Arcydzięgiel litwor, Arcydzięgiel lekarski
Archangelica officinalis Hoffm
Arcydzięgiel litwor jest to roślina dwuletnia z rodziny baldaszkowatych, występująca w stanie naturalnym w Europie Północnej i Środkowej oraz na Syberii. W naszym kraju w rosnącą dziko spotyka się w Sudetach i Karpatach nad brzegami potoków, a także w miejscach na niżach. Roślina jest pod całkowitą ochroną. Uprawiana jest do celów leczniczych, kosmetycznych, przyprawowych i spożywczych.
Arcydziegiel litwor
Arcydzięgiel wydaje w pierwszym roku rozetę przyziemnych długoogonkowych liści, podwójnie lub potrójnie pierzastych. W drugim roku wytwarza łodygę do 2.5 m wysokości, która jest okrągła na przekroju, wewnątrz pusta, górą rozgałęziona. Liście posiada łodygowe górne mniejsze od dolnych, pojedynczo pierzaste, posiadające duże pochwy obejmujące łodygę. Kwiaty koloru żółtego lub zielonego, zebrane w pokaźne baldachy. Cała roślina odznacza się specyficznym i przyjemnym zapachem. Po pierwszym roku wegetacji rośliny mają dość krótkie korzenie palowe i w normalnych warunkach nie rozrastają się one bardziej również w drugim roku, ponieważ wtedy arcydzięgiel zakwita, rodzi owoce i obumiera. Aby korzenie bardziej rosły, obcina się pędy kwiatowe, co jednocześnie przedłuża okres życia arcydzięgla na kolejny, trzeci rok.
Surowiec
Do celów leczniczych uzyskuje się we wrześniu korzenie i kłącza w drugim lub trzecim roku wegetacji, myje i całe lub pokrojone suszy szybko w suszarni, w której mamy temperaturę do 40°C. Korzeń arcydzięgla jako surowiec – przechowujemy w miejscu suchym, zaciemnionym i chłodnym.
Podstawowe związki czynne
We wszystkich częściach rośliny występuje się olejek eteryczny: w korzeniu do 1,5%, w owocach do 2%, a w zielu około 0,15%. Podstawowym składnikiem olejku z korzeni jest β-felandren, a z owoców α-felandren. Występują również inne terpeny, jak cymen, kamfen, limonen. Składnikiem, który nadaje roślinie specyficzny i charakterystyczny zapach jest pentadekanolid o charakterze laktonu. Bywają duże różnice w składzie olejku w zależności od pochodzenia surowca. Drugą ważną grupę stanowią występujące w całej roślinie związki kumarynowe (np. umbeliferon, umbeliprenina, pragolaryna, ostenol i ostoi) oraz związki furanokumarynowe (np. ksantotoksyna, ksantotoksol, angelicyna, imperatoryna, bergapten, oksypeucedanina, archangelikaina i apteryna). Są też liczne kwasy organiczne (np. kwas angelikowy, cytrynowy, malonowy, fumarowy i kawowy), następnie fitosterole i ich estry (np. β-sytostero), flawonoidy (np. archangelenon), trójterpeny (np. lupeol i α-amyryna z owoców), ponadto cukry proste i trójcukier umbeliferoza, tłuszcze (przede wszystkim w owocach). Mamy tutaj także czynnik pobudzający wytwarzanie interferonu zwalczającego infekcje, zwłaszcza wirusowe u ludzi i zwierząt.
Działanie
Archangelica officinalis Hoffm.
Przetwory z korzenia arcydzięgla stosowane doustnie zwiększają produkcję soku żołądkowego i śliny wskutek odruchu wywołanego cierpkim smakiem wyciągów. Pomagają również w wytwarzaniu enzymów trawiennych – pepsyny i pentagastryny w żołądku. Zauważono również działanie moczopędne i napotne co przyczynia się do przyspieszenia wydalania z organizmu niepotrzebnych i szkodliwych produktów przemiany materii. Pochodne furanokumaryny i niektóre składniki olejku eterycznego arcydzięgla działają rozkurczowo na mięśnie gładkie układu pokarmowego i dróg żółciowych. Dlatego specyfiki z arcydzięgla są stosowane jako leki wiatropędne. Angelicyna, która znajduje się w przetworach z arcydzięgla, wykazuje działanie uspokajające, co wykazano również na zwierzętach doświadczalnych. Oprócz tego arcydzięgiel wzmacnia odporność układu nerwowego i w pewnym stopniu działa podobnie jak korzeń żeń-szenia, Ksantotoksyna, ksantotoksol, angelicyna i inne pochodne furanokumaryny wykazują działanie fotodynamiczne i pobudzają wytwarzanie pigmentu melaniny w skórze po wystawieniu jej na działanie światła słonecznego.
