„ZATWIERDZAM”

PLAN – KONSPEKT

do przeprowadzenia zajęć z tematu:

„KARNO-PROCESOWE OGRANICZENIA

PRAW OBYWATELSKICH’

CEL:              Wskazanie szkolonej kadrze faktycznych i prawnych możliwości               działania organów ścigania w kontekście naruszania swobód               obywatelskich

CZAS:              3 x 45’

MIEJSCE:              Sala wykładowa i inne pomieszczenia wg. oddzielnych ustaleń

METODA:              Wykład z elementami konwersatorium

ZAGADNIENIA:

1.     Podstawowe przepisy prawa regulujące procedurę zatrzymywania osób przez Policję i UOP oraz ich tymczasowe aresztowanie;

2.     Uprawnienia organów porządkowych ŻW, praw i obowiązki zatrzymanego;

3.     Metodyka prowadzenia przesłuchań, sytuacja procesowa świadka i podejrzanego.

TREŚĆ WYKŁADU

I.         Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, w rozdziale II zatytułowanym: „Wolność, Prawa i Obowiązki Człowieka i Obywatela”, w art. 31 ust. 1 stanowi, co następuje: „Wolność człowieka podlega ochronie prawnej” Zaś ust. 3, że „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanowione tylko w Ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób . Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

                            Z zapisem koresponduje treść artykułu 41, szczególnie – ustęp 1,2 i 3. Stanowią one mianowicie:

ust. 1 – każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie.

ust. 2. – każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwoływać do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności.

ust. 3. – każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.

                            Wspomniana wyżej delegacja ustawowa zezwalająca na ograniczenie praw obywatelskich znalazła swe odbicie w Dziale VI Ustawy z dnia 6 czerwca 1987 roku – Kodeks postępowania karnego, zatytułowanym: „Środki przymusu procesowego, czyli zasady stosowania przewidywanych przez prawo procesowe środków służących m.in. do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, przez zabezpieczenie osoby, oskarżonego dla procesu (zatrzymanie, środki zapobiegawcze, poszukiwania oskarżonego oraz list gończy i list żelazny) i wymuszenie od uczestników postępowania ich obowiązków procesowych (kary porządkowe).

                            Środki te są legalnymi sposobami wkraczanie w sferę konstytucyjnych praw jednostki. Omówimy niektóre z nich.

1.                         Zatrzymanie. Zatrzymanie osoby, to krótkotrwałe pozbawienie wolności stanowiące – jak już wspomniałem wcześniej – wkroczenie w konstytucyjnie chronioną wolność osobistą. Bezprawne pozbawienie wolności stanowi przestępstwo z art. 189 kk.

              W ustawodawstwie polskim wyróżnia się:

              zatrzymanie procesowe, czyli dokonywanie dla celów określonego postępowania, w tym karno-procesowe normowane w kpk, oraz tzw. zatrzymanie pozaprocesowe, zwane też porządkowym, dokonywane bez związku z określonym postępowaniem i następujące z innych, ustawowo określonych powodów, wskazanych w normach szczególnych.

                            Należy do nich zatrzymanie przewidziane w art. 15 ust. 1 pkt. 3 ustawy o Policji, a dopuszczalne wobec osób „stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia ludzkiego, a także dla mienia, gdy inne środki okazują się bezcelowe lub nieskuteczne.

                            Szczegółowe postępowanie przy takim zatrzymaniu normuje rozporządzenie RM z 17 września 1980 r.

                            Osoba zatrzymana w omawianym trybie może być okazywana, fotografowana i daktyloskopowana jedynie wtedy, gdy jej tożsamości nie można ustalić w inny sposób (art. 15 ust. 4 ustawy o Policji).

