Dodatek_IPN_do_Naszego_Dziennika_2007-3.pdf

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 31 sierpnia 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 3/2007

Dodatek historyczny IPN

3/2007

SYLWETKI NIEZ¸OMNYCH

Adam Mirecki „AdaÊ”,

„Stwosz” (1909-1952)

– kapitan AK, komendant

Okr´gu Lubelskiego

i Okr´gu Lwowskiego

Narodowej Organizacji

Wojskowej

W kwietniu 1946 r. znalaz∏ si´ w Monachium. Przewidywany by∏ na zast´p-

c´ kierownika pionu ∏àcznoÊci technicznej Stronnictwa Narodowego z krajem

i kierownika radiostacji w po∏udniowych Niemczech. Zdecydowa∏ si´ jednak

wróciç do Polski jako emisariusz SN, by organizowaç przerzut kurierów SN

przez Czechy do Polski. 29 maja 1946 r. wzià∏ udzia∏ w zebraniu prezydium SN

w Chorzowie.

9 lipca 1946 r. zosta∏ aresztowany w Krakowie przez funkcjonariuszy UB.

Osadzono go w wi´zieniu przy ul. Senackiej, a nast´pnie przewieziono do wi´-

zienia na Mokotowie. Âledztwo trwa∏o ponad 8 miesi´cy. 23 maja 1947 r. wy-

rokiem Wojskowego Sàdu Rejonowego w Warszawie Mirecki zosta∏ skazany

na kar´ 6 lat wi´zienia, z∏agodzonà na mocy amnestii z 22 lutego 1947 r. do 3

lat. Wyrok odbywa∏ na Mokotowie, a od listopada 1947 r. we Wronkach, skàd

zosta∏ zwolniony 17 lipca 1949 roku.

Po wyjÊciu na wolnoÊç mieszka∏ w Rac∏awicach, a póêniej w Warszawie,

gdzie pracowa∏ jako buchalter w firmach spo˝ywczych. Zapisa∏ si´ na KUL,

aby ukoƒczyç przerwane przed wojnà studia prawnicze. Niestety, 28 listopa-

da 1951 r. zosta∏ ponownie aresztowany przez UB.

Powodem aresztowania by∏a jego dzia∏alnoÊç w budowanej przede wszyst-

kim w oparciu o cz∏onków SN siatce ∏àcznoÊciowo-informacyjnej podlegajàcej

Radzie Politycznej w Londynie. Mirecki nie wiedzia∏, ˝e poznani przez niego

w 1950 r. Wanda Maciƒska i Jan Ostaszewski, za sprawà których zaanga˝owa∏

si´ w po∏owie 1951 r. w organizacj´ tzw. Punktu Informacyjnego w Warszawie,

byli jednoczeÊnie agentami UB. Maciƒska vel Weber (ps. agenturalny „17-ka”)

i Ostaszewski (ps. agenturalny „Wojciech”) uczestniczyli w prowadzonej w Mi-

nisterstwie Bezpieczeƒstwa Publicznego operacji „OÊrodek”, której celem by-

∏a infiltracja oraz rozbicie systemu ∏àcznoÊci z Krajem zorganizowanego przez

Dzia∏ Krajowy Rady Politycznej w Londynie.

Âledztwo trwa∏o prawie 5 miesi´cy. Rozprawa odby∏a si´ przed WSR w War-

szawie. Wraz z Mireckim sàdzono jeszcze czwórk´ dzia∏aczy SN. 28 kwietnia

1952 r. sàd, któremu przewodniczy∏ pp∏k. Mieczys∏aw Widaj, skaza∏ Mireckie-

go na kar´ Êmierci oraz przepadek mienia na rzecz Skarbu Paƒstwa (kar´

Êmierci otrzymali równie˝ dwaj inni dzia∏acze SN). Najwy˝szy Sàd Wojskowy

utrzyma∏ wyrok w mocy pozostawiajàc bez uwzgl´dnienia skarg´ rewizyjnà.

