieci potrafić będą samodzielnie stać w łóżeczku trzymając się za szczebelki, a nawet spontanicznie podciągać się do pozycji stojącej.
Zabawne wydają się w tym okresie ćwiczenia zginania i prostowania nóżek co przypomina sprężynowanie. Sprawne pełzanie czy też raczkowanie jest wykorzystywanie przez dziecko do przemieszczenia się w ciekawe miejsca. Tak jak dotychczas po dotarciu tam klęknie, dodatkowo potrafi wyciągnąć jedną nóżkę przed siebie i oprzeć całą stopą o podłoże. Gdy w zasięgu ręki znajdzie się coś do podparcia to podciągnie się do stania. Mieszkania powinny być w tym okresie już przygotowane na pełzającego lub raczkującego szkraba, gdyż otaczające przedmioty stanowią dla niego potencjalne niebezpieczeństwo. Postęp w chwytaniu dłonią objawia się umiejętnością chwytu szczypcowego , czyli z opozycją kciuka.
Ogólnie okres dziewiątego miesiąca jest dla jednego dziecka okresem doskonalenia się w sprawnościach, a dla drugiego czasem na podgonienie rówieśników.
· Raczkuje;
· trzymając się czegoś potrafi samo stanąć;
· Bawi się w chowanego ("a kuku");
· Gaworzy aby zwrócić na siebie uwagę dorosłych;
· Manipuluje przedmiotami: wyjmuje z dużego przedmiotu mały, ale wkładając mały przedmiot; do dużego nie wypuszcza go z ręki.
Dziesiąty miesiąc to okres wspaniałych osiągnięć. Maluch bez niczyjej pomocy sprawnie potrafi podciągnąć się przy meblach i stanąć. Jego przygotowanie do chodzenia wyraża się poprzez próby unoszenia jednej stopy do góry i przeniesienia ciężaru ciała na drugą. Z tego miejsca do chodzenia już jest bardzo blisko. Niektóre niemowlęta zaczynają przemieszczać się wzdłuż mebli podpierając się o nie. W tym okresie należy zapewnić dziecku odpowiednio stabilne sprzęty domowe, które stanowić będą punkty podparcia, będą nimi: łóżeczko ze szczebelkami, stabilne krzesło. Duży postęp zauważalny jest w umiejętnościach chwytnych ręki. Dziecko zdecydowanie i mocno chwyta przedmioty, potrafi je wyjąć z pojemników i dość precyzyjnie umieścić w zamierzonym miejscu. Natomiast na próby odebrania upodobanej rzeczy zdecydowanie i głośno zaprotestuje.
Dziesięciomiesięczne niemowlę wypowiada kilka dwusylabowych słów, najczęściej są nimi mama, tata, ale rozumienie ich pojawia się zazwyczaj przy końcu tego miesiąca (czasami wcześniej, a czasami trochę później). Postęp skojarzeń, abstrakcyjnego myślenie i komunikowania się przybiera rozpędu.
Innymi umiejętnościami których możemy się spodziewać po swoim maluchu będą : picie samodzielne z kubeczka, wykonywanie prostych poleceń np : "oddaj mi to".
· Stąpa bokiem trzymając się poręczy;
· Naśladuje proste czynności i wykonuje je na polecenie (np. "pa, pa", "kosi, kosi");
· Rozumie zakaz;
· Pije z garnuszka trzymanego przez dorosłego;
· Świadomie powtarza sylaby;
· Zwróć uwagę jak łapie małe przedmioty... tak jakby z
· Paluszków robił pęsetkę;
· Nie wyjmuje tylko wysypuje małe przedmioty.
Dalsze zdobywanie umiejętności ruchowych pozwala jedenastomiesięcznemu dziecku na dość swobodne przemieszczenia się, głównie za sprawą raczkowania. Dziecko wykazuje dużą chęć zmiany położenia i samodzielnego przemieszczania się. Niektóre niemowlęta zdobywają umiejętność poruszanie się bokiem przy meblach, inne natomiast zaczną przesuwać się po podłodze w pozycji siedzącej. Dziecko przytrzymywane za obie rączki stawia pierwsze kroki szeroko rozstawionymi nóżkami obciążając całe stopy. Nowe osiągnięcia i sprawności malucha dają rodzicom wiele radości lecz wymagają wyjątkowej uwagi. Duża ruchliwość wespół z ciekawością otoczenia mogą skończyć się niepożądanym urazem. Jeśli nie przyzwyczailiście dziecka do przebywania w kojcu bądź wydzielonej części pokoju to będziecie musieli teraz bardzo uważnie obserwować poczynania malucha.
W jedenastym miesiącu możecie spodziewać się , że wasza pociecha zacznie wykazywać umiejętność samodzielnej zabawy, będzie bawić się przedmiotami wyjmując i wkładając z pojemnika nawet najdrobniejsze elementy. Zauważając różną wielkość, kształt a nawet kolor klocka potrafi włożyć go we właściwe miejsce. Postęp w porozumiewaniu dokonuje się za sprawą coraz większej ilości prostych słów najczęściej dwusylabowych : mama, tata, baba, dada. Do repertuaru dołączyć może również pewne gesty, których nauczyło się od rodziców np.: rozkładanie rąk gdy czegoś nie ma, robienie papa na pożegnanie. W tym okresie dziecko już rozumie znaczenie słowa "NIE", choć z respektowaniem jego może być różnie.
· Podnosi zabawkę przykucając lub schylając się, trzyma się przy tym jedną ręka poręczy,
· Chodzi do przodu prowadzone za rękę,
· Wkłada, wyjmuje i wysypuje małe przedmioty z dużych,
· Precyzyjnie posługuje się przedmiotami,
· Świadome powtarzanie sylab, słów np. "da".
· Sam stoi.
Kończy się I rok życia dziecka, który jest okresem najbardziej dynamicznego rozwoju w całym życiu człowieka. Dziecko od urodzenia do końca 12 miesiąca potraja wagę urodzeniową i o połowę zwiększa swój wzrost. Uzyskuje dość dużą samodzielność poruszania się i potrafi komunikować się z otoczeniem. Jest to punkt wyjścia do dalszego rozwoju, kształtowania się osobowości i nabierania cech w których duży udział przypadać będzie rodzicom.
· Próbuje sam stawiać pierwsze samodzielne kroki;
...
acik33