a. transcendencja Boga
Konstytucja dogmatyczna Dei Verbum Vaticanum II, powtarzając orzeczenie Vaticanum I stwierdza, że Boga, będącego początkiem i końcem wszystkich rzeczy można poznać z pewnością przy naturalnym świetle rozumu z rzeczy stworzonych. Wydaje się, że na gruncie poznania naturalnego (nie odwołującego się do Objawienia) możemy jednak stwierdzić dwie prawdy dotyczące Boga:
1. Jego istnienie jako bytu
2. Jego transcendencję, czyli całkowitą odmienność
Transcendencja Boga ma podwójny charakter, jest to:
1. transcendencja bytowa
2. transcendencja poznawcza
Ad. 1. Bóg jest bytem całkowicie odmiennym od wszystkich możliwych do poznania bytów. Nie jest On jedną z wielu rzeczy istniejących, które nas otaczają. Nie jest "pra-rzeczą", stojącą na początku łańcucha rzeczy istniejących, które miały jakieś przyczyny w rzeczach istniejących wcześniej, itd., aż do "Pierwszej Rzeczy". Nie można Boga sprowadzić do takiej "pra-rzeczy", gdyż zawsze możnaby zapytać o to, co było przed nią, gdyż przed każdą rzeczą może być inna rzecz. A rzecz nie może być Bogiem. Istnienie rzeczy ograniczonych i przemijających oraz istnienie łańcucha przyczynowo-skutkowego, o którym wyżej zostało wspomniane, domaga się Przyczyny stojącej poza tym łańcuchem, całkiem innej niż wszystkie rzeczy, a więc znikąd nie pochodzącej i niezmiennej. Taką przyczynę nazywamy Bogiem, który jest racją istnienia rzeczy zmiennych, przygodnych i czasowych, sam będąc Bytem Stałym i Koniecznym.
Widać zatem, że Bóg jest Kimś ZUPEŁNIE INNYM od poznawanych przez nas bytów. Dlatego Boga nie można sobie wyobrazić, bo człowiek nie potrafi oderwać się od kategorii wziętych ze świata i jego wyobraźnia będzie dotyczyć zawsze rzeczy przygodnych (nawet jeśli są piękne i wspaniałe). świat (jego przyczynę i rację) możemy zatem wytłumaczyć jedynie istnieniem Boga, który jednak jest Bytem zupełnie innym, przekraczającym ten świat (łac. transcendere = przekraczać).
Należy odrzucić postawę rezygnującą z pytania o Pierwszą Przyczynę, bowiem pominięcie go czyni niemożliwym pytanie o sens świata i człowieka, co z kolei prowadzi do negatywnych przeżyć emocjonalnych (lęk, niepewność, beznadziejność).
Także w księgach Starego Testamentu bardzo mocno zakorzeniona jest idea Boga transcendentnego. Liczne opisy, które często wydają się aż nazbyt antropomorficzne, prowadzą do ukazania prawdy, że Bóg jest inny niż świat, jest ponad nim i nie można Go sobie wyobrazić. Stąd wypływał bardzo mocny zakaz czynienia obrazu Boga, bo człowiek ostatecznie nie wie Kim jest Bóg i zawsze pozostanie On tajemnicą i rzeczywistością budzącą lęk (Izraelici zostali ukarani za czynienie sobie obrazu Boga w postaci cielca, po to, aby zrozumieli, że Bóg jest niewyobrażalny.
Ad. 2. Człowiek posługuje się w swoim myśleniu pojęciami wziętymi z otaczającej go rzeczywistości, która jest czasowa, przemijająca. Stąd wynika nieadekwatność pojęć ludzkich w stosunku do Boga, który istnieje w zupełnie inny sposób. Możnaby więc wyciągnąć z tego wniosek, że o Bogu nie można powiedzieć nic poza tym, że istnieje i jest inny. Jest to w pewnym sensie prawda, gdyż nie możemy w sposób jednoznaczny i precyzyjny określić jaki On jest, posługując się dostępnymi nam pojęciami myślowymi. Z takiego poglądu wypływa nurt teologii apofatycznej ("zaprzeczającej"), która uważa, że o Bogu nie możemy powiedzieć nic ponad to, jaki on nie jest (nie-śmiertelny, nie-zmienny, itd.).
