004_2 Geneza i rozwój gospodarki rynkowej.doc

GENEZA I ROZWÓJ GOSPODARKI RYNKOWEJ

Dlaczego ludzie produkują i dzielą dobra? By zaspakajać swoje potrzeb. Produkujemy, bo chcemy konsumować W przeciwnym razie wszyscy zginiemy!

       W istocie problemy, jakich doświadczamy obecnie, są aktualne od zaledwie 10 tysięcy lat. Datują swój początek od rewolucji agrarnej (około 6-8 tysiąclecia przed Chrystusem), od kiedy ludzie zaczynają osiedlać się i na tym opierać swoje przetrwanie.

Powstanie i rozwój gospodarki rynkowej

Pierwszym typem gospodarowania, jaki wykształcił się w toku rozwoju cywilizacji była gospodarka naturalna. Jest to, typ gospodarki, w której bezpośrednim motywem wytwarzania dóbr i usług jest zaspokojenie własnych potrzeb producentów.

Gospodarka naturalna

Gospodarka naturalna polega na wytwarzaniu dóbr w celu zaspokojenia własnych potrzeb (producenta: jednego człowieka, rodziny lub  rodu. Charakteryzuje się ona całkowitym brakiem lub marginesowym znaczeniem wymiany i rynku. Jeśli czegoś potrzebujesz, to produkujesz to sam dla siebie. W tego typu gospodarce nie ma tu handlu, nie prowadzi się wymiany. Jest rzeczą charakterystyczną ,że w gospodarce naturalnej wielkości ekonomiczne występują w jednostkach realnych (naturalnych: sztu­ki, łokcie korce itp.).   

Gospodarka preagrarna

Gospodarka naturalna cechuje pierwotne oparte na zbieractwie społeczeństwa preagrarne. W tych bardzo zamierzchłych czasach człowiek sam wytwarzał wszystkie niezbędne do życia przedmioty.

      Współczesne studia nad wieloma opartymi na zbieractwie społeczeństwami, które przetrwały w takim stanie do naszych dni wskazują, że społeczeństwa takie wyróżnia względna prostota kultury materialnej:

* brak akumulacji (i mobilności) bogactwa indywidualnego,

* potrzeby egzystencji są zaspokajane poprzez umiarkowany wysiłek zajmujący dwa-trzy dni pracy w tygodniu dorosłego człowieka;

* ludzie nie muszą walczyć o żywność;

* postawy wobec własności są ustępliwe,

* istniejące grupy społeczności są otwarte.

      Takie cechy odróżniają społeczeństwa myśliwych i zbieraczy od hardziej złożonych organizacyjnie i technologicznie społeczeństw, których istota istnienia i działania leży w zróżnicowaniu i określeniu własności.

       Z gospodarką naturalną mamy również do czynienia wtedy, kiedy produkty są przekazywane innym osobom w trybie powinności właściwych dawnym gospodarstwom niewolni­czym (np. w starożytnym Rzymie) lub w systemie feudalnym.

      Gospodarka naturalna panowała, od zarania 1udzkości najpierw niepodzielnie przez wiele tysięcy lat we wczesnych systemach społeczno – gospodarczych pierwotnych wspólnot plemiennych lub rodowych (wspólnota pierwotna), a następnie latyfundiach niewolniczych (niewolnictwo) oraz feudalnych (folwarki pańszczyźniane), współżyjąc ze stopniowo rozwijającą się wymianą towarów. I jeszcze dzisiaj ten typ gospodarki spotykamy w rolnictwie. Dziś występuje ona powszechnie w gospodarstwach domowych na przykład w postaci domowego wytwarzania posiłków, szycia i reperowania odzieży, pomocy sąsiedzkiej, itp.

