F. Stanzel, Typowe formy powieści, [w] tenże, Teoria form narracyjnych w niemieckim kręgu językowym. Analogia, Kraków 1980 - notatki.doc

Franz Stanzel, Typowe formy powieści

Teoria i typologia powieściowa

1.      Antyczna retoryka mówi, że różne style i sposoby narracji wywierają na słuchaczach rozmaite wrażenia. Jednak w dawniejszej poetyce utworów powieściowych ważniejsza była treść, przez co zapomniano o wartościach poetyckich, jakie może ze sobą nieść.

2.      Od połowy XIX wieku możemy mówić o epoce poetyki i teorii powieści.

3.      Teoria zawsze pozostaje w tyle za utworem, natomiast poetyka nie jest wystarczająca, aby dzieło scharakteryzować.

4.      Powieść nie musi przedstawiać szczególnych zakątków świata i materii, lecz materię językową i ukształtowanie narracyjne.

5.      Powieść jest fikcją, światem zmyślonym, w którym zostaje przedstawiona rzeczywistość spokrewniona i zaprzyjaźniona z pięknem i sztuką.

6.      Tranche de vie – cząsteczka życia bohatera pozwala czytelnikowi poznać jego uczucia i dogłębnie przeżywać akcję, fabułę.

7.      Styl epicki i forma narracji są w powieści nie tylko środkami wyrazu, lecz decydującymi elementami samego procesu kształtowania.

8.      Point of view – stanowisko Henrego Jamesa, dotyczące narratora.

9.      Typologia powieści jest produktem dążenia zajmującej się nią krytyki i teorii, by obfitości zjawisk i form przez ten gatunek prezentowanych przeciwstawić zasadę porządkującą, która całe to bogactwo pozwalałaby ogarnąć i opisać.

10.  Typologia nie dekretuje modeli, za których naśladownictwo autorzy mogliby oczekiwać uznania ze strony krytyków czy typologów.

11.  Typy powieści – konstrukcje myślowe, które w pojedynczym utworze literackim nigdy nie urzeczywistniają się całkowicie i których urzeczywistnienia nikt nie domaga się. To konstanty ponadczasowe i jako takie należy je wyraźnie odróżniać od historycznych form powieści (np. rycerskiej, sensacyjnej).

12.  Klasyfikacja typologiczna – obraz rentgenowski semantycznej struktury powieści, którego przybliżone zarysy powinny czytelnika i interpretatora naprowadzać na ślad indywidualnych konturów, niepowtarzalnej duchowej fizjonomii dzieła. Typologia powieści wspomaga interpretację.

Typy sytuacji narracyjnej

1. Dwa typy narracji:

1)     Zwięźle reasumująca relacja nastawiona na wynik albo następstwa rozwoju wydarzeń.

2)     Przedstawienie dokładnie odzwierciedlające szczegóły toku zdarzeń.

2. Opowiadanie relacjonujące – czytelnik obserwuje bieg wydarzeń z dystansu czasowego i przestrzennego, w jaki zdaje się pozostawać sprawozdawca. Zdarzenia zakończyły się w przeszłości. Istotne wypadki docierają do świadomości poprzez zwięzłą rekapitulację ich następstw. Narrator zachowuje dystans, wydaje się nie być zainteresowany szczegółami. Nastawienie na rzeczowe przekazanie informacji. Może wywierać wrażenie bardziej sugestywne i emocjonalne.
3. Prezentacja sceniczna – czytelnik naocznym świadkiem przebiegu zdarzeń; z pomocą wyobraźni umieszcza siebie w postaci narratora. Bieg zdarzeń przedstawiony w czasie teraźniejszym, co zmusza czytelnika do bezpośredniego przeżywania. Występują tu dokładne opisy czasu i miejsca, które dają wrażenie teraźniejszości, w następstwie czego epicki czas przeszły traci swoją wartość, stając się teraźniejszym.
4. Treść opowiadania jest w istotnej części funkcją sposobu i formy narracji.
5. Trzy typowe sytuacje narracyjne:

1)     Sytuacja narracyjna auktoralna:

-      obecność narratora osobowego, dającego o sobie znać np. w komentarzach;

-      narrator wydaje się identyczny z autorem – w rzeczywistości jest wyalienowany, wie mniej niż autor;

-      narrator reprezentuje poglądy, które nie muszą być zgodne z poglądami autora;

-      jest postacią samodzielną, na równi z bohaterami, stworzony przez autora;

-      prezentacja sceniczna podporządkowuje się narracji relacjonującej.

2)     Sytuacja narracyjna wypowiedzi pierwszoosobowej:

-      przynależność narratora do świata postaci powieściowych;

-      dominuje narracja relacjonująca, której podporządkowuje się prezentacja sceniczna;

-      wypowiedzi narratora trzecioosobowego można przekształcić w pierwszoosobowego

3)     Sytuacja narracyjna personalna:

-      narrator nie ingeruje zbytnio w tok zdarzeń, czytelnik ma wrażenie, że sam znajduje się na arenie wydarzeń;

