BN Orzeszkowa, Nad Niemnem.doc

Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem, oprac. Józef Bachórz, Ossolineum, Wrocław 1996.

I. Pisarka znad Niemna

·  sama rzeka w twórczości Mickiewicza; miejsce urodzin autorki

·  ur. 20.06.1841 we dworze w Milkowszczyźnie; wróciła tam po zerwaniu z mężem, musiała sprzedać zadłużony majątek, którym nie umiała zarządzać (a brała na jego hipotekę pożyczki), od 1869 mieszkała w Grodnie; wspominała warszawską pensję (przyjaciółki, pogodna atmosfera, życzliwi zakonnice i nauczyciele, jęz. francuski i niemiecki, pisanie po polsku); dużą wiedzę literacką zdobyła sama, obserwowała też świat dookoła

·  w wieku 17 lat wyswatana Piotrowi Orzeszce z Ludwinowa, szybko Eliza zaczęła się interesować ruchem patriotycznym (1861, 1862 – demonstracje); mąż nie popierał jej chęci uczenia chłopskich dzieci (założyła szkółkę); 1863 powstanie styczniowe wstrzymało ją przed rozwodem, bo w pobliskich lasach zaczęli się pojawiać partyzanci, którym trzeba było pomóc (szykowała opatrunki, była kurierem); na początku 1864 opuściła męża, w grudniu aresztowano Piotra i zesłano (służba go wydała), w 1867 proces o rozwód i uzyskanie go w 1869; zm. 18.05.1910

·  niekonwencjonalne decyzje życiowe, często postrzegane jako pomyłki; chciała być niezależna, bez ocen moralistów (ludzkie prawo do samostanowienia); nie chciała podporządkować się konwencjom narzucanym kobietom; aktywnie działała w miejscu zamieszkania; chciała udowodnić, że rozwódka wcale nie jest niemoralna, nadal jest dobrą obywatelką i patriotką; pisanie było najważniejsze (służba publiczna; potrzeba pisania)

II. Problem misji po klęsce

·  pionierka pozytywizmu warszawskiego – pisała ideowo, miała program działania społecznego, optymizm

·  krytyka rymowanych komunałów i prowincjonalnego gawędopisarstwa

·  postęp, wiedza, przemiany cywilizacyjne

·  idee bliskie „przedburzowcom” galicyjskim (burza =1863), którzy dostrzegli kryzys myśli romantycznej (poezja nieprzystawalna do sytuacji, epigonizacja); konieczność odnowienia tradycji patriotycznej i demokratycznej (doceniali romantyzm tyrtejski, przedmistyczny)

·  na początku pisanie tendencyjne = romant. przewodnictwo ideowe, misja patriotyczna poety, reforma obyczajowa, moralna, społeczna (a pisała w czasie najcięższej cenzury, więc nie mogła politycznie)

·  zajęcia użyteczne, gospodarność, pracowitość, zawody inteligenckie (lekarz, nauczyciel, inżynier) i rzemieślnicze; wykształcenie; więzi i wzajemna pomoc sąsiedzka

·  obnażenie salonowego lenistwa, snobizmu, kosmopolityzmu

·  kwestia kobieca (dyskryminacja edukacyjna i zarobkowa) à Marta 1873

·  kwestia żydowska, asymilacja

·  ciemna wieś chłopska, dno społeczne, zapóźnienie cywilizacyjne

·  praca u podstaw

·  w latach 80. krytyka tendencyjności, powierzchownego traktowania problemów

·  powieść ma wnikać w głąb problemów, rozwikływać je, stawiać pyt. filozoficzne

·  realizm, idea i głębia dzieła

·  wieloletni rywal = Sienkiewicz (ale nigdy publicznie go nie skrytykowała; nie wnikał w problemy społeczne, ale budził uczucia patriotyczne à idea ojczyzny, kamuflaż dla polityki)

·  „przemyt” idei politycznych (1863) bez kostiumu historycznego

III. O pisaniu Nad Niemnem

·  lęk o przyszłość społeczeństwa (przygnębienie, brak pracy; podatność na rosyjski nihilizm i rewolucyjny socjalizm)

