MA�Y S�OWNIK ZOOLOGICZNY BEZKR�GOWCE WIEDZA POWSZECHNA Warszawa 1984 Noty encyklopedyczne napisali (w nawiasie skr�ty nazwisk) MIECZYS�AW G�RNY (M.G.) ANDRZEJ I JANINA KACZANOWSCY (A.J.K.) JERZY PROSZY�SKI (J.P.) JAN MACIEJ REMBISZEWSKI (J.M.R.) MIROS�AW STANKIEWICZ (M.S.) WOJCIECH STAR�GA <W.S.) TERESA SULGOSTOWSKA (T.S.) ZUZANNA STROMENGER (Z.S.) TOMASZ UMI�SKI (T.U.) LUDWIK 2MUDZI�SKI (L.Z.) PRZEDMOWA Podczas gdy kr�gowce s� ju� jako tako poznane, a przynajmniej sklasyfikowane, �wiat zwierz�t bezkr�gowych z ich nies�ychanym bogactwem form i przejaw�w �yciowych zdradzi� nam dopiero troch� swoich tajemnic. Dos�ownie dzie� w dzie� odkrywa si� nale��ce do niego nowe gatunki, a od opisu budowy do poznania biologii droga bardzo daleka. Daleka nie zawsze dlatego, �e wiele form przebywa w trudno dost�pnym dla naszej obserwacji �rodowisku � w szczelinach mrocznych jaski�, g��boko w glebie, na dnie ocean�w, pod zwa�ami lodu na biegunach czy w zakamarkach tropikalnej puszczy. Niekt�re �yj� tu� obok nas, a mimo to mijaj� niekiedy dziesi�tki lat, zanim udaje si� ustali�, �e np. jaka� dawno odkryta posta� larwalna stanowi form� m�odocian� okre�lonego gatunku, kt�rego okazy dojrza�e by�y ju� znane naszym dziadkom; larwy bowiem bywaj� w znacznym stopniu nieipodobne do rodzic�w. Spo�r�d przesz�o miliona opisanych gatunk�w zwierz�cych 9Wo to 'bezkr�gowce, a w�r�d nich ponad 700 000 to owady! Tak kolosalna liczba zmusza, by te ostatnie om�wi� oddzielnie, tote� po�wi�camy im osobny tom, niniejszy 'za� obejmuje pozosta�e bezkr�gowce. Oczywi�cie nie wszystkie. W doborze omawianych jednostek systematycznych (kierowano si� zasad�, aby pokaza� przede wszystkim bardziej) znane, pospolitsze, reprezentuj�ce faun� krajow� b�d� te gatunki, z kt�rymi czytelnik zetkn�� si� mo�e w literaturze, w gospodarstwie albo te�... pa�� ich ofiar�. W wyborze systematyki redakcja .pozostawi�a swobod� autorom, poniewa� nie ma jeszcze jednego, powszechnie .uznanego podzia�u bezkr�gowc�w. Brak te� wielu polskich nazw zwierz�t tej grupy i nie nale�y si� spodziewa�, aby w przysz�o�ci starano si� je uzupe�ni�. Uczeni uwa�aj� na og�, �e dublowanie nazw naukowych to zbyteczny, je�li nie uci��liwy balast. W naszym S�owniku poza nazwami naukowymi wprowadzili�my r�wnie� nazwy polskie i spolszczone. Tylko cz�� tych ostatnich (nazwy pewnych paso�yt�w) ma imprimatur organ�w uprawnionych do ustalania nazewnictwa, mo�e si� wi�c zdarzy�, ze nie wszystkie spotkaj� si� z powszechn� aprobat�. Niekt�re grupy systematyczne wymaga�y nieco odmiennego opracowania ni� pozosta�e. Na przyk�ad w grupie "robak�w" po�o�ono wi�kszy nacisk na budow� wewn�trzn�, gdy� cz�sto poszczeg�lne ich gatunki pokrojem zupe�nie nie r�ni� si� od siebie. Przeciwnie u skorupiak�w. U 'nich gatunki wykazuj� z regu�y uchwytne r�nice (pokrojowe, dlatego stosunkowo wi�cej miejsca po�wi�cono ich efesterierowi. Uk�ad hase� w S�owniku jest alfabetyczny. Has�a powtarzaj�ce si� w notach encyklopedycznych oznaczono ich pierwsz� liter�, a w wypadku hase� wielowyrazowych � ich pierwszymi literami, niezale�nie od przypadku i liczby. Wyja�nienie termin�w zawartych w opisach ni�szych jednostek systematycznych znale�� mo�na w opisach jednostek �wy�szych, wskazanych zawsze przez strza�k� (->), w samodzielnych