                            Zatrzymaniem typu porządkowego jest też zatrzymanie przewidziane w ustawie o wychowaniu w trzeźwości z 1982 r., która zezwala na zatrzymanie (doprowadzenie do Izby Wytrzeźwień lub zakładu służby zdrowia, a przy ich braku, do jednostki Policji, osoby nietrzeźwej, gdy zachowanie jej w miejscu publicznym jest gorszące lub gdy znajduje się ona w okolicznościach zagrażających jej życiu lub zdrowiu albo zagraża życiu lub zdrowiu innych osób. Z tym, że pozbawienie wolności następuje tu do wytrzeźwienia, ale nie dłużej niż 24 godziny (art. 40 ustawy).

                            Do tej grupy należy też zaliczyć zatrzymanie przewidziane w ustawie – Prawo lotnicze z 1962 r., która upoważnia kapitana statku powietrznego do stosowania środków przymusu wobec osób nie wykonujących jego zarządzeń lub zagrażających w inny sposób bezpieczeństwu lotu lub porządkowi na pokładzie (art. 59 ust. 3 ustawy).

              Podobne uprawnienia ma kapitan statku morskiego, a zatrzymanie może w tym przypadku trwać do przybycia statku do najbliższego portu polskiego lub portu państwa, którego obywatelem jest zatrzymany (art. 82 § 3 ustawy Kodeks morski z 1961 r.).

A.                 Legitymowanie. Od zatrzymania porządkowego odróżnić należy tzw. legitymowanie, które polega jedynie na czasowym ograniczeniu swobody obywatela przez uprawniony organ, domagający się od niego okazania dokumentu tożsamości. Prawo do legitymowania mają głównie Policja (art. 15 ust. 1 pkt. 1 ustawy o Policji), Urząd Ochrony Państwa (art. 7 ust. 1 pkt 8 ustawy o UOP) i Straż Graniczna (art. 1 1ust. 1 pkt. 4 ustawy o SG).

              Z tym, że przysługuje ono również innym organom o charakterze represyjno-porządkowym. Wymienić należy tu Żandarmerię Wojskową (art. 35 ust. 1 pkt. 1 ustawy o dyscyplinie wojskowej ...), Inspekcję Celną (art. 7 ust. 1 pkt. 1 ustawy o Inspekcji Celnej, Straż Parku Narodowego (art. 18 ust. 2 pkt 15 ust. 7 ustawy o ochronie przyrody) oraz inne.

B.              Zatrzymanie karno-procesowe występuje na gruncie kodeksu postępowania karnego w postaci:

a)                             tzw. ujęcia obywatelskiego (art. 243)

b)                             zatrzymania sensu stricte (art. 244) i

c)                              zatrzymania na zarządzenie sądu lub prokuratora (art. 247).

                            Przedmiotem niniejszego wykładu jest zatrzymanie dokonywane przez organa ścigania i dlatego też ograniczymy się tylko do tego typu środka przymusu.

                                          Przy czym, wspomnieć tu należy o ograniczeniach w stosowaniu wymienionego środka przymusu, jakim są immunitety.

                                          Oznacza to, że zatrzymanie jest niekiedy z mocy przepisów szczególnych niedopuszczalne.

                                          Wyróżnia się immunitet dyplomatyczny, parlamentarny, sędziowski i prokuratorski. W myśl tych przepisów kierownik i urzędnicy konsularni państw obcych mogą być zatrzymani jedynie w razie zarzutu popełnienia zbrodni i z koniecznością powiadomienia Ministra Spraw Zagranicznych (art. 579 § 2 kpk.).

                                          Poseł i senator nie mogą być zatrzymani bez zgody Sejmu (Senatu), chyba że ujęto ich na gorącym uczynku przestępstwa i zatrzymanie to jest niezbędne dla zapewnienia prawidłowego toku procesu. O zatrzymaniu powiadamia się Marszałka Sejmu (Senatu), który może nakazać niezwłocznie zwolnienie zatrzymanego (art. 105 ust. 5 i 108 Konstytucji).