Prezydent Bierut nie skorzysta∏ z prawa ∏aski.

Adam Mirecki zosta∏ zamordowany w wi´zieniu na Mokotowie 24 paêdzier-

nika 1952 roku. Jego symboliczny grób znajduje si´ na cmentarzu w Rac∏awi-

cach. Nie za∏o˝y∏ rodziny.

W latach dziewi´çdziesiàtych Sàd Warszawskiego Okr´gu Wojskowego

na wniosek Leona Mireckiego uniewa˝ni∏ wyroki z 1947 i 1952 r., stwierdzajàc,

˝e przypisane skazanemu czyny by∏y zwiàzany z dzia∏alnoÊcià na rzecz nie-

podleg∏ego bytu paƒstwa polskiego.

Instalowanie systemu

komunistycznego

Urodzi∏ si´ w Ulanowie, pow. Nisko,

w wielodzietnej rodzinie. W 1921 r. Mi-

reccy przenieÊli si´ do Rac∏awic k. Ni-

ska. Adam uczy∏ si´ w gimnazjach

w Nisku i w Borszczowie, woj. tarno-

polskie. W 1931 r. zapisa∏ si´ na Wydzia∏ Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza

we Lwowie. Zwiàza∏ si´ z ruchem narodowym, zostajàc cz∏onkiem M∏odzie˝y

Wszechpolskiej i Stronnictwa Narodowego. Po roku przerwa∏ jednak studia.

Odby∏ s∏u˝b´ wojskowà. Do wybuchu wojny pracowa∏ jako sekretarz gminy Sta-

ny, pow. Nisko. W 1936 r. otrzyma∏ stopieƒ podporucznika rezerwy piechoty.

We wrzeÊniu 1939 r. dowodzi∏ plutonem, a nast´pnie kompanià 3. pu∏ku pie-

choty (2 DP Legionów). Dosta∏ si´ do niewoli niemieckiej, lecz zdo∏a∏ zbiec.

W Nisku wspó∏tworzy∏ zr´by narodowej konspiracji. 29 listopada 1939 r.

na skutek donosu Ukraiƒców zosta∏ aresztowany przez Niemców. W po∏owie

stycznia 1940 r. zbieg∏ z transportu do obozu koncentracyjnego. W lutym 1940 r.

przyjecha∏ do Warszawy, gdzie zosta∏ zaprzysi´˝ony do Narodowej Organiza-

cji Wojskowej. Wiosnà wszed∏ w sk∏ad komendy Okr´gu Rzeszowskiego NOW

oraz objà∏ stanowisko komendanta powiatowego tej organizacji w Kolbuszo-

wej. Aresztowano go ponownie 27 paêdziernika, gdy wraca∏ z odprawy ko-

mendantów powiatowych w Le˝ajsku, i przewieziono do wi´zienia w twierdzy

PrzemyÊl, skàd tak˝e uciek∏. W po∏owie 1941 r. zosta∏ komendantem Okr´gu

Lubelskiego NOW. W grudniu 1941 r. aresztowany po raz trzeci – przez gesta-

po w Lublinie. Zbieg∏ z aresztu w budynku sàdu okr´gowego i wróci∏ do dzia-

∏alnoÊci konspiracyjnej. Poczàtkowo by∏ przeciwny scaleniu NOW z AK, lecz

pod wp∏ywem swojego brata Leona Mireckiego, inspektora KG NOW, opowie-

dzia∏ si´ za scaleniem, pociàgajàc za sobà cz´Êç cz∏onków komendy Okr´gu

Lubelskiego i struktur terenowych. Zagro˝ony kolejnym aresztowaniem w listo-

padzie 1942 r. opuÊci∏ Lublin i wyjecha∏ do Warszawy. Po krótkiej pracy w KG

NOW, w czerwcu 1943 r. objà∏ stanowisko komendanta Okr´gu Lwowskiego

NOW. Kontynuowa∏ rozbudow´ struktur NOW i ich scalanie z AK. Po scaleniu

z AK awansowany na porucznika. W komendzie Okr´gu AK Lwów by∏ oficerem

organizacyjnym ds. partyzantki. W paêdzierniku (lub lipcu) 1943 r. aresztowa-

ny po raz czwarty, tym razem przypadkowo; kolejny raz uda∏o mu si´ zbiec

– z transportu do KL Auschwitz.