W tradycji katolickiej istnieje jednak nurt orzekający o Bogu w sposób pozytywny, a posługujący się pojęciami analogicznymi, czyli ukazujący podobieństwo naszych pojęć, które odnosimy do rzeczywistości zasadniczo innej. Wydaje się, że Bóg udostępnia człowiekowi swoją tajemnicę w taki właśnie sposób poprzez Objawienie nadprzyrodzone
b. Objawienie
Bóg pozwala poznać się ludziom przez:
· objawienie naturalne ( z rzeczy stworzonych człowiek może dowiedzieć się o Bogu, Jego potędze, mądrości, sprawiedliwości) - Mdr 13,1-5; Rz 1,19-20
· objawienie nadprzyrodzone - jest łaską daną człowiekowi, umożliwiającą poznanie Boga w sposób przekraczający naturalne możliwości człowieka.
Ma ono charakter historyczny (Bóg objawił się w historii w raju, w Starym Przymierzu i w Nowym Testamencie; pełnia objawienia w Jezusie Chrystusie), a zapowiedziane jest jeszcze Objawienie eschatologiczne czyli bezpośrednie poznanie Boga (visio beatifica).
Objawienie historyczne dokonało się przez "słowa i czyny" i ma ono następujące cechy:
· jest nadprzyrodzone (jest darem Laski)
· ma charakter społeczny (przeciwieństwem są objawienia prywatne)
· ma charakter personalistyczny (osobowy) czyli jest wezwaniem skierowanym do każdego człowieka
· ma charakter egzystencjalny, tzn. zapewnia człowieka o sensowności jego istnienia.
Społeczny charakter objawienia implikuje istnienie pośredników tego objawienia:
· Jezus Chrystus - najdoskonalszy pośrednik tego objawienia
· Kościół ustanowiony przez Jezusa - realizuje pośredniczenie w objawieniu poprzez kerygmat, wychowanie w rodzinie, homilie, konfesjonał, itd.. Nad prawidłowym przekazywaniem wiary czuwa Urząd Nauczycielski Kościoła (Mt 28, 18-20; Łk 10, 16).
Badaniem treści objawienia zajmuje się teologia. Opierając się na danych objawienia próbuje rozumowo ująć i tłumaczyć prawdy objawione; może się jednak mylić (ocena należy do Magisterium).
· teologia dogmatyczna - ujmuje prawdy o Bogu rozważając Jego dzieło niezależnie od aktualnego współdziałania człowieka
· teologia moralna - jest normatywnym ujęciem prawd
· objawionych (postulaty i zadania jakie Bóg daje człowiekowi)
· teologia życia wewnętrznego
· teologia pastoralna
· biblistyka
Źródłami poznania treści objawionych są tzw. "miejsca teologiczne":
· Pismo święte
· nauczanie Magisterium Kościoła, tworzące tradycję dogmatyczną
· tradycja patrystyczna
· liturgia.
Posługując się pojęciami analogicznymi należy unikać antropomorfizmów w mówieniu o Bogu, ale wiedza o nim może wzrastać (choć objawienie publiczne jest zakończone) poprzez pogłębianie zrozumienia prawd objawionych.
a. Przedmiot aktu wiary
1. Wiara w sensie przedmiotowym (przedmiot materialny wiary) to całość prawd, które objawił nam Bóg, jest to określenie w co wierzymy. "Katolicka" - tzn. wiara w prawdy objawione, przekazana przez Kościół nauczający
2. Wiara katolicka w sensie podmiotowym (akt wiary) polega na tym, żeby z pomocą łaski Bożej dobrowolnie uznać za prawdę to, co Bóg mówi o sobie (akt poznania i akt woli) - Rdz 15, 5-6; Rz 4, 9.20
Od wiary zależy zbawienie człowieka. "Bez wiary nie można podobać się Bogu" (Hbr 11, 1-6). Akt wiary skierowany jest ku Komuś, a nie ku czemuś (wierzę Komuś, a nie w coś), czyli jest nastawiona na odpowiedź Osobie, która jest dla mnie autorytetem.
Reasumując:
· przedmiotem formalnym wiary jest Bóg objawiający się (wiara powstaje i jest "formowana" przez uznanie autorytetu Boga)
· przedmiotem materialnym są prawdy objawione, w które wierzymy
b. Struktura aktu wiary
1. Działanie łaski
2. Poznanie rozumowe
3. Decyzja woli
Ad. I. Samo objawienie nadprzyrodzone jest łaską (Mt 11, 27). Ale do przyjęcia takiej zewnętrznej łaski potrzebna jest łaska wewnętrzna, czyli zdolność do wierzenia Bogu, którą otrzymujemy we chrzcie - jest to wszczepiona cnota wiary. Oprócz tego to ona daje aktualną pomoc do wierzenia (łaskę uczynkową) także nieochrzczonym - J 6, 44. Warunkiem skuteczności łaski jest pokora.