                                          Podobne rozwiązanie przyjęto także wobec Prezesa NIK (art. 206), Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 211) i sędziów Trybunału Stanu oraz Trybunału Konstytucyjnego (art. 196 i 200 Konstytucji). Przy czym należy tu powiadomić Prezesa Trybunału, który może nakazać zwolnienie członka Trybunału.

                                          Taka sama sytuacja dotyczy sędziów, bowiem prezes właściwego sądu jest również władny nakazać zwolnienie zatrzymanego sędziego (art. 181 Konstytucji).

                                          Zatrzymanie prokuratora wymaga zgody przełożonego dyscyplinarnego, chyba że dotyczy ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa, a i wówczas komisja dyscyplinarna może nakazać jego zwolnienie (art. 54 ust. 1 i 2 ustawy o prokuratorze).

                                          Wracając do zatrzymania karno-procesowego, które normuje przepis 244 kpk., zauważyć należy, iż bardziej precyzyjnie określono podstawy zatrzymania uznając, że może to być nie tylko chęć ukrycia się lub zatarcia śladów przestępstwa ale także obawa ucieczki lub niemożność ustalenia tożsamości.

                                          Zatrzymanie może nastąpić już wobec osoby podejrzanej. Podstawowym warunkiem legalizującym zatrzymanie jest istnienie „uzasadnionego przypuszczenia”, że określona osoba popełniła przestępstwo. Muszą zatem istnieć dane pozwalające na zasadne wysunięcie takiego przypuszczenia.

                                          Zatrzymanie jest tym bardziej dopuszczalne przy ujęciu na gorącym uczynku lub w wyniku bezpośredniego pościgu za sprawcą.

                                          Oprócz przypuszczenia, że dana osoba popełniła przestępstwo, dla zatrzymania wymaga się jeszcze, aby przypuszczeniu temu towarzyszyła obawa ukrycia się lub ucieczki tej osoby albo zatarcia śladów, o ile nie będzie ona zatrzymana, bądź nie można ustalić jej tożsamości.

B.                 Fakt zatrzymania osoby musi być udokumentowany w formie protokołu. Szczególne warunki jego treści przewidziane są w ustawie (art. 244 § 3, 143 § 2 i 148).

                            Protokół sporządza się niezwłocznie po faktycznym zatrzymaniu, dodatkowo winny się znaleźć w nim m.in.:

−        wskazanie przyczyny zatrzymania wraz z podaniem o jakie przestępstwo podejrzewa się zatrzymanego i podaniem z tytułu jakiej obawy następuje zatrzymanie;

−        wskazanie miejsca i czasu zatrzymania, przy czym przez czas rozumie się dzień, godzinę i minutę faktycznego zatrzymania, a nie np. doprowadzenia do siedziby organu;

−        doświadczenie złożone przez zatrzymanego w związku z tą czynnością;

−        informacja o pouczeniu zatrzymanego o przysługujących mu uprawnieniach;

−        podpisy zatrzymującego i zatrzymanego.

                            Kopię protokołu należy dostarczyć zatrzymanemu niezwłocznie po jego sporządzeniu.

                            Zatrzymany, jako osoba podejrzana, może być poddany oględzinom i badaniom na zasadach wskazanych w art. 74 § 3 i 308 § 1. Można też dokonać przeszukania jego osoby, odzieży i podręcznych przedmiotów, jakie przy nim znaleziono (art. 219 § 2).

2.               Tymczasowe aresztowanie.

                            Organ ścigania przekazuje zatrzymanego do dyspozycji sądu z wyrokiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania najpóźniej z upływem 48 godzin od chwili zatrzymania. Sąd zaś w ciągu 24 godzin winien podjąć decyzję o zastosowaniu tego środka zapobiegawczego i doręczyć postanowienie o aresztowaniu, jeśli takowe zapadnie.