Od gospodarki naturalnej do wymiennej

Czy nie będzie nam obu lepiej, gdy ja będę robił to, co umiem najlepiej w ilościach większych niż mi są potrzebne i wymienię je z kimś, kto robi lepiej ode mnie inne dobra? Czy jest jakiś powód, dla którego nie warto zaangażować kogoś, żeby produkował dobra dla ciebie, a samemu zaangażować się w produkowanie dóbr dla innych? Takie  podejście prowadzi do gospodarki wymiennej

Wymiana towarowa

W gospodarce wymiennej dobra produkowane są nie na zaspokojenie potrzeb wytwórcy, lecz na wymianę na inne dobra produkowane przez kogoś innego. Odbiorca naszych produktów jest najczęściej zupełnie nieznany producentowi . Takie wymienia­ne dobro staje się przedmiotem obrotu rynkowego czyli towarem.[1] Występują tu transakcje kupna-sprzedaży, a nie przekazywanie dóbr bez ekwiwalentu. Warto  się zastanowić, w jaki sposób gospodarka naturalna  przekształciła się w gospodarkę wymienną?[2]

      Aby tak się stało, musia­ły powstać odpowiednie warunki o charakterze technicznym i instytucjonalnym. Warunkiem technicznym jest  powstanie podziału pracy między ludźmi, jako skutek spe­cjalizowanie się ludzi w produkowaniu wybranych,  a nie wszystkich potrzebnych   im do życia dóbr.

Warunkiem instytucjonalnym jest powstanie własności prywatnej i rynku

Podział pracy

Podział pracy to pojęcie używane w socjologii i ekonomii, które oznacza proces różnicowania się społeczeństwa ze względu na przyjmowanie różnych ról zawodowych wraz z powiększającą się specjalizacją wykonywanych czynności na rzecz społeczeństwa.[3]

      Jest to wiec sposób organizacji procesów wytwórczych polegający na wyodrębnieniu się grup zajmujących się wytwarzaniem określonych produktów (społeczny podział pracy) lub wykonujących określone czynności przy wytwarzaniu tego samego produktu (techniczny podział pracy).[4]

Specjalizacja

Nawet w gospodarce prymitywnej ludzie uczą się z biegiem czasu, że od sytuacji, w której każdy wszystko, robi to miernie, lepszym rozwiązaniem jest podział pracy.

    Wszystkim będzie dział się lepiej, gdy ludzie powolni będą  zajmowali się rolnictwem, szybcy i sprawni łowami, inteligentni leczeniem. Jeśli każdy z nas jest w swojej dziedzinie lepszy od innych, to niech wyprodukuje tyle ile potrafi a następnie wymienimy się nadwyżkami. Gdy jedni uprawiają ziemię i wytwarzają zboże, inni są młynarzami, a jeszcze inni piekarzami.

    Gdy ma miejsce specajalizacja społeczeństwo jest w stanie wytworzyć  i podzielić więcej, niż wtedy gdyby każdy jego członek musiał wytwarzać sam wszystko, co mu jest potrzebne do życia, a powinien być lepszy, bo każdy z nas się specjalizuje, czyli zmierza do doskonałości. Dlatego na przestrzeni dziejów  doszło do specjalizacji podziału pracy, który przebiegał w trzech fazach.

      Pierwszy społeczny podział pracy polegał na rozdzieleniu się uprawy roli i pasterstwa i miał miejsce u schyłku wspólnoty pierwotnej.

     Stopniowe odchodzenie od dawnego koczowania i zbierania żywności i zapoczątkowanie osiadłego trybu życia wraz z uprawianiem roli i hodowlą sprawiły, ze rolnicy i hodowcy byli w stanie wyprodukować znacznie więcej niż potrzebowali do przeżycia. Powstały nadwyżki produkcji rolnej, które spowodowały pojawienie się przedstawicieli nowych zawodów: rzemieślników, żołnierzy, kapłanów czy urzędników rządowych, którzy nie musieli samodzielnego produkowania żywności

     Drugi społeczny podział pracy doprowadził we wczesnym niewolnictwie do wyodrębnienia się z rolnictwa rzemiosła

      W wyniku trzeciego podziału pracy u schyłku niewolnictwa, powstała grupa zajmująca się wyłącznie pośrednictwem w wymianie towarowej – kupcy.

W każdej z wymienionych grup dokonywały się dalsze specjalizacje w wytwarzaniu wyodrębnionych produktów rzemieślniczych, usług i handlu.

    Z czasem poszczególni ludzie skoncentrowani się na  produkcji  tylko jednego  lub, co najwyżej kilka dóbr , bo okazało się, że bardziej efektywna jest specjalizacja w produkcji rzeczy, które potrafimy robić lepiej od innych, a potem przez handel (wymianę) można za nie uzyskać rzeczy, więcej które są nam potrzebne, niż gdybyśmy je wytwarzali sami.