·  tęsknota za wsią, znajomości z chłopami i schłopiałą szlachtą – osady polskie, ostoja tradycji i kultury

·  pierw. tytuł Mezalians (panny ze dworu i zagrodowca); wyraz nadziei o ładzie życia

·  fascynował ją mezalians jako zjawisko

·  nowy tytuł – kraina, ojczysty region

·  bogata galeria ziemiaństwa

·  Bohatyrowicze – centrum idei ojczyzny; Anzelm jako stróż pamięci, opowiadacz

·  opis realnej okolicy, studia z zakresu lokalnego folkloru

·  pisała od 1885, druk od 1887 w „Tygodniku Ilustrowanym”

IV. Gloria victis

·  (=chwała zwyciężonych; 1910, zbiór opo o powst. styczniowym)

·  1888 – 25-lecie powstania styczniowego; wyd. książkowe Nad Niemnem

·  akcja: 1886 czerwiec-sierpień; wpływ powstania na teraźniejszość (wspomnienia pożegnań, losy bohaterów, śmierć, ruina majątku, rozczarowanie, waśnie z rodziną)

·  Mogiła [powstańców] – symbol, miejsce specjalne, ważne, powstało z poświęcenia, heroizmu, pamiątka ofiary, wiedzie tam droga jakby droga krzyżowa, ze stacjami, niby sanktuarium w lesie, do którego się pielgrzymuje – Justyna i Jan idą w niedziele, w rocznicę =w lipcu, zachowują się cicho, z szacunkiem; ognisko utajonego życia (umęczenie, grób; u Mickiewicza idea „duchów obcowania” – grób jako kolebka nowego życia = mit eleuzyński)

·  „głos z Mogiły” = podtrzymywanie narodowości, ofiary, wyrzeczenia, budowanie demokracji z myślą o przyszłości

·  podział na patriotów i egoistów, obojętnych na los kraju (choć nie krytykują klęski 1863, tylko Zygmunt Korczyński: to dla niego idealistyczne i nudne, szalone, przegrane; on woli uciec za granicę, apostazja narodowa i ruina moralna)

·  patriotyzm jako warunek zdrowego kosmopolityzmu (współpraca narodów)

·  Zygmunt: wyrodny syn, egoista, uwodziciel, kłamca

·  Witold Korczyński: dziedzictwo narodowe młodego pokolenia, odbudowa wiary w przyszłość, praca u podstaw, realna ocena idei (odrodzenie dzięki ludowi); pamięć o Mogile; optymizm na przyszłość

·  program narodowy, ideały narodowe i myślenie pozytywistyczne (nauka, praca, praktyczny wymiar działań; solidarność społeczna, przezwyciężanie przesądów kastowych)

·  młodzi jako figura starych (powstańców) – Jan miał 7 lat, Witold jest podobny z wyglądu do stryja

·  pozytywna legenda powstania (nie wspomina się klęsk, niepowodzeń, kłótni)

·  mowa ezopowa (cenzura)

·  sakralizacja 1863 r., walka o Sprawiedliwość i Wolność (naturalne dążenie, prawo rozwoju ludzi; mogiła = drogowskaz; walka + ofiarność => postęp)

V. Natura – kultura

·  powieść realistyczna: najpierw opis tła akcji (dwór i wieś, krajobraz; szeroki obraz + emocje, radość; nie ma egzotyki, swojskość)

·  filozofia natury – wszechobecne i bujne tło przyrodnicze, wiele opisów, metafory, porównania; granicą jest rzeka (woda życia, źródło utrzymania ludzi, połów ryb; łączy z wielkim światem; miejsce pierwszego pocałunku; prapoczątek, świadek przybycia fundatorów, strażnica dziejów); obserwacje kobiece (postrzeganie Justyny, rośliny ważniejsze niż zwierzęta; nie ma opisu męskich zajęć, np. myślistwa, walki zbrojnej, choć mężczyźni chadzają na polowania; konie nie są „rycerskie”, ale pracują z rolnikami; inne zwierzęta domowe)

·  nagromadzenie nazw roślin, ziół, długie opisy – swoisty Eden, bogactwo życia (nie można go zabić, trwa)

