Teoria literatury.pdf

Wst´p

Wiele wst´pów do teorii literatury przedstawia szereg

rozmaitych „szkó∏” krytycznych, traktujàc jà jako zbiór „po-

dejÊç”, z których ka˝de opiera si´ na odmiennych za∏o˝e-

niach teoretycznych. Te wyodr´bniane kierunki teoretyczne

– takie jak na przyk∏ad strukturalizm, dekonstrukcja, femi-

nizm, psychoanaliza, marksizm czy neohistoryzm – majà

jednak ze sobà wiele wspólnego. Dlatego w∏aÊnie mówi si´

o „teorii literatury”, nie zaÊ o konkretnych teoriach. We

wprowadzeniu do teorii lepiej omawiaç zagadnienia i twier-

dzenia wspólne wszystkim szko∏om ni˝ prezentowaç ich sta-

nowiska po kolei. Lepiej przedstawiç istot´ najwa˝niejszych

sporów, które nie przeciwstawiajà jednej „szko∏y” – innej,

mogà wszak˝e wyznaczaç wyraêne podzia∏y w ramach

owych kierunków. Ujmujàc wspó∏czesnà teori´ literatury ja-

ko zbiór wykluczajàcych si´ wzajemnie sposobów bàdê me-

tod interpretacji, tracimy z oczu to, co w niej najbardziej in-

teresujàce i co stanowi jej prawdziwà si∏´, czyli pot´˝ne

wyzwanie rzucone zdrowemu rozsàdkowi – dociekania,

w jaki sposób tworzy si´ znaczenie i w jaki sposób zyskujà

swój kszta∏t postacie literackie. Postanowi∏em omówiç kilka

zagadnieƒ, skupiajàc si´ na najistotniejszych zwiàzanych

z nimi kwestiach i sporach oraz p∏ynàcych z nich naukach.

Mimo wszystko jednak czytelnik wprowadzenia do teorii

literatury ma prawo oczekiwaç wyjaÊnienia niektórych ter-

minów, takich na przyk∏ad jak strukturalizm czy dekon-

8 Teoria literatury

strukcja. W Dodatku podaj´ krótkie charakterystyki naj-

wa˝niejszych szkó∏ i kierunków krytycznych – mo˝na si´

z nim zapoznaç najpierw albo dopiero po przeczytaniu ca∏ej

ksià˝ki bàdê te˝ zaglàdaç doƒ w miar´ potrzeby.

Mi∏ej lektury!

Podzi´kowania

Ksià˝ka niniejsza wiele zawdzi´cza moim studentom,

uczestnikom zaj´ç poÊwi´conych wprowadzeniu do teorii

literatury na Cornell University; wieloletnie dociekania

i dyskusje tam prowadzone uzmys∏owi∏y mi, o czym powi-

nienem wspomnieç w tym wprowadzeniu. Ze szczególnà

przyjemnoÊcià sk∏adam podzi´kowania Cynthii Chase,

Mieke Bal i Richardowi Kleinowi, którzy czytali i komento-

wali ksià˝k´ w maszynopisie, sk∏aniajàc mnie do powtór-

nych przemyÊleƒ i nowych sformu∏owaƒ. Robert Baker

i Leland Deladurantaye s∏u˝yli mi nieocenionà pomocà;

tak˝e Ewa Badowska, moja asystentka podczas zaj´ç z teo-

rii literatury, wnios∏a ogromny wk∏ad w wiele aspektów ni-

niejszego przedsi´wzi´cia.

10 Teoria literatury

Co to jest teoria?

We wspó∏czesnych badaniach nad literaturà i kulturà

wspomina si´ cz´sto o teorii – i to wcale nie o teorii litera-

tury; ot, po prostu o „teorii”. Osobie niewtajemniczonej ta-

kie u˝ycie s∏owa musi si´ wydawaç co najmniej osobliwe.

„Teoria czego?” – chcia∏oby si´ spytaç. O dziwo, trudno na

to pytanie odpowiedzieç. Nie jest to ani teoria czegokolwiek

w szczególnoÊci, ani te˝ spójna teoria o charakterze ogól-

nym. Czasami teoria jest nie tyle opisem czegoÊ, ile pewnà

dzia∏alnoÊcià – którà mo˝na uprawiaç bàdê nie.Teorià mo˝-

na si´ zajmowaç: mo˝na jà wyk∏adaç albo studiowaç; mo˝-

na jej nienawidziç albo si´ jej baç. Nie u∏atwia to jednak

zrozumienia, czym ona jest w istocie.