Olejek eteryczny z arcydzięgla wykazuje ponadto własności bakterio- i grzybobójcze, chociaż niektóre gatunki mikroorganizmów, jak pałeczka okrężnicy i paciorkowiec złocisty, są na nie go odporne. Na skórę olejek działa znieczulająco, które utrzymuje się przez kilka godzin.
Działania niepożądane
Przetwory z arcydzięgla, przyjmowane i stosowane w zalecanych dawkach, nie mają działania niepożądanego na organizm. Jednakże zawarte w surowcu pochodne furanokumaryny zwiększają wrażliwość skóry na promienie słoneczne i mogą powodować miejscowy obrzęk, przekrwienie lub powstanie pęcherzy już po krótkim naświetlaniu.
Zastosowanie
Przetwory z korzenia arcydzięgla mają zastosowanie w zaburzeniach trawiennych spowodowanych niedoborem soku żołądkowego, pepsyny, mukopolisacharydów, żółci i soku trzustkowego, wyrażających się bólami brzucha, wzdęciami, odbijaniem, brakiem łaknienia i nieregularnymi wypróżnieniami. Można je również stosować w stanach skurczowych żołądka, dróg żółciowych, osłabieniu ruchów perystaltycznych jelit, zastoju żółci w pęcherzyku żółciowym i kłopotliwym jej dopływie do dwunastnicy. Ponadto skuteczne wyniki osiąga się, stosując przetwory z arcydzięgla w umiarkowanym pobudzeniu nerwowym. Wyciąg płynny z korzenia arcydzięgla wchodzi w skład płynu Nervosol (Herbapol), stosowanego w stanach zwiększonego napięcia nerwowego, uczuciu niepokoju i bezsenności. Zewnętrznie stosuje się olejek arcydzięglowy do nacierań przeciwbólowych, przeciwzapalnych i przeciwświądowych.
Przetwory
Napar z korzenia arcydzięgla: 1/2 – 1 łyżki rozdrobnionych korzeni zalać1-11/2 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem przez 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4 – 1/3 szklanki 2-3 razy dziennie na godzinę przed posiłkiem, jako środek stymulujący wydzielanie soków trawiennych, albo po jedzeniu – jako środek wiatropędny i oczyszczący krew.
Zioła żołądkowe: zmieszać po 20 g rozdrobnionych korzeni arcydzięgla, ziela drapacza lekarskiego, liści mięty pieprzowej i liści melisy oraz po 10 g rozdrobnionych korzeni omanu, ziela glistnika i ziela szanty. Zalać1/2 łyżki mieszanki w termosie 21/2 szklanki wody wrzącej. Pić po 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem jako środek pobudzający trawienie, przeciwskurczowy, przeciwzapalny i ogólnie wzmacniający.
Spirytus arcydzięglowy złożony (Spiritus Angelicae compositus) stosować do wcierań zmniejszających bóle w zapaleniu korzonków nerwowych, nerwobólach i bólach gośćcowych.
Olejek arcydzięglowy oprócz zastosowań wybitnie medycznych, jest używany w przemyśle mydlarskim, kosmetycznym i chemii gospodarczej. Rzadziej w tych celach wykorzystuje się olejek arcydzięglowy z owoców.
Wyciągów z owoców i korzeni używa się, w połączeniu z innymi surowcami roślinnymi, do produkcji likierów ziołowych lub aromatycznych wódek. Kandyzowane ogonki liściowe arcydzięgla służą do ozdabiania tortów i ciastek. W krajach anglosaskich i nordyckich korzeń arcydzięgla stosuje się w połączeniu z innymi surowcami ziołowymi do aromatyzowania piwa.
Źródło: ROŚLINY LECZNICZE i ich praktyczne zastosowanie – Aleksander Ożarowski i Wacław Jaroniewski
zbyszekg4