Wreszcie 16 grudnia 1943 r. w Nisku gestapo aresztowa∏o Mireckiego

po raz piàty, gdy wracajàc z odprawy komendantów NOW w Warszawie,

wstàpi∏ do Rac∏awic, by odwiedziç rodzin´. Z ni˝aƒskiego wi´zienia zosta∏

przewieziony do Rozwadowa. Niepowodzeniem zakoƒczy∏y si´ akcja odbicia

go z miejscowego aresztu podj´ta przez patrol dywersyjny NOW oraz próba

wykupienia z wi´zienia w Stalowej Woli w styczniu 1944 roku. By∏ kolejno

wi´ziony w Jaros∏awiu, Tarnowie i w Krakowie przy ul. Montelupich. W maju

otrzyma∏ gryps informujàcy go o awansie do stopnia kapitana. Od lipca 1944 r.

przetrzymywany m.in. w KL Gross-Rosen, podobozie w Fünfteichen i KL Ber-

gen-Belsen, gdzie szcz´Êliwie doczeka∏ wyzwolenia obozu przez wojska an-

gielskie w kwietniu 1945 roku.

Wróci∏ do Polski jako repatriant w listopadzie 1945 r. i zamieszka∏ w Rac∏a-

wicach. Miesiàc póêniej, razem z kilkunastoma dzia∏aczami narodowymi, wy-

jecha∏ z Polski jako obywatel rumuƒski w transporcie kolejowym dla cudzo-

ziemców zorganizowanym przez PCK. Dotar∏ do Pilzna, skàd samochodem

wojskowym z dywizji pancernej gen. Stanis∏awa Maczka dojecha∏ do Mep-

pen – „Maczkowa”.

Oddzia∏ partyzancki GL-AL Bogus∏awa Kowalskiego vel Kaêmierka „Cienia”, który na Lubelszczyênie ws∏awi∏ si´ bandytyzmem

i napadami na AK i NSZ

***

Zbigniew Nowosad (1907-1964), przyjaciel Adama Mireckiego z konspiracji

NOW w Rzeszowie i Lwowie, napisa∏ o nim: „Ma∏omówny, opanowany, zdecy-

dowany typ dowódcy, dzielny cz∏owiek i ˝o∏nierz [...], jedna z najpi´kniejszych

postaci polskiego podziemia, z jakà zetknà∏em si´ w swej d∏ugoletniej pracy

konspiracyjnej [...]. Zas∏uguje nie tylko na pomnik, ale równie˝ na biografi´.

Wspania∏a postaç i wzór rycerza bez skazy”.

W comiesi´cznym cyklu prezentujà-

cym dorobek badawczy Instytutu Pa-

mi´ci Narodowej ukaza∏y si´ dotàd

dwa numery: ˚o∏nierze Wykl´ci („Nasz

Dziennik”, 29.06.2007) i Zag∏ada Kre-

sów („Nasz Dziennik”, 27.07.2007).

W nast´pnych edycjach przedstawi-

my kolejne tematy z dziejów Polski lat

1939-1956: Losy i postawy inteligencji

w pierwszej dekadzie Polski Ludowej;

Kolaboracja z Sowietami na Kresach

1939-1941; Pod okupacjà niemieckà

i sowieckà (Polskie Paƒstwo Pod-

ziemne); Komunistyczne wi´zienia

i inne miejsca represji.

Trzeci numer dodatku poÊwi´camy

poczàtkom w∏adzy komunistów w Pol-

sce – ods∏anianej coraz pe∏niej histo-

rii PPR i jej zbrojnego ramienia.