Mówi si´, ˝e „teoria” radykalnie zmieni∏a charakter na-

uki o literaturze, wyznawcy tego poglàdu nie majà jednak

na myÊli teorii literatury, a wi´c systematycznego wyjaÊnia-

nia istoty literatury i metod jej analizowania. Tym, którzy

skar˝à si´ na nadmiar teorii we wspó∏czesnej nauce o litera-

turze, nie chodzi o nadmiar systematycznej refleksji nad na-

turà literatury albo, na przyk∏ad, sporów na temat cech wy-

ró˝niajàcych j´zyk literatury. Bynajmniej. Majà na myÊli coÊ

zupe∏nie innego.

Chodzi im najprawdopodobniej o to, ˝e zbyt cz´sto pro-

wadzi si´ dyskusje na tematy pozaliterackie, zbyt cz´sto

roztrzàsa si´ kwestie ogólne, bardzo luêno powiàzane z pro-

blematykà literackà, zbyt cz´sto odwo∏uje do tekstów psy-

12 Teoria literatury

Co to jest teoria? 13

choanalitycznych, politycznych i filozoficznych. Teoria to

d∏uga lista nazwisk (przewa˝nie obco brzmiàcych): Jacques

Derrida, Michel Foucault, Luce Irigaray, Jacques Lacan,

Judith Butler, Louis Althusser, Gayatri Spivak.

Czym zatem jest teoria? Problem tkwi po cz´Êci w sa-

mym wyrazie „teoria”, odsy∏ajàcym niejako w dwa ró˝ne

kierunki. Z jednej strony, mówi si´ na przyk∏ad o „teorii

wzgl´dnoÊci”, pewnym ustalonym zbiorze twierdzeƒ.

Z drugiej strony, mamy najbardziej potoczne u˝ycie s∏owa

„teoria”.

skrycie w swoim ojcu, i dlatego Micha∏ nie by∏ nigdy w sta-

nie sprostaç jej wymaganiom.” Teoria musi byç czymÊ wi´-

cej ni˝ zwyk∏à hipotezà – nie mo˝e byç oczywista; obejmuje

z∏o˝one, systemowe relacje mi´dzy wieloma czynnikami;

trudno jà zarówno udowodniç, jak zbiç. JeÊli b´dziemy

o tym wszystkim pami´taç, ∏atwiej pojmiemy, co rozumie

si´ przez s∏owo „teoria”.

Teoria w literaturoznawstwie nie oznacza prób wyt∏uma-

czenia istoty literatury ani te˝ metod jej badania (choç tego

rodzaju zagadnienia wchodzà w sk∏ad teorii literatury i zo-

stanà omówione w niniejszej ksià˝ce, przede wszystkim

w rozdzia∏ach 2., 5. i 6.).To rozleg∏y obszar myÊli i piÊmien-

nictwa, o niezmiernie trudnych do okreÊlenia granicach. Fi-

lozof Richard Rorty mówi o nowej, z∏o˝onej dyscyplinie,

zapoczàtkowanej w XIX stuleciu: „Poczàwszy od czasów

Goethego, Macaulaya, Carlyle’a i Emersona rozwija si´ no-

wy sposób pisania, nie b´dàcy ani ocenianiem relatywnych

zalet poszczególnych dzie∏ literackich, ani historià idei, ani

te˝ filozofià moralnà czy tworzeniem nowych wizji spo∏e-

czeƒstwa, lecz wszystkim tym naraz, zlewajàcym si´ w pe-

wien nowy gatunek”1*. Najwygodniejszym terminem na

okreÊlenie tego wewn´trznie zró˝nicowanego gatunku jest

s∏owo-wytrych „teoria”, które zacz´∏o oznaczaç prace do-

konujàce reorientacji myÊlenia w dziedzinach innych ni˝ te,

do których na pozór nale˝à. To najprostsze wyjaÊnienie, co

powinno si´ uwa˝aç za teori´. Dzie∏a okreÊlane tym termi-

nem wywierajà wp∏yw poza pierwotnà sferà oddzia∏ywania.