drobnych notkach, kt�rych istnienie sygnalizuj� r�wnie� strza�ki, a tak�e w wi�kszych notach, nosz�cych tytu�y: fagocytoza, kom�rka pierwotniacza, cysta pierwotniacza, procesy p�ciowe u pierwotniak�w, podzia� wegetatywny pierwotniak�w, tkanki, uk�ad krwiono�ny (i inne), zmys�y, rozmna�anie si� bezkr�gowych zwierz�t tkankowych oraz rozw�j zarodka. Niekiedy zapewne przyjdzie si�gn�� po inne �r�d�a pomocnicze, cho�by po Wielk� encyklopedia powszechn�, gdy� nasz s�ownik nie przez skromno�� nazwany zosta�'ma�ym i nie jest s�ownikiem og�lnobiologic�nym. Znaki cf i $, z ikt�rych pierwszy symbolizuje samca, a drugi samic�, �zapo�yczone .przez zoologi� z symboliki astrologicznej (c? oznacza planet� Marsa, a $ � planet� Wenus) zamieszczono pod rysunkami tych gatunk�w, kt�rych przedstawiciele znacznie r�ni� si� od siebie pokrojem obu p�ci. S�ownik wyposa�ono w alfabetyczny skorowidz nazw naukowych oraz w 6 barwnych slajd�w. Teresa Sulgostowska A Acantharia � rz�d pierwotniak�w z podgromady ->promie-luon�ek. �rednica ich waha si� w granicach 100�300 [im. Maj� zwykle 20 d�ugich, mineralnych igie�, kt�re rozchodz� si� symetrycznie z centrum kom�rki i wystaj� z niej daleko na zewn�tnz. Ig�y, przynajmniej u niekt�rych gatunk�w, zbudowane s� z siarczanu strontu. Ten sk�ad mineralny wskazuje na intensywne pobie- Schemat budowy Acantharla l � igla szkieletowa; 2 � cyto-plazma zewn�trzna; 3 � J�dro; 4 � wl�kienka kurczliwe ranie jon�w strontu, kt�re znajduj� si� w wodzie morskiej w ilo�ciach �ladowych. Imi� gatunki maj� ig�y utworzone z krzemianu wapnia i glinu. Na terenie cytoplazmy wewn�trznej znajduj� si� l albo liczne j�dra. Szczeg�y cyklu �yciowego nie s� znane. Wiadomo jedynie, �e A. wytwarzaj� jedno j�drowe wiciowe gamety, podobne do tych, jakie wyst�puj� u -potwornic. A. mog� aktywnie zmniejsza� lub zwi�ksza� powierzchni� ikom�rki i dzi�ki temu (podnosz� si� lub opadaj� w toni wodnej. Stawisko to zwi�zane jest z dzia�aniem kurczliwych w��kienek cytoplazmatycznych. W��kien-ka te przytwierdzone s� z jednej strony do igie� szkieletowych, a z drugiej � do to�ony kom�rkowej. Ich 'skurcz powoduje "rozpinanie" cytolplazmy na ig�ach szkieletowych, a co za tym idzie � zwi�kszenie pawierzchni kom�rki. Przy zwolnieniu skurczu jej powierzchnia zmniejsza si�. A. zawdzi�czaj� ��ty lub zielony kolor cia�a symbiotycznym glonom, wyst�puj�cym niejednokrotnie w ich cytoplazmie. A. wchodz� w sk�ad morskiego planktonu. [A.J.K.] acbatina achatina (Achatina^ � rodzaj mi�czak�w z rodziny Achatt-nidae, z rz�du -�-trzonkoocz-nych. Obejmuje gatunki maj�ce muszl� kszta�tu jajowatego, wyd�u�onego, wysoko�ci (zale�nie od gatunku) 10�20 om. A. s� najwi�kszymi �limakami l�dowymi �wiata. Ci�ar ich cia�a mo�e dochodzi� do l/t kg. Jaja tych olbrzym�w, wygl�dem i wielko�ci� izbli�one do jaj ptasich, maj� 2,5 cm d�ugo�ci. A. zamieszkuj� Afryk� r�wnikow�, gdzie trzymaj� si� miejsc wilgotnych o bujnej ro�limino�ci. S� ro�lino�erne i mog� miejiscami wyrz�dza� szkody w uprawach. Ludno�� tubylcza zbiera a. do cel�w kulinarnych. Najbardziej znany gatunek Achatina fulica, rodem z Afryki wschodniej, zosta� przez cz�owieka rozpowszechniony w strefie tropikalnej i subtropikalnej ca�ego �wiata, cz�ciowo nieumy�lnie, a cz�ciowo rozmy�lnie jako przysmak lub