Skutki podziału pracy

Podział pracy dał dowody swej nadzwyczajnej skuteczności w porównaniu z powszechną samowystarczalnością, co najmniej z dwóch powodów.

      Po pierwsze, zdolności indywidualne ludzi różnią się, a specjalizacja pozwala każdej jednostce wykonywać czynności, które potrafi ona robić relatywnie najlepiej (lepiej niż inne), pozostawiając do wykonania pozostałym wszystkie inne czynności.

     Po drugie, jed­nostka, która koncentruje się na wykonywaniu jednej czynności, jest w stanie doskonalić tę umiejętność, czyli może się wyspecjalizować. Dzięki niemu, by zaspokoić nasze potrzeby nie musimy produkować wszystkiego tylko możemy korzystać z efektów pracy innych ludzi.

     Specjalizacji i powstawaniu nadwyżek musi towarzyszyć wymiana. Dla wytwórców, którzy produkują tylko jedno dobro, wymiana jest koniecznością. Dzięki niej otrzymują inne nie wytwarzane, ale potrzebne im do życia dobra to w większych ilościach. Wymiana odbywa się na rynku

Powstanie rynku

Uzyskiwanie coraz lepszych wyników pod względem ilości wytwarzanych dóbr oraz stopniowo narastająca specjalizacja i rozwijający się podział pracy doprowadziły do konieczności wymiany produktów, do powstania gospodarki wymiennej Ten typ gospodarki polega na tym, że wytwarzane w niej dobra produkowane są nie na zaspokojenie potrzeb wytwórcy, lecz na wymianę na inne dobra produkowane przez kogoś innego, często zupełnie nieznanego odbiorcy naszych produktów. W odróżnieniu od gospodarki naturalnej gdzie dobra przekazywana są nieodpłatnie wymiana jest efektem transakcje kupna—sprzedaży. W rezultacie wymiany podmioty życia gospodarczego nie muszą zaspokajać swych potrzeb wytworami własnej produkcji, lecz mogą korzystać z efektów pracy innych podmiotów. Wymieniane dobrą nazywane są towarami.

     Najprawdopodobniej wymiana dóbr i usług we wczesnych społeczeństwach dokonywała się na drodze prostej wzajemnej wymiany sąsiedzkiej. Z czasu skupiała się w miejscach zgromadzeń, zwanych rynkami.

      Dążenie do korzystania z cudzych wytworów pracy wymaga nawiązywania między podmiotami stosunków wymiennych, tworzących rynek rozumiany nie tyle jako miejsce dokonywania transakcji, ale jako instytucja. Rynek to podstawowa instytucja opartej na handlu gospodarki wymiennej.[5]

       Rynek  to jeden z najważniejszych „wynalazków ”cywilizacji ludzkiej, fundamentem, dlatego gospodarkę, w której ludzie specjalizuje się w wykonywaniu rozmaitych czyn­ności wytwórczych i zaspokajają większość swych potrzeb material­nych poprzez dobrowolną wymianę, nazywa się gospodarką rynkową. Zobaczmy jak dochodziło do jej rozpowszechnienia się w świecie

Droga do gospodarki wymiennej

Gospodarka naturalna najpierw panowała niepodzielnie, a następnie dominowała, współżyjąc ze stopniowo rozwijającą się wymianą towarów. Jest rzeczą ciekawą ,że jeszcze w XIX wieku w większości krajów świata większość wytwarzanych dóbr przechodziła od produkcji do konsumpcji w trybie naturalnym. W wielu wsiach dzisiejszej Polski jest tak nadal. Swą dominującą pozycję gospodarka naturalna zaczęła tracić dopiero w ciągu XVIII i XIX wieku wraz z upadkiem feudalizmu, Jej zakres ulegał w różnych obszarach świata stopniowemu ograniczanie na rzecz gospodarki towarowej (wymiennej). Najwcześniej domeną gospodar­ki wymiennej (towarowej) stały się kraje Europa Zachodniej i Ameryka Północna. Było to rezultatem szybkiego postępu w zakresie społecznego i technicznego podziału pracy, specjalizacji oraz ugruntowanie się prywatnej własności czynników wytwórczych.