Zdobywanie w∏adzy

PPR w latach

II wojny Êwiatowej

Dr Marek Klecel

oprac. Krzysztof Kaczmarski

Na liczne proÊby Czytelników przypominamy numer konta,

na który mo˝na wp∏acaç pieniàdze,

aby wesprzeç budow´ w Sopocie pomnika upami´tniajàcego

˚o∏nierzy Wykl´tych – Zygmunta Szendzielarza „¸upaszk´”

i jego czterech towarzyszy,

bohaterów powojennego podziemia niepodleg∏oÊciowego

W koƒcu wrzeÊnia 1941 r. z lotniska pod Smoleƒskiem wystartowa∏ samolot, lecàcy do Polski z grupà za∏o˝ycieli nowej partii

komunistycznej. „Po puszczeniu motorów w ruch – wspomina∏ póêniejszy sekretarz PPR Marceli Nowotko – zacz´liÊmy na po-

˝egnanie naszej sowieckiej ojczyzny Êpiewaç pieÊƒ „Szyraka strana maja radnaja”. Po˝egnanie by∏o jednak przedwczesne,

samolot rozbi∏ si´ zaraz po starcie. Nowotko, Skoniecki, Âliwa, Aleksandrowicz uratowali si´, zginà∏ radiotelegrafista Jan Tur-

lejski. Nast´pny przerzut odby∏ si´ pod koniec grudnia 1941 r. Samolot wylàdowa∏ ko∏o Wiàzownej pod Warszawà. Ale i teraz

nie oby∏o si´ bez k∏opotów. Nowotko dozna∏ powa˝nej kontuzji nogi, co wy∏àczy∏o go na d∏ugo z dzia∏alnoÊci organizacyjnej,

zgubiono te˝ radiostacj´, a to uniemo˝liwi∏o ∏àcznoÊç z Moskwà do nast´pnego zrzutu, który nastàpi∏ w po∏owie 1942 roku.

Ca∏a grupa za∏o˝ycieli, w której – prócz Nowotki – najwa˝niejsi byli Pinkus vel Pawe∏ Finder i Zygmunt Mo∏ojec, a tak˝e Sko-

niecki, Kartin, Maria Rutkiewicz, przedosta∏a si´ do Warszawy. Wkrótce przystàpili do organizowania partii komunistycznej

z pomocà warszawskich wspó∏pracowników sowieckiego wywiadu – Wac∏awa Rutkiewicza, Juliusza Rydygiera, Karola Wina-

wera oraz g∏ównego organizatora, którym by∏ przedwojenny obroƒca w procesach dzia∏aczy komunistycznych i osób szpie-

gujàcych na rzecz Moskwy – Teodor Duracz.

Âwiatowy Zwiàzek ˚o∏nierzy AK

74 1020 1097 0000 7802 0001 7764

z dopiskiem „Na pomnik”

Dokoƒczenie na s. II

II Nasz Dziennik Piàtek, 31 sierpnia 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 3/2007

Piàtek, 31 sierpnia 2007 Nasz Dziennik VII

Zdobywanie w∏adzy

PPR w latach

II wojny Êwiatowej

i pijaƒstwie dowódca w towarzystwie Rosjanina „Iwana”

wyruszy∏ na objazd zdobytym samochodem. Zosta∏

w nim zastrzelony przez ˝andarmeri´.

Oddzia∏y GL sia∏y pop∏och wÊród ludnoÊci cywilnej.

Napadano na posterunki i funkcjonariuszy polskiej policji.