                            Przepis ten normuje czas pozostawania w zatrzymaniu wydłużając ów okres w porównaniu z kpk. z 1969 roku (dawny art. 207), do maksymalnie – 72 godzin. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy przekazanie sprawy sądowi nastąpi w 48 godzinie zatrzymania a sąd decyzją o tymczasowym aresztowaniu podejmie w 24 godzinie.

                            Tymczasowe aresztowanie stosowane jest wówczas, gdy inny środek zapobiegawczy jest niewystarczający dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania,, przez zapewnienie obecności oskarżonego (podejrzanego) dla procesu oraz zabezpieczenia postępowania przed matactwem z jego strony.

                            W postępowaniu przygotowawczym tymczasowe aresztowanie można stosować tylko wobec osoby, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów (podejrzanego). A więc w fazie postępowania ad personom.

                            Przed zastosowaniem tymczasowego aresztowania sąd lub prokurator przesłuchuje oskarżonego, chyba, że jest to niemożliwe z powodu jego ukrywania się lub nieobecności w kraju.

                            Tymczasem aresztowanie stosuje zawsze i wyłącznie sąd, niezależnie od stadium procesu karnego.

                            W myśl postanowień od art. 258 § kpk., tymczasowe aresztowanie może nastąpić, gdy :

1)              zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu;

2)              zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny sposób utrudniał postępowanie karne.

§ 2.              Jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy Sąd I instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie większą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania. W celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą.

§ 3. Tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo a zwłaszcza przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu a zwłaszcza, gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

                            Mówiąc o uzasadnionej obawie mamy zawsze na myśli nie subiektywne odczucia, lecz oparcie się na zaistniałych faktach. Np. na groźbie karnej wysuwanej przez oskarżonego pod adresem osoby trzeciej.

                            Tymczasowe aresztowanie wykonuje się w aresztach śledczych tworzonych jako samodzielne jednostki, albo wyodrębnione Oddziały w zakładach karnych.

                            Wspomnieć przy tym należy, że kodeks wyróżnia również tzw. względnie zakazy stosowania tymczasowego aresztowania.

                            Zakazy te mogą mieć zastosowanie zarówno przed, jak i w trakcie trwania tymczasowego aresztowania.

                            Stanowi o nich art. 259 kpk., w myśl którego „jeżeli szczególne względy nie stają na przeszkodzie, odstępuje się od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy jego zastosowanie:

−        spowodowałoby dla życia lub zdrowia aresztowanego poważne niebezpieczeństwo:

−        pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego rodziny.

              Tymczasowego aresztowania nie stosuje się również , gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidzieć , że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo, że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary.

              Nie można również stosować tymczasowego aresztowania, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą nie przekraczającą 1 roku pozbawienia wolności.

              Wyjaśnić przy tym należy, że określenie „wyjątkowo ciężkie skutki”, to nie związane ze zdrowiem oskarżonego jego sytuacje rodzinne. Może to być np. pozostawanie jedynym żywicielem rodziny, potrzebą wykonania niezbędnych sezonowych prac w rolnictwie, z którego utrzymuje się cała rodzina złożona z małoletnich itp.

              O zastosowaniu tymczasowego aresztowania sąd jest obowiązany bezzwłocznie powiadomić osobę najbliższą lub wskazaną przez oskarżonego, zakład pracy, szkołę lub uczelnię oraz dowódcę żołnierza (art. 261 kpk.).

              Ponadto, sąd ma obowiązek:

1)              zawiadomić sąd opiekuńczy jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia opieki nad dziećmi aresztowanego,

2)              zawiadomić organ opieki społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba roztoczenia opieki nad osobą niedołężną lub chorą, którą aresztowany się opiekował,

3)              przedsięwziąć czynności niezbędne do ochrony mienia i mieszkania aresztowanego (art. 262 kpk.).

                            W postępowaniu przygotowawczym, sąd stosując tymczasowe aresztowanie oznacza jego termin na czas nie dłuższy niż 3 miesiące.

                            Jeżeli ze wzg...