Ad. II. Człowiek musi zdać sobie sprawę z tego, w co wierzy (poprzez poznanie analogiczne). Przyjęcie tego, co Bóg objawia, wymaga tego, aby wnikać i coraz lepiej rozumieć komu wierzy i w co wierzy. Są jednak sprawy dla nas niepojęte, które nazywamy "tajemnicami wiary" (np. w jaki sposób Chrystus jest obecny w Eucharystii, itp.). Nie można utożsamiać niejasności z wątpliwościami dotyczącymi wiary. Wątpliwość pojawia się wtedy, gdy człowiek ma pokusę odmówić Bogu zaufania i nie przyjmować Jego Słowa za prawdziwe.
Ad. III. Uwierzenie zależy od dobrowolnej decyzji człowieka, ponieważ prawdy objawione są dla niego nieoczywiste, tajemnicze, a także dlatego, że przyjęcie tego, co Bóg objawia oznacza podporządkowanie się Jemu aktem posłuszeństwa. Także posłuszeństwo może być dla człowieka trudne z różnych powodów: postawa agnostyczna i relatywistyczna, fascynacja osiągnięciami cywilizacji i lekceważenie wartości duchowych, bolesne przeżywanie tajemnicy zła, błędne wyobrażenia o Bogu.
Cechy aktu wiary:
· wiara jest pewna, bo opiera się na autorytecie Boga
· wiara jest niejasna (dla rozumu)
· jest nadprzyrodzona
· jest rozumna
· jest wolna
Przymioty, które powinna posiadać wiara:
· stała i mocna
· powszechna (obejmuje wszystko, co Bóg objawił)
· żywa (człowiek przyjmuje i wypełnia to, co Bóg objawił) - Łk 2, 14.26
Czy ludzie nie znający objawienia mogą w jakiś sposób zwrócić się do Boga? - wszyscy ludzie są objęci wpływem łaski. Rozumem mogą przyjąć objawienie naturalne. Mogą okazać dobrą wolę poprzez gotowość przyjęcia prawdy, nawet dla nich niewygodnej, poprzez przezwyciężanie egoizmu, itd.. Dlatego należy sądzić, że u tych ludzi może istnieć ukryty, ale rzeczywiście nadprzyrodzony akt wiary, choć będzie to wiara niewyraźna, zawarta w uczciwej postawie wobec prawdy.
a. Opatrzność Boża
Opatrzność Bożą możemy opisać jako rozumne, potężne i dobre kierowanie wszechświatem zgodne z naturą wszystkich bytów, tj. z ich koniecznym i dobrowolnym współdziałaniem.
Bóg posiada wszechwiedzący umysł i wszechpotężną wolę. Wybiera On jeden z możliwych układów bytu i przeprowadza swoje plany, kierując stworzeniami. Dzieli się władzą rządzenia z tymi, którzy mają rozum i wolną wolę. Opatrzność Boża to najwyższy rozum Boży i wszechmogąca wola kierująca dobrze sprawiedliwie i miłosiernie rzeczami ku ich celom - po to, aby plan Boży zrealizować. Pismo św. wielokrotnie mówi o Opatrzności. Bóg chce, aby stworzenia zgodnie ze swoją naturą brały udział w realizacji tego planu. Człowiek realizuje go przez pracę przemieniającą świat.
b. Problem istnienia zła
Poznanie istniejącego świata pozwala ludziom dojść do przekonania, że jego Stwórca jest potężny i mądry. Odkrycie prawa moralnego we własnym sumieniu wskazuje człowiekowi, że Twórca natury jest też dobry, sprawiedliwy. Ale tu zjawia się trudność jeżeli świat został stworzony przez potężnego, mądrego i dobrego Boga, to skąd się na nim wzięło cierpienie i zło? To pytanie zawsze niepokoiło ludzi, a próby odpowiedzi były różne.
W starożytności najczęstszą teorią była teoria dualizmu: od początku istnieją dwa pierwiastki - dobro i zło. Istnieje jakby dwóch bogów, jeden tworzący dobro, drugi zło. Wynika stąd oczywiście, że żaden z nich nie może być Bogiem w sensie ostatecznym i absolutnym, może być jedynie "demiurgiem".
