PAMI�TNIKI POLAK�W NA WSCHODZIE BIA�ORU� UKRAINA KAZACHSTAN -LOSY POKOLE� Tom I OPRACOWA� I WST�PEM OPATRZY� ANDRZEJ BUDZY�SKI SZKO�A G��WNA HANDLOWA W WARSZAWIE INSTYTUT GOSPODARSTWA SPO�ECZNEGO WARSZAWA 2006 � Copyright by Instytut Gospodarstwa Spo�ecznego, Szko�a G��wna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005 Wszelkie prawa zastrze�one. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie ca�o�ci lub fragment�w niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione. Wydanie I ISBN 83-7378-208-7 Zam�wienie 177/XII/05 Projekt ok�adki i strony tytu�owej Agencja Promocyjno- Wydawnicza UNIGRAF www.unigraf.bydg.pl Sk�ad i �amanie ,,FONT - Katarzyna Jurkowska" tel. 0 602 309 926 Druk i oprawa Sowa - Druk na �yczenie www.sowadruk.pl tel. (22) 431 81 40 Spis tre�ci Witold Rakowski, Przedmowa ............................................................5 Andrzej Budzy�ski, Pami�tniki Polak�w ze Wschodu - za�o�enia i rezultaty .................................................................7 Bia�oru� Eugeniusz Ga�kiewicz, * * * ............................................................17 Anatol Jakowlew, * * * ...................................................................33 Zygmunt Pieni�, * * * ......................................................................43 Maria Sulima, Losy pokole� ............................................................57 Edward Szczasiuk, * * * .................................................................69 Irena Szkopiec, �yciorys ...................................................................87 Ukraina Ks. J�zef Chromik, Autobiografia ...................................................97 Gra�yna Dzieniszczyk, * * * .........................................................163 �ucja Leonarska, * * * ..................................................................183 Stefania Moczaj�o, * * * ................................................................197 Bogdan Siwakowski, Droga do siebie. Pami�tnik niedoko�czony ........................................................................... 233 Krystyna Szkoba, Moje wspomnienia ............................................257 Ewa Teiner, * * * ...........................................................................275 Krystyna W�gier-Maksymowicz, Miastu Lw�w i lwowiakom w przesz�o�ci, tera�niejszo�ci i przysz�o�ci .... 289 Ryszard Zieli�ski, Wspomnienia, my�li i trwoga o przysz�o�� ...............................................................................305 Kazachstan Boles�aw Zag�rski, Saga rodzinna ..................................................315 Przedmowa Decyduj�c si� na sfinansowanie wydania �Pami�tnik�w Polak�w na Wschodzie (Bia�oru�, Ukraina, Kazachstan) - losy pokole�", kierowa�em si� kilkoma powodami. Przede wszystkim, nades�ane na konkurs pami�tniki posiadaj� niebywa�� warto�� historyczn�, stanowi� �wiadectwa mi�o�ci, przywi�zania i trwania na ziemiach, kt�re w przesz�o�ci nale�a�y do pa�stwa polskiego lub w wyniku zsy�ek zosta�y przez Polak�w zagospodarowane (Kazachstan). S� dokumentem wi�zi i uto�samiania si� autor�w pami�tnik�w z narodem polskim, mimo zamieszkiwania na terytorium innych pa�stw, a wydanie �Pami�tnik�w" jest odbiciem tych emocjonalnych zwi�zk�w tak mi�dzyregionalnych, jak i mi�-dzypokoleniowych. Pami�tniki