Za dzia∏alnoÊç „partyzanckà” GL Niemcy dokonywali od-

wetu na wsiach. Mieszkaƒcy obawiali si´ niemieckich re-

presji w dzieƒ i napadów oddzia∏ów GL w nocy. Organizo-

wali je komuniÊci, ale w sk∏ad tych grup wchodzili cz´sto

zwykli przest´pcy i kryminaliÊci uwolnieni w 1939 r., zbie-

gli jeƒcy sowieccy, a tak˝e uciekinierzy z okolicznych gett,

którzy szli do takich oddzia∏ów, by ukryç si´ i przetrwaç

wojn´. Oddzia∏om GL grozi∏a wi´c degeneracja i zwyk∏y

bandytyzm, który póêniejsze w∏adze PRL tak ch´tnie za-

rzuca∏y konspiracyjnym organizacjom niepodleg∏oÊcio-

wym, w tym tak˝e AK. Jednà z najbardziej niebezpiecz-

nych w tym czasie by∏a grupa „Grzegorza” Kilanowicza-

-Korczyƒskiego, podobnie jak Mo∏ojec, weterana Brygad

Mi´dzynarodowych w Hiszpanii. Oddzia∏ Korczyƒskiego

dzia∏a∏ na Lubelszczyênie, we wsiach Ludmi∏ówka i Gra-

bówka jego ludzie zabili kilku ˚ydów, którzy ukrywali si´

tam w bunkrach, leÊnych schowkach i u miejscowych go-

spodarzy. Na tym m.in. tle powsta∏ konflikt z miejscowym

kierownictwem PPR i innym oddzia∏em GL pod dowódz-

twem „Soko∏a” Jana Gruchalskiego, który w odwecie,

pod nieobecnoÊç Korczyƒskiego, zlikwidowa∏ kilku jego lu-

dzi. Dosz∏o do krwawych porachunków, interwencji nie-

mieckiej i ofiar wÊród ludnoÊci cywilnej, a tak˝e do regular-

nych polowaƒ na ˚ydów, z których oko∏o stu banda Kor-

czyƒskiego wymordowa∏a. Szczególnie okrutnie zemÊci∏

si´ Korczyƒski na Gruchalskim. Ludzie Korczyƒskiego

zmasakrowali go, a jeden z nich odcià∏ mu g∏ow´ szablà.

Równie niebezpieczny by∏ oddzia∏ Izraela Ajzenmana,

który, wÊród wielu akcji, dokona∏ napadu na miasteczko

Drzewica ko∏o Radomia. Zrabowano kas´ fabryki „Gerla-

cha”, zamordowano w okrutny sposób jej w∏aÊciciela, kil-

ku pracowników, kilku urz´dników miejskich, aptekarza

i kilku dzia∏aczy konspiracyjnych, nazywajàc to póêniej

„czyszczeniem terenu z faszystowskich band”.

W tym samym czasie narasta∏y konflikty w samym kie-

rownictwie PPR. Jesienià 1942 r. Niemcy zacz´li rozpraco-

wywaç organizacj´. Aresztowano kilku wa˝niejszych dzia-

∏aczy i kilkadziesiàt osób z ich otoczenia, dosz∏o do poka-

zowych egzekucji. Doprowadzi∏o to do rozbicia Êredniego

aparatu partyjnego. Zapewne na tym tle dosz∏o do konflik-

tów, a wkrótce i porachunków w samym kierownictwie.

W listopadzie 1942 r. zginà∏ Nowotko zabity przez niezna-

nych sprawców. Podejrzenie pad∏o na Boles∏awa Mo∏oj-

ca, który by∏ jedynym Êwiadkiem wydarzenia. Reszta kie-

rownictwa PPR, a wi´c Pinkus Finder, Duracz, Ma∏gorzata

Fornalska, Jóêwiak, Gomu∏ka, postanowili go zlikwido-

waç, obawiajàc si´ zapewne, ˝e b´dzie chcia∏ zagarnàç

ca∏à w∏adz´. Akcj´ zorganizowa∏a Fornalska, zlecajàc jej

wykonanie Jankowi Krasickiemu, organizatorowi ZWM

z moskiewskiego desantu, w po∏owie 1942 r., oraz Mord-

ce Hejmanowi „Mietkowi”. Obaj, jak si´ póêniej wyrazi∏

Krasicki, „zrobili »D∏ugiego«” na warszawskiej Starówce

w koƒcu grudnia 1942 r., a wi´c miesiàc po Êmierci No-

wotki („Starego”, „Mariana”). Do niedawna by∏o tajemni-

cà, ˝e Rosjanie wys∏ali wkrótce nast´pc´ Nowotki. By∏ nim

Baruch Cukier „Kolski”. Zosta∏ zrzucony na spadochronie

w maju 1943 r. na Podlasiu. W czasie làdowania zawis∏

jednak na drzewie i z∏ama∏ nog´. Obawiajàc si´ Niemców,

pope∏ni∏ samobójstwo. W Warszawie prawdopodobnie

nie wiedziano o niedosz∏ym zwierzchniku PPR.

Z kalendarza polskiego

Dekret PKWN z 31 VIII 1944 r. „O wymiarze

kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy”

Dokoƒczenie ze s. I

jàcej zbrojnie okupanta niemieckiego w obronie Narodu

Polskiego. Realizowa∏a tylko interesy rosyjskie, w tym cza-

sie by∏o to organizowanie akcji na ty∏ach wroga, mobiliza-

cja Polaków do walki z Niemcami w oddzia∏ach GL, by

os∏abiaç atak na Rosj´, a nawet zorganizowaç pospiesz-

nie powstanie. Dzia∏alnoÊç PPR ograniczy∏a si´ do apeli

i programów, tworzenia w∏asnej kadry, pierwsze akcje by-

∏y nieudolne i szkodliwe, w kierownictwie narasta∏y konflik-

ty i rywalizacja.

PPR nie znalaz∏a te˝ wi´kszego oddêwi´ku w polskim

spo∏eczeƒstwie, polskie organizacje konspiracyjne zorien-

towa∏y si´ szybko w charakterze dzia∏alnoÊci ludzi PPR,

rozszyfrowujàc ich jako ukrytych komunistów radzieckich.

Pierwsze akcje zbrojne powo∏anej przez PPR Gwardii

Ludowej, równie˝ upozorowanej jako organizacja nieza-

le˝na od PPR, skoƒczy∏y si´ ca∏kowitym fiaskiem i rozbi-

ciem pierwszego jej oddzia∏u „Ma∏ego Franka”, póêniej-

szej, w PRL legendy kombatanckiej. Jak podaje Piotr

Gontarczyk w swej êród∏owej pracy „Polska Partia Robot-

nicza – droga do w∏adzy 1941-1944” (Warszawa 2003,

2006), na której si´ tu opieram, z czasem oddzia∏y te zwró-

ci∏y si´ przeciw polskim organizacjom podziemnym i lud-

noÊci cywilnej, ch∏opstwu i ziemiaƒstwu. By zdobyç broƒ

i Êrodki finansowe na zaopatrzenie i prywatne cele kierow-

nictwa partii, organizowano napady i rabunki, tyle ˝e nie

na Niemców, lecz na polskie instytucje i Polaków. Nazy-

wano to „eksami”, ekspriopriacjà, co we frazeologii komu-

nistycznej oznacza∏o s∏uszne odbieranie cudzej w∏asno-

Êci. Znany by∏ napad pod kierunkiem GL na Komunalnà

Kas´ Oszcz´dnoÊci w Warszawie w koƒcu 1942 roku.

Pracowa∏ w niej cz∏onek aparatu centralnego PPR Kazi-

mierz Mijal. Dzi´ki jego informacjom zrabowano milion

z∏otych. W 1943 r. podobny napad na urzàd pocztowy

na Marymoncie zorganizowa∏ Mieczys∏aw Ferszt „M∏ot”.

Gwardià Ludowà kierowa∏ Boles∏aw Mo∏ojec „D∏ugi”,

weteran wojny w Hiszpanii. Podlega∏ mu Sztab G∏ówny,

którego szefami byli Marian Spychalski „Marek” (do wrze-

Ênia 1942 r.) i Franciszek Jóêwiak „Witold”. Pierwszà akcj´

wykona∏ wspomniany oddzia∏ Franciszka Zubrzyckiego

„Ma∏ego Franka” pod Piotrkowem. By∏ to jednak zwyczaj-

ny napad na nadleÊnictwo w Meszczach, gdzie sterrory-

zowano leÊniczego, zresztà cz∏onka AK, zrabowano du-

beltówk´ i pi´ç tysi´cy z∏otych. Wkrótce oddzia∏ zosta∏ roz-

bity, a Zubrzycki zginà∏. Dopiero w drugiej po∏owie 1942 r.

powsta∏o kilka innych oddzia∏ów, których akcje ograniczy-

∏y si´ równie˝ do rekwizycji, a nawet zwyk∏ych rabunków.

W Radomskiem i Lubelskiem dzia∏a∏y grupy Augusta Lan-

gego, Ignacego Rosenfarba „Narbutta”, Ludwika Kwiatka,

Antoniego Grabowskiego, Izraela Ajzenmana. W Janow-

cu nad Wis∏à dokonano nieudanego napadu na poczt´,

w którym o ma∏o nie zginà∏ dowódca. W majàtku ziem-

skim Walewice poraniono ci´˝ko w∏aÊcicielk´, podobnie

zosta∏a poszkodowana ˝ona m∏ynarza w Regnowie

w Grójeckiem, która zas∏oni∏a m´˝a przed kulami. Szybko

zakoƒczy∏ dzia∏alnoÊç oddzia∏ „Edka” Ludwika Kwiatka.

Po napaÊci na majàtek Druckich-Lubeckich w Ba∏towie

Od poczàtku istnienia Polski Ludowej komuniÊci

traktowali wymiar sprawiedliwoÊci instrumentalnie, ja-

ko jedno z narz´dzi sprawowania w∏adzy. Zachowujàc

pozory ciàg∏oÊci w∏adzy sàdowniczej, stworzyli

ogromnie rozbudowanà sieç sàdownictwa wojskowe-

go, poddajàc jego kompetencji tak˝e osoby cywilne.

Nowe akty prawne konstruowano tak, by umo˝liwia∏y

skazywanie wszystkich przeciwników systemu, rze-

czywistych i domniemanych. Jednym z pierwszych

by∏ dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowe-

go z 31 sierpnia 1944 r. „O wymiarze kary dla faszy-

stowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw

i zn´cania si´ nad ludnoÊcià cywilnà i jeƒcami oraz dla

zdrajców Narodu Polskiego”, który w artykule 1 g∏osi∏:

„Kto, dzia∏ajàc na r´k´ w∏adzy okupacyjnej nie-

mieckiej

a) bra∏ udzia∏ w dokonywaniu zabójstw osób spo-

Êród ludnoÊci cywilnej lub jeƒców wojennych, w zn´-

caniu si´ nad nimi albo w ich przeÊladowaniu,

b) dzia∏a∏ lub dzia∏a na szkod´ osób przebywajà-

cych na obszarze Paƒstwa Polskiego, w szczególnoÊci

przez uj´cie lub wywo˝enie osób poszukiwanych albo

przeÊladowanych przez w∏adz´ okupacyjnà z jakich-

kolwiek przyczyn (z wy∏àczeniem Êcigania za dokona-

nie przest´pstw pospolitych), podlega karze Êmierci”.

Dekret stanowi∏ pierwszà okreÊlonà z nazwy „pod-

staw´ dzia∏ania” Urz´dów Bezpieczeƒstwa Publiczne-

go. Dla sàdzenia przewidzianych w nim przest´pstw,

PKWN we wrzeÊniu 1944 r. powo∏a∏ specjalne sàdy

karne (zosta∏y one zniesione dwa lata póêniej).

SurowoÊç „dekretu sierpniowego” by∏a wyjàtkowa.

Kara Êmierci (bez mo˝liwoÊci zastosowania jakiejkol-

wiek ∏agodniejszej kary) grozi∏a nie tylko sprawcom

morderstw, przeÊladowania czy zn´