Wobec tego zjawia się druga możliwa odpowiedź:
Może przekonanie o istnieniu absolutnie doskonałego stwórcy świata jest złudzeniem. Wobec tej trudności szczególnie uwydatnia się potrzeba objawienia nadprzyrodzonego, gdy samo rozumowe tłumaczenie znanej nam rzeczywistości może nasuwać wątpliwości co do przymiotów Stwórcy.
Objawienie nadprzyrodzone daje tu odpowiedź wyraźną: jest jeden Bóg, najdoskonalszy Stwórca wszechświata, a zło pochodzi jedynie z wolnej woli stworzeń, którym Bóg dał wielki przywilej decydowania o swoim postępowaniu. Dlatego mogą się one Bogu sprzeciwić i uczynić przez to zło.
Z Objawienia wynika, że pierwsze sprzeciwienie się stworzeń rozumnych Bogu dokonało się jeszcze przed rozpoczęciem dziejów ludzkości. Był to tajemniczy dla nas grzech aniołów, początek wszelkiego zła (2P 2, 4; Jud 6; por. Łk 10, 18; J 8, 44). Pozostaje dla nas tajemnicą, co było powodem przeciwstawienia się Bogu tych duchowych stworzeń, obdarzonych rozumem i wolnością. Przekonywujące jest przypuszczenie, że w poczuciu swojej doskonałości i mocy zbuntowały się one przeciw Boskiemu zamiarowi Wcielenia, przeciw uznaniu nad sobą wyższości Chrystusa, Boga będącego jednocześnie człowiekiem. Byłby to więc grzech pychy i zazdrości.
W dziejach człowieka przedstawionych w Biblii zło zjawia się przez akt nieposłuszeństwa pierwszych ludzi wobec Boga, czyli przez grzech pierworodny. Zostaje on dokonany pod wpływem złego ducha.
Zło moralne w świecie jest brakiem postępowania zgodnego z rozumem. Bóg nie może chcieć zła moralnego, ale może je dopuścić jako skutek wolności stworzeń w decydowaniu. Często człowiek chciałby, aby Bóg tak rządził, jak to on sobie wyobraża i pragnie. Człowiek jednak nie zna celu i racji innych bytów, a nawet nie zna pełnej prawdy o sobie. Tylko opatrzność Boża ogarnia całość. Pragnienie zła fizycznego ze względu na jakąś większą wartość nie sprzeciwia się Opatrzności Bożej.
Tajemnica Trójcy nie była objawiona w S.T. Istotne jest rozróżnienie sensu bliższego i dalszego. To czego sam autor natchniony nie rozumiał my możemy zrozumieć w N.T. przy pomocy światła Objawienia.
1. Ojcostwo Boga
W początkach historii Izraela unikano używania imienia Jahwe. Troska Izraela o zachowanie czystości przeszkadzała w nazywaniu Jahwe Ojcem.
Ojcostwo opiera się na wybraniu ludu, na Przymierzu i na wierności Boga (Iz 67n "Jahwe uczynił sobie lud"; Pwt 32,1n - hymn Mojżesza - Bóg Ojciec, Stwórca).
Adoptował lud (Iz 1,2; Ps 103,13).
Dalej świadomość ojcostwa rozszerza się na cały świat (Ml 1,6; 2,10). Opiera się ono na fakcie stworzenia, dania życia (PS 68,6). Ojcostwo dla ubogich, sierot, dla ludzi potrzebujących opieki.
2. Anioł Jahwe
W S.T. występuje w różnych rolach: istota stworzona (niematerialna), posłana przez Boga dla spełnienia jakiegoś zadania (np. przekazania słowa; dokonanie kary - 2 Sm 24,16; ochrona proroka - 1 Krl 14,5). Z drugiej strony pewne teksty utożsamiają Anioła z samym Jahwe (Rdz 48,15).
Ojcowie Kościoła widzieli w postaci Anioła Jahwe preegzystującego Logosu.
3. Słowo Boga
Bóg objawia się przez słowo:
· stwórcze - stwarza świat i podtrzymuje go w istnieniu. Objawia to transcendencję i immanencję Boga.
· słowo przykazania, które jest zarazem słowem przymierza. Słowem tym Bóg obwieszcza swą wolę wobec ludu i...
Bairiki