s� r�wnie� dokumentem nadziei, �e nowe granice pa�stwowe - ustanowione przez �Wielk� Tr�jk�" zwyci�zc�w nad Niemcami - s� tymczasowe, a sta�y si� na tyle trwa�e, �e oddzielaj� narody do dnia dzisiejszego. Kolejnym powodem jest fakt, �e �Pami�tniki" odzwierciedlaj� warunki �ycia tamtejszych Polak�w, kt�re mo�emy por�wnywa� z warunkami bytowania naszych rodzin (�Pami�tniki bezrobotnych", �Pami�tniki nowego pokolenia ch�op�w polskich"), kt�re s� przedmiotem bada� zar�wno Instytutu Gospodarstwa Spo�ecznego, jak te� Wy�szej Szko�y Rozwoju Lokalnego w �yrardowie. Ostatni pow�d to wzgl�dy osobiste. Wo�y�, nale��cy od 1944 r. do Ukrainy, to moje miejsce urodzenia, moich rodzic�w, rodze�stwa i tu�aczki po tej ziemi w latach 1943-1944 oraz walk 27 Wo�y�skiej Dywizji Piechoty, w szeregach kt�rej s�u�yli moi bracia: Wac�aw, Edmund, Tadeusz, Czes�aw, kuzyni. Wydanie �Pami�tnik�w Polak�w na Wschodzie" niech b�dzie symbolem ��czno�ci z tymi, kt�rzy z r�nych wzgl�d�w tam pozostali i trwaj� nadal. Jednocze�nie niech b�dzie wyrazem wdzi�czno�ci dla m�dro�ci moich Rodzic�w, kt�rzy mimo przywi�zania do ziemi wo�y�skiej mieli tyle odwagi i wyobra�ni, �e udali si� na zach�d i przekroczyli w Dubience rzek� Bug. Losy ludzi, kt�rzy tam pozostali potoczy�y si� inaczej - opisuj� to pami�tnikarze. Nale�y wreszcie wspomnie�, �e wydanie tych �Pami�tnik�w" jest �wiadectwem mej wdzi�czno�ci, jak� pragn� okaza� Instytutowi Gospodarstwa Spo�ecznego, z kt�rym wsp�pracowa�em od podj�cia pracy w Szkole G��wnej Planowania i Statystyki w 1963 r. i w kt�rym pracuj� od 1993 r. do dnia dzisiejszego. R�wnie� obecnie, niekt�rzy pracownicy Instytutu Gospodarstwa Spo�ecznego czynnie wsp�pracuj� z Wy�sz� Szko�� Rozwoju Lokalnego w �yrardowie w procesie kszta�cenia student�w. Nale�y tak�e doda�, i� z mojej inicjatywy zorganizowano konkurs na �Pami�tniki Polak�w na Litwie" (ksi��kowe wydanie nagrodzonych prac ukaza�o si� w 1998 r.), kt�rego organizacj� finansowa�em osobi�cie, a Wy�sza Szko�a Rozwoju Lokalnego wsp�finansowa�a ich wydanie. �Pami�tniki Polak�w na Wschodzie (Bia�oru�, Ukraina, Kazachstan) - losy pokole�" z pewno�ci� b�d� jednym z wa�nych �r�de� czerpania wiedzy o spo�ecze�stwie wsp�czesnym i o poprzednim pokoleniu. Jest to z'r�d�o autentyczne, bez udzia�u komentatora (interpretatora). Niech lektura tych �Pami�tnik�w", jak i innych, kt�re znajduj� si� w zasobach bibliotecznych WSRL, i innych szk� wy�szych, wzbogaci intelektualnie m�odzie� studiuj�c�, i przyczyni si� do powstania �Pami�tnik�w studiuj�cych". REKTOR WY�SZEJ SZKO�Y ROZWOJU LOKALNEGO Prof, dr hab. Witold Rakowski Andrzej Budzy�ski Pami�tniki Polak�w ze Wschodu - za�o�enia i rezultaty Przekazywana w�a�nie w r�ce czytelnik�w ksi��ka �Pami�tniki Polak�w na Wschodzie (Bia�oru�, Ukraina, Kazachstan) - losy pokole�" jest pierwszym tomem serii wydawniczej, w kt�rej opublikowany zostanie materia� nades�any przez naszych rodak�w zamieszka�ych w trzech wymienionych w tytule krajach, zgromadzony jako plon konkursu pami�tnikarskiego. Zosta� on og�oszony przez Instytut Gospodarstwa Spo�ecznego SGH w maju 1999 roku, przy wsp�udziale Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Stowarzyszenia �Wsp�lnota Polska" oraz Telewizji Polskiej S.A. Honorowy patronat obj�� nad nim prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Aleksander Kwa�niewski. Konkurs