Powieść auktoralna

1. Autor przenosi się w sferę fikcji i dramatyzuję swą funkcję narracyjną.
2. Opowiadacz może oddalić się od historycznej osobowości autora.
3. Opowiadanie auktoralna oznacza autoprezentację narratora osobowego i stojącego poza światem przedstawionym, wraz ze swoją autoprezentacją, także poddaje się interpretacji.
4. Wskazówki pozwalające czytelnikowi zająć właściwą postawę wobec narratora dostarcza sama rola przyjęta przez niego.
5. Jego ingerencje, wtrącenia i komentarze są pouczające – ukazują duchową fizjonomię narratora, jego zainteresowania i znajomość świata.
6. Czytelnik we wszystkim zdany jest na narratora.
7. Narrator spełnia funkcję retoryczną – jego wtrącenia wywierają wpływ na czytelnika, pobudzają w określonym kierunku jego oczekiwania związane z opowieścią, sterują zachowaniem itp.
8. Dystans między narratorem a światem przedstawionym – narrator jest zazwyczaj bardziej konserwatywny od swych bohaterów.
9. Często trudno rozstrzygnąć, czy dana myśl należy do narratora czy też bohatera, gdyż ich fizjonomie duchowe różnią się bardzo nieznacznie.
10. Powieść auktoralna zdradza wyraźne powinowactwo z humorystyczną, ironiczną prezentacją świata i grą przy pomocy iluzji sztuki (Tomasz Mann).
11. Skłonność do czynienia samego aktu opowiadania przedmiotem wymiany zdań z czytelnikami.

Powieść pierwszoosobowa

1. Narrator jest postacią należącą do świata przedstawionego, dzięki czemu pojawia się mediacyjność prezentacji epickiej i sam proces narracji może stać się przedmiotem opowiadania.
2. Z początku narrator ten sprawia pozór auktoralnego, jednak z czasem czytelnik orientuje się, że jego wszechwiedza wynika z relacji z pozostałymi bohaterami.
3. Początkowo stosowano narrację pierwszoosobową, gdyż przedstawiona nią sytuacja zdawała się być bardziej prawdziwa.
4. Sytuacja narracji w pierwszej osobie częścią opowiadanych zdarzeń czyni samą medialność powieściowego opowiadania.
5. Świat przedstawiony jest przeżywany wtórnie, we wspomnieniu.
6. Dokładniejsze czasowo-przestrzenne umiejscowienie narratora w rzeczywistości przedstawionej silniej uwidacznia kontury opowiadanego.
7. Szczególnymi cechami prezentacji pierwszoosobowej są perspektywizacja i mediatyzacja, w których narrator zajmuje wobec zdarzeń pozycję peryferyjną.
8. Stosunek między opowiadającym i przeżywającym „ja” pozostaje decydującym elementem struktury znaczeniowej również tam, gdzie nie dokonuje się żaden drastyczny zwrot życiowy.
9. We współczesnej powieści zmienny jest stosunek „ja” opowiadającego i „ja” przeżywającego, które mogą odczuwać i opisywać odmienne stany.
10. Dialektyczny stosunek między opowiadającym i przeżywającym „ja” występuje w quasi-autobiograficznej powieści pierwszoosobowej tam, gdzie opowiadające ja ujawnia się tak dalece, że czytelnik może rozpoznać jego duchową fizjonomię.
11. Narrator pierwszoosobowy przejmuje od auktoralnego możność ustanawiania ładu i wartości, która często przekracza uzdolnienia i predyspozycje, jakich się można było spodziewać u postaci opowiadającej w pierwszej osobie.
12. W momencie, gdy narrator przekazuje swoje procesy świadomości, myśli i nastroje – w powieści pierwszoosobowej dokonuje się zwrot ku powieści personalnej.
13. Wielostronne rozpatrywanie zdarzenia jest cechą powieści epistolarnej, o ile występuje w niej kilku korespondentów. Występuje tu zmniejszenie dystansu narracji, co zbliża do czytelnika.

Powieść personalna

1. Pojawiła się w połowie XIX wieku, prekursorem Flaubert, na jej rozwój wpłynęły czynniki:

-      zasada filozoficzna (żądanie obiektywizmu);

-      innowacja w zakresie techniki narracji (ścisłe i konsekwentne zachowywanie określonej perspektywy);

-      nowy temat (świadomość i podświadomość człowieka)

2. Obiektywizacja w powieści zawsze oznacza dramatyzację.
3. Powieść jest pozbawiona narratora, bez jego rysów osobistych.
4. Postulat Flauberta: impassibilité (obojętność), impartialité (bezstronność) – najważniejsze cnoty autora w stosunku do stworzonych przez niego charakterów.
5. Czytelnik pozornie zostaje bezpośrednio postawiony w obliczu świata przedstawionego bez pomocy komentującego i kierującego narratora.
6. Media personalne – postacie, których świadomość staje otworem przed czytelnikiem, nieustannie są obecne na scenie i absorbują uwagę czytelnika. Z ich pomocą bieg zdarzeń osłania się pod pozorem obiektywnej bezpośredniości, przejmują bowiem istotną część funkcji osobowego narratora powieści auktoralnej i pierwszoosobowej.
7. Powieść strumienia świadomości – ograniczenie znaczenia zewnętrznego dziania się, zasięg akcji głównej i tworzących tło przygód, wojen i katastrof. Z akcji zewnętrznej pozostaje często już tylko szkielet codziennych, niekiedy banalnych zdarzeń i czynności, na którym zostają rozpięte obrazy świadomości poszczególnych postaci.
8. Nie opowiada się jakiejś historii, lecz przedstawia rzeczywistość.
9. Typ powieści, która najbardziej zbliżyła się do sytuacji dramatyczno-mimetycznej.

1