·  moda na poznawanie zasobów naturalnych kraju

·  odnawiająca się natura-matka

·  nie ma darwinowskiej walki o byt (zwykle w lit. à naturalizm)

·  natura jak u Rousseau – duża wartość, obcowanie z nią w harmonii, żywi i odziewa, trzeba szanować jej autonomię (człowiek jako jej część, a nie pan, ma obowiązek ją ochraniać – czują go prości ludzie od czasów założycieli, poznają naturę, współżyją z nią, wspomagają ją[1]) => człowieczeństwo, prawdziwa kultura

·  Bohatyrowicze – nie mają szkolnego wykształcenia (prości chłopi), opozycja wobec „uczonych” (faktycznie egoistów, pasożytów)

·  Emilia – nic nie robi, chora z urojenia, odizolowana od przyrody, czyta tylko francuskie książki, fałszywie pojmuje kulturę (tylko marzycielstwo, romansowość, egzotyczne podróże; miazmaty zachodniego romantyzmu, krytykowane nawet przez polskich romantyków po powst, list.)

·  Zygmunt – zdemoralizowany kosmopolita, pogardza prostymi ludźmi i pracą, pozer, popisuje się, kłamie

·  Teofil Różyc – ofiara fałszywej kultury, ale chociaż świadom tego, choć nie udaje mu się zrehabilitować

·  wykształcenie nie zapewnia szczęścia, które daje natura i życie w zgodzie z nią

·  Benedykt i jego syn – wykształceni pod kątem uprawy ziemi

·  książki w Bohatyrowiczach: Pan Tadeusz, Psałterz Dawidów i Ogrody północne Strumiłły (o uprawie)

·  prosty lud chciałby oświaty (ale rozsądnej)

·  1 lud ocala dawną mowę (staropolską, lokalną, pozytywnie sarmacką, dużo przysłów)

·  salonowy biedny język, nasiąkły francuszczyzną

·  2 chłopska kultura pieśni – w zabawie i pracy, pamięć przeszłości

·  3 dziedzictwo obyczajowe (rodzinne i sąsiedzkie, role, gesty, gościnność, szacunek, rytuały domowe; bogactwo obyczajowe przy weselu Elżuni i Franciszka Jaśmonta)

·  wiejska kultura ludowa – idealizowana, zainteresowania socjologiczne (Spencer), ewolucyjny postęp cywilizacji; badanie uwarunkowania historycznego, ale i postulat oświaty ludu; pielęgnowanie tradycyjnych wartości, religijności (Renan), etyki chrześcijańskiej (głęboka wartość, prostota)

·  Witold nie może zmodernizować metod upraw wiejskich, ale buduje mosty nad przekopami

VI. Praca

·  sierp – symbol nowego losu Justyny; podany na polu w żniwa (t. 2)

·  scena żęcia jako pochwała pracy, malowniczość, piękno, bliskość ziemi

·  postulaty: praca i użyteczność (utylitaryzm, J. S. Mill: dbałość o dobro ogółu, sukces grupy, poświęcanie się)

·  niepracujące pasożyty nie są wcale szczęśliwsze – krytyka „|wyżyn”, arystokracji, ziemiaństwa; nadmiar dostatków i brak obowiązków rodzi zło

·  praca Benedykta i Marty utrzymuje Korczyn, a Kirłowej – Olszynkę

·  zgoda Korczyńskiego z Bohatyrowiczami = wspieranie się klas, organizm

·  pracowitość założycieli rodu à wieś Bohatyrowicze; prawdziwa zachowana legenda, mit początku

·  bohater = [perskie] szermierz, wojownik; modyfikacja: Jan i Cecylia z Polski, pracowici, idealizacja (apoteoza folkloru), praca jako pozytywna wartość (chociaż jest ciężka, to nie poniża)

·  opisy pracy nie są dokładne (niepewna wiedza autorki)