ten stanowi element plan�w badawczych Instytutu Gospodarstwa Spo�ecznego, instytucji niezwykle zas�u�onej dla szeroko rozumianych bada� spo�ecznych, obchodz�cej w�a�nie jubileusz 85-lecia dzia�alno�ci. Jest on kontynuacj� podj�tych w latach dziewi��dziesi�tych temat�w badawczych, nawi�zuj�cych do g�o�nych interdyscyplinarnych bada� spo�ecznych, prowadzonych przed wojn� w zakresie m.in. los�w polskich emigrant�w na Zachodzie. Ich podstaw� sta�y si� pami�tniki, jako najbardziej osobiste, autobiograficzne �wiadectwo los�w, prze�y�, do�wiadcze� i przemy�le�. Rezultatem podj�tych wysi�k�w sta�o si� opublikowanie w latach 1993-1997 serii �Pami�tniki emigrant�w", w ramach kt�rej ukaza�o si� pi�� tom�w: �Drogi na emigracj�", �Zes�a�czym szlakiem", �Kariery zawodowe emigrant�w", �Wspomnienia kombatanckie" i �Losy dzieci i m�odzie�y w czasie II wojny �wiatowej". Powy�sze prace kre�li�y jednak losy tylko cz�ci polskiej diaspory - na Zachodzie. Ale istnieje przecie� jeszcze inna, bardzo liczna populacja Polak�w zamieszka�ych poza Polsk�, kt�ra nie emigruj�c nigdy z ojczyzny - znajduje si� w sytuacji mniejszo�ci narodowej w obcych etnicznie pa�stwach - na Wschodzie. Ludno�� ta, b�d�ca od wiek�w u siebie - w rezultacie zmian politycznych po II wojnie �wiatowej znalaz�a si� poza granicami w�asnego pa�stwa, przechodz�c wcze�niej, w okresie okupacji niemieckiej i sowieckiej gehenn� wi�zie�, Andrzej Budzy�ski eksterminacji i przymusowych przesiedle�. Jej sytuacja przez kilkadziesi�t nast�pnych lat by�a dodatkowo o tyle trudna, �e staj�c si�, cz�sto przymusowo, obywatelami obcego pa�stwa - nie mog�a liczy� w praktyce na �adne, nie tylko polityczne i realne, ale nawet moralne oparcie w pa�stwie polskim. W�adze PRL stosowa�y w praktyce zasad� �przemilczania" istnienia licznej, autochtonicznej ludno�ci polskiej za Bugiem, a tak�e zamieszka�ej nie z w�asnej woli w innych cz�ciach sowieckiego pa�stwa. Mam tu na my�li przede wszystkim dziesi�tki tysi�cy naszych rodak�w, przesiedlonych przymusowo do Kazachstanu w kolejnych skierowanych wobec nich akcjach represyjnych. Po�o�enie Polak�w zamieszka�ych na Wschodzie uleg�o kolejnej zmianie w rezultacie rozpadu ZSRR i utworzenia na jego gruzach suwerennych organizm�w pa�stwowych - cz�sto tylko o tyle, �e zacz�li oni dobija� si� swych praw tak�e jako mniejszo�� narodowa. W szybkim tempie tworzy� si� zacz�y organizacje o charakterze stowarzysze� spo�eczno-kulturalnych, podejmuj�ce proces odradzania si� polsko�ci na tych ziemiach i artyku�uj�ce narodowe postulaty. Proces ten zderza si� nierzadko z radykalnym, antypolsko nastawionym m�odym nacjonalizmem dochodz�cym w tych pa�stwach do g�osu, np. na Litwie czy w Kazachstanie ( gdzie zreszt� bardziej do g�osu dochodz� antagonizmy o pod�o�u nie tyle narodowo�ciowym, co rasowym). Jeszcze inny, cho� bardzo dotkliwy dla Polak�w zamieszka�ych na Bia�orusi, jest charakter konfliktu z w�adz� pa�stwow�, ewidentnie przez ni� eskalowanego. Cz�� istniej�cej dotychczas luki, odno�nie los�w zamieszka�ych za Bugiem Polak�w, uda�o si� ju� wype�ni� poprzez obszern� publikacj� pt. �Pami�tniki Polak�w na Litwie 1945-1995 - losy pokole�, Warszawa 1988, w opracowaniu i ze wst�pem ni�ej podpisanego. Obecnie kolej wi�c na realizacj� reszty zamierze�, kt�rych celem by�o zaprezentowanie los�w, aktualnego obrazu i s...
kopara1