To proste wyjaÊnienie nie jest wprawdzie zadowalajàcà

definicjà, pozwala jednak, jak si´ zdaje, uchwyciç, co wyda-

rzy∏o si´ od lat szeÊçdziesiàtych: piÊmiennictwo nie dotyczà-

ce bezpoÊrednio nauki o literaturze zyska∏o zainteresowanie

literaturoznawców, poniewa˝ zawarte w nim analizy j´zyka,

myÊlenia, historii bàdê kultury dostarczajà nowych i prze-

konujàcych uj´ç zagadnieƒ zwiàzanych z tekstem i kulturà.

Teoria w takim znaczeniu nie jest katalogiem metod badaƒ

Dlaczego Laura rozsta∏a si´ z Micha∏em?

Mam teori´, ˝e...

Co w tym wypadku oznacza s∏owo „teoria”? Przede

wszystkim sygnalizuje „spekulacj´”. Teoria nie jest jednak

równoznaczna z domys∏em. Zwrot „MyÊl´, ˝e...” sugero-

wa∏by, i˝ jest prawid∏owa odpowiedê na zadane pytanie, ale

rozmówca jej nie zna: „MyÊl´, ˝e Laura mia∏a ju˝ doÊç do-

cinków Micha∏a, ale upewnimy si´ dopiero wtedy, kiedy

przyjdzie ich przyjació∏ka Maria”. Teoria zaÊ oznacza spe-

kulacj´ myÊlowà, na którà s∏owa Marii mogà nie mieç wp∏y-

wu, wyjaÊnienie, którego zasadnoÊci bàdê bezzasadnoÊci

mo˝e byç trudno dowieÊç. Stwierdzenie „Mam teori´,

˝e...” dostarcza poza tym wyjaÊnienia, które nie jest oczywi-

ste. Nikt nie oczekuje, ˝e rozmówca skoƒczy zdanie: „Mam

teori´, ˝e to dlatego, i˝ Micha∏ mia∏ romans z Samantà”.To

ju˝ nie by∏aby teoria. Nie trzeba wnikliwoÊci teoretyka, by

dojÊç do wniosku, ˝e jeÊli Micha∏ i Samanta mieli z sobà ro-

mans, mog∏o to wywrzeç niejaki wp∏yw na stosunek Laury

do Micha∏a. Co ciekawe, gdyby rozmówca powiedzia∏:

„Mam teori´, ˝e Micha∏ mia∏ romans z Samantà”, zwiàzek

tych dwojga z miejsca sta∏by si´ kwestià domys∏u, nie zaÊ

pewnoÊci – a tym samym prawdopodobnà teorià. Ujmujàc

jednak rzecz bardziej ogólnie – by uchodziç za teori´, wyja-

Ênienie nie tylko musi nie byç oczywiste, lecz powinno byç

troch´ bardziej z∏o˝one: „Mam teori´, ˝e Laura kocha∏a si´

* èród∏a i lokalizacj´ cytatów podajemy na koƒcu ksià˝ki (przyp. red.).

14 Teoria literatury

Co to jest teoria? 15

literackich, lecz nieskoƒczenie wielkim zbiorem piÊmien-

nictwa o wszystkich rzeczach pod s∏oƒcem, poczàwszy od

niemal wy∏àcznie technicznej problematyki akademickiej fi-

lozofii, koƒczàc na ewolucji myÊlenia i mówienia o ludzkim

ciele. „Teoria” jako gatunek obejmuje dzie∏a z zakresu an-

tropologii, historii sztuki, filmoznawstwa, studiów nad kul-

turowà to˝samoÊcià p∏ci [ gender studies ], lingwistyki, filozo-

fii, politologii, psychoanalizy, historii nauki, historii

obyczaju, historii idei oraz socjologii. Dzie∏a takie pozostajà

w Êcis∏ym zwiàzku z toczonymi na terenie poszczególnych

dziedzin dyskusjami, zyska∏y jednak rang´ „teorii”, ponie-

wa˝ zawarte w nich wizje czy argumenty okaza∏y si´ przeko-

nujàce bàdê stymulujàce z punktu widzenia osób nie majà-

cych nic wspólnego z danà dyscyplinà. Dzie∏a, które sta∏y

si´ „teorià”, dostarczajà wyjaÊnieƒ wykorzystywanych przez

innych przy interpretacji znaczeƒ, zjawisk przyrody i kultu-

ry, funkcjonowania psychiki, relacji mi´dzy doÊwiadcze-

niem spo∏ecznym a prywatnym oraz mi´dzy szerzej rozu-

mianymi si∏ami historycznymi a doÊwiadczeniem jednostki.