·  nie ma samych wzmianek o pracy w ogóle, ale opis pracy

·  praca daje satysfakcję

·  chłop – podstawa państwa, godność, powaga, oracz, siewca, żniwiarz

·  organiczna praca na wsi, harmonia, uzupełnianie się

·  zgoda dworu i wsi – siły i pieniądze nie będą tracone na waśnie i procesy

VII. Mezalians. Kobieta, miłość i „sprawa”

·  fabuła romansowa – mezalians

·  sentymentalizm; uprzedzenia stanowe, bariery, konwenanse, narodowość, wyznanie; krytyka magnatów, zadufania, despotyzmu, interesowności (ślub dla majątku)

·  romantyzm: ślub z miłości

·  z powodu konwenansu nieszczęście Marty i Anzelma

·  mezalians Jana i Cecylii (chłop i szlachcianka; korzyść narodowa)

·  Witold i Marynia Kirlanka (różny status majątkowy)

·  łączenie się jednostek i społeczeństwa; podstaw organizmu = rodzina (wartości narodowe i ogólnoludzkie mimo tragedii 1863)

·  Jan i Justyna – podobni do Jana i Cecylii; mają tylko dodatnie cechy; pantognomika, fizjonomiczne rozpoznawanie ludzi (wygląd zgodny z charakterem); duma, zdrowie, siła, mądrość

·  w Bohatyrowiczach nie ma dyskryminacji

·  Justyna – zdrowe wychowanie Marty, nie wpisuje się w salonowe konwenanse, typowa kobiecość, szuka idealnego mężczyzny (waga jej gustu, zawsze jej punkt widzenia Jana i oceny – jest szczery, opiekuńczy, nie udaje), walczy o niego; miłość spokojna i wzajemna, a nie porywcza i destrukcyjna

·  kochankowie trochę zinfantylizowani

·  ślub służy ogólnemu dobru

VIII. Dramat Benedykta Korczyńskiego

·  problemy domowe i sąsiedzkie

·  idealista z 1863, ocalał; zgorzkniał, ratując majątek; samotny

·  brak oparcia w salonowej żonie, egoistycznych Darzeckich, konflikty z Bohatyrowiczami

·  nawykł do swojego kiepskiego życia, ale nadal gryzie go sumienie (wyrzeczenia, upór)

·  rozumie się z Witoldem i Justyną

·  problemy finansowe rozpływają się w fabule

·  Witold – pozytywny bohater z powieści z tezą, chodząca prawość moralna, idee postępu, odrodzenia narodowego, wypowiada się autorytatywnie, realizuje ideały z młodości Benedykta (zmusza go do działania), idea ojczyny, praca u podstaw, wspomaganie ludu

IX. O realizmie i eposie

·  porównanie z Panem Tadeuszem

·  prawa rządzące światem ludzi i przyrody oraz je spajające

·  Niemen, przyroda, kultura, pracowitość, idylliczny romans, dydaktyczna niezłomność Witolda, happy end

·  epopeja odeszła, nie da się jej wskrzesić; kontynuuje ją powieść (romans), która jest bardziej realistyczna (nie ostają się ideały, szlachetność, dobro i piękno)

·  realizm: współczesność; narracja trzecioosobowa, obiektywizm narracji, raz po raz wpadki z wszechwiedzą o stanie społeczeństwa i żarliwe opisy; zróżnicowanie mowy bohaterów, indywidualizacja; krótki odcinek czasowy akcji, przestrzeń, pora roku

·  sakralizacja przestrzeni – przeciwstawienie miastom (antyurbanizm), zagranicy (Zachód i Rosja); życie skupia się w Bohatyrowiczach

·  idea ojczyzny, optymizm, nadzieja na odrodzenie

·  najpierw wydarzenia w Korczynie, później przenoszenie się do Bohatyrowiczów; droga ku ludowi = ku ostoi narodowości

·  Benedykt idzie z Justyną do Anzelma pod naciskiem Witolda (teleologia eposu, waga celu działania)

·  realne zatargi dwór – wieś

·  zło jest w przeszłości i w przestrzeni zewnętrznej

·  epicki ład świata, ale nie ma baśniowego zakończenia (nie wszyscy zrehabilitowani – sumienie nie pozwala się bratać z egoistami; rygoryzm moralny)

·  realizm z zapędami dydaktycznymi

·  nie ma mroków erotyki, egzystencjalnych problemów samotności, nikt nie umiera w czasie akcji, nie ma chorób