      Rynkowa gospodarka wymienna przechodzi w swoim rozwoju różne fazy. Najważniej­sze to wymiana barterowa i wymiany za pośrednict­wem pieniądza W drugim przypadku mamy do czynienia z gospodarką towarowo- pieniężną

Wymiana towar za towar (barterowa)

Handel zamienny (z angielskiego zwany barterem) jest to wymiana bezpośrednia: towar za towar, bez pośredników. Ma ona charakter sporadyczny i jest swego rodzaju dodatkiem do gospodarki naturalnej.

      Barter dawniej stosowany był w społeczeństwach o prymitywnym systemie ekonomicznym, nie posiadających lub nie znających pojęcia pieniądza. W starożytnym Rzymie powodem jego stosowania była utrata wartości pieniądza. W dzisiejszych czasach barter używany jest w wymianie handlowej w celu obejścia restrykcji walutowych lub z krajami cierpiącymi na brak zasobów walut wymienialnych.[6]

Przejście do gospodarki towarowo- pieniężnej

Ten spotykany i dziś sposób wymiany jest kosztowny, w sensie czasu poświęcanego na wyszukanie zadowalającej transakcji. Jeśli np. rolnik zebrał pszenicę, a potrzebuje młotka, musi znaleźć kogoś, kto potrzebuje pszenicy i ma niepotrzebny mu młotek. Warunkiem dojścia do skutku transakcji barterowej jest podwójna zbieżność potrzeb (koincydencja).  Co pozwala wyeliminować te niedogodności?

Pojawienie się pieniądza

Niedogodności doprowadziły do powstania eliminującego je pieniądza, który rozdziela obie transakcje. Jeśli rol­nik ma pszenicę i potrzebuje młotka, nie musi już szukać kogoś, kto potrzebuje pszenicy i ma młotek. Wystarczy, gdy znajdzie kogoś, kto potrzebuje pszenicy. W zamian za pszenicę otrzymuje pieniądze i wtedy szuka kogoś, kto zechce za pewną sumę pieniędzy wymienić ów młotek. Teraz, gdy jest taki jeden towar, który jest chętnie przyjmowany przez wszystkich, sprawa jest łatwiejsza. Właściciel koszuli sprzedaje ją komukolwiek za pieniądze, za które łatwo będzie mógł kupić sól od dowolnego jej posiadacza. Przyjrzyjmy się, jaki funkcje w gospodarce rynkowej  pełni pieniądz.

Powszechny środek wymiany

Pieniądz jest powszechnym "środkiem wymiany" w transakcjach kupna-sprzedaży. Każdy przyjmuje go za sprzedane towary i usługi, wiedząc o tym, że za pieniądze będzie mógł nabyć inne niezbędne mu dobra (materialne lub usługi).

       Pieniądz jako środek wymiany pojawił się samorzutnie w różnych częściach świata i w różnych postaciach. Nie został wynaleziony przez jakiegoś uczonego ani po prostu narzu­cony przez władzę. Było to najczęściej jakieś dobro uznane przez daną społeczność za dobro najcenniejsze lub za najczęściej wymieniane. W miarę jak wymiana upowszechniała się i stawała się coraz bardziej systematyczna, spośród towarów zaczęły się wyodrębniać pewne częściej i chętniej wymieniane niż inne. Stopniowo w coraz szerszym zakresie różne towary były najpierw wymieniane na nie, a potem za nie kupowano inne dobra.

Pieniądz to emanacja płynności

Główną cechą pieniądza jest to, że można go łatwo wymieniać na inne dobra. W ekonomii przyjęło się nazywać tę cechę „płynnością", czyli łatwością zmiany postaci (por. np. określenie „upłynniać zapasy").[7]

Jeden powszechny miernik wartości

Ten towar-pośrednik zaczął być traktowany jako ekwiwalent („równowartość") innych dóbr, co znaczy, że wszystkie zaczęły być porównywane między sobą za pośrednictwem tego szczególnego towaru, który nazywany został nazwany pieniądzem. Towar ten jest powszechnie akceptowany, bo dla stron wymiany  posiada on wartość. W ten sposób mający swoją własną wartość pieniądz stał się „miernikiem wartości” innych będących przedmiotem wymiany towarów. Przy jego pomocy jest  wyrażana wartości innych towarów (w postaci cen towarów czyli ilości jednostek pieniądza stanowiących równowartość towaru będącego przedmiotem wymiany....