ozdoba. Wsz�dzie, gdzie go wprowadzono, zadomowi� si� doskonale, rozmno�y� ogromnie i sta� si� uci��liwym szkodnikiem wszelkich upraw. Pr�by wyt�pienia niepo��danego przybysza 'nie powiod�y si� jak dot�d nigdzie. Natomiast w swej ojczy�nie a. nigdzie nie rozmna�aj� si� masowo, gdy� wkomponowane od tysi�cleci w miejscowe biocenozy podlegaj� ich mechanizmom regulacyjnym. [T.U.] adoleskaria -�.metacerkaria. afrodyta t�czowa �oz�otorunka. Agamermis decaudata � gatunek oble�ca z rodziny ->.stru�c�w. Formy doros�e �yj� w glebie, gdzie zap�odnione samice sk�adaj� jaja. Larwy przedostaj� si� przez kutikul� szara�czak�w do ich jamy cia�a i tam szybko rosn�. Po pewnym czasie opuszczaj� owady, w�druj� do ziemi, gdzie dojrzewaj� i kopuluj�. [M.S.] akantella (Acanthella) �' ro-bakowatego kszta�tu larwa -Aolcog�ow�w, powstaj�ca z -i-akantora w jamie cia�a stawonoga b�d�cego jej �ywicielem po�rednim. Ma wykszta�cony, pokryty kolcami ryjek oraz zawi�zki wszystkich narz�d�w, kt�re wyst�puj� u form dojrza�ych. Dalszy rozw�j a. jest uwarunkowany zjedzeniem jej, zwykle razem z �ywicielem po�rednim, przez �ywiciela ostatecznego. W jego jelicie larwa uwalnia si�, przyczepia ryjkiem do �luz�wki i dojrzewa. Prze�kni�ta przez nieodpowiedniego �ywiciela mo�e przebija� jego przew�d pokarmowy i otorbia� si� w jamie cia�a. [M.S.] akantor (Acantbor) � kurczliwa larwa, rozwijaj�ca si� w jaju ->-kolcog�ow�w. Po zjedzeniu jaja kolcoglowa przez �ywiciela po�redniego, kt�rym przewa�nie bywa jaki� stawon�g, a. uwalnia si� z os�onek jajowych, przebija �ciank� jelita i 'dostaje si� do jamy cia�a gospodarza, gdzie przekszta�ca si� w -�-akantell�. [M.S.] akropora -�-madrepora. aksamUnikowate (Ciubionidae) - rodzina stawonog�w z pod-rz�du -^paj�k�w wy�szych. 0-bejmuj� formy maj�ce smuk�e, wyd�u�one cia�o, o d�ugo�ci 2�12 mm. Odw�ok zwykle pokryty kr�tkimi w�oskami sprawia wra�enie aksamitu. Barwa cia�a typowych przedstawicieli jest czerwonawa, brunatna lub zielonkawa, przy czym na odw�oku widnieje czasem ciemniejsza pod�u�na pr�ga. A. �yj� w�r�d trawy, na alderia krzewach, a nawet w koronach drzew. Poluj� aktywnie, zwykle w dzie�. Sieci nie buduj�. Kryj� si� ch�tnie w zwini�tych li�ciach, w szczelinach kory, ska� lub kamieni, a kryj�wk� wy�cie�aj� rurk� z paj�czyny otwart� z obu ko�c�w. W podobnej rurce samica buduje kokon i przez pewien czas o-piekuje si� m�odymi. A. znane s� z ca�ego �wiata. Opisano ich oko�o 1500 gatunk�w, z czego w Polsce �yje 31. Najwa�niejsze krajowe rodzaje to aksa-mitnik (Ciubiona) i kolczak (Cheiracanthium). Jeden z gatunk�w tego ostatniego rodzaju dysponuje mocnym jadem, wywo�uj�cym u cz�owieka silne b�le w okolicy uk�szonego miejsca. [W.S.] akteon (Actaeon) � rodzaj mi�czak�w z rodziny Actaeo-nidae, z rz�du -�okrytoskrzel-nych. Obejmuje gatunki maj�ce muszle jajowate, wyd�u�one, z zaostrzonym wierzcho�kiem, wysoko�ci 2�3 cm, na tyle du�e, �e ca�y �limak mo�e si� w nich schowa�. Otw�r muszli zamyka cienkie wieczko kon-chiolinowe. Posiadanie przez a. dobrze wykszta�conej muszli i wieczka stanowi cech� pierwotn�, gdy� u pozosta�ych o-krytoskrzelnych muszla jest uwsteczniona, a wieczko zanik�o. A. pochodz� od �limak�w przodoskrzelnych, same natomiast, czy te� gatunki do nich podobne 'da�y pocz�tek �limakom -9-p�ucodysznym i...
kopara1