JeÊli definiujemy teori´ w kategoriach jej praktycznych

skutków, jako coÊ, co zmienia poglàdy ludzi, ka˝e im inaczej

myÊleç o przedmiotach ich badaƒ i samym prowadzeniu ta-

kich badaƒ – to jakiego rodzaju sà to skutki?

G∏ównym skutkiem teorii jest podanie w wàtpliwoÊç

„zdrowego rozsàdku”: zdroworozsàdkowych poglàdów na

znaczenie, pisarstwo, literatur´, doÊwiadczenie.Teoria kwe-

stionuje na przyk∏ad:

• koncepcj´, ˝e znaczenie wypowiedzi albo tekstu spro-

wadza si´ do tego, co autor mia∏ na myÊli;

• poglàd, ˝e pisarstwo jest ekspresjà, której prawda tkwi

poza nim samym, w doÊwiadczeniu bàdê sytuacji, które

wyra˝a;

• opini´, ˝e rzeczywistoÊç jest tym, co obecne w danej

chwili.

Teoria okazuje si´ cz´sto gwa∏townà krytykà poj´ç zdro-

worozsàdkowych, co wi´cej, próbà wykazania, ˝e to, co bie-

rzemy za „zdrowy rozsàdek”, jest w istocie wytworem histo-

rii, pewnà okreÊlonà teorià, która zacz´∏a si´ wydawaç tak

naturalna, ˝e przestaliÊmy jà postrzegaç jako teori´. Jako

krytyka zdrowego rozsàdku, a zarazem próba znalezienia

koncepcji alternatywnych wobec tego poj´cia teoria kwe-

stionuje podstawowe przes∏anki i za∏o˝enia nauki o literatu-

rze, podwa˝a wszystko, co dotàd mog∏o uchodziç za samo

przez si´ oczywiste. Czym jest znaczenie? Czym jest autor?

Czym jest czytanie? Czym jest literackie „ja”, czyli pod-

miot, który pisze, czyta bàdê dzia∏a? W jaki sposób teksty

wià˝à si´ z okolicznoÊciami, w jakich powstajà?

Czy mo˝emy powo∏aç si´ na przyk∏ad jakiejÊ „teorii”?

Zamiast mówiç o teorii w ogóle, spróbujmy od razu zag∏´-

biç si´ w trudne pisarstwo dwóch wybitnych teoretyków

i sprawdziç, co uda nam si´ z niego zrozumieç. Proponuj´

przyk∏ady ilustrujàce dwa powiàzane ze sobà, choç zarazem

przeciwstawne stanowiska, kwestionujàce dyktowane zdro-

wym rozsàdkiem koncepcje „seksu”, „pisarstwa” i „do-

Êwiadczenia”.

Francuski historyk idei Michel Foucault rozwa˝a

w swojej ksià˝ce Historia seksualnoÊci zagadnienie, które

nazywa „hipotezà represji”: powszechne przekonanie, ˝e

seks by∏ w poprzednich epokach, zw∏aszcza w wieku dzie-

wi´tnastym, sferà poddanà represji, a prób´ wyzwolenia

podj´li dopiero wspó∏czeÊni. Wed∏ug Foucaulta seks nie

jest bynajmniej naturalnym pop´dem, który podlega∏ re-

presji, lecz z∏o˝onym poj´ciem, powsta∏ym wskutek ró˝no-

rakich dzia∏aƒ spo∏ecznych, dociekaƒ, mówienia i pisania –

innymi s∏owy „dyskursów” bàdê „praktyk dyskursywnych”

– które zbieg∏y si´ ze sobà w dziewi´tnastym wieku.Wszel-

kie rodzaje wypowiedzi – lekarzy, duchownych, powieÊcio-

pisarzy, psychologów, moralistów, dzia∏aczy spo∏ecznych,

polityków – które zwykliÊmy ∏àczyç z koncepcjà represjo-

nowania seksualnoÊci, w rzeczywistoÊci przyczyni∏y si´ do

powstania samego poj´cia „seksu”. Foucault pisze: „Poj´-

cie »seksu« pozwoli∏o najpierw zgrupowaç w sztucznej jed-

noÊci elementy autonomiczne, funkcje biologiczne, zacho-

wania, doznania, przyjemnoÊci; pozwoli∏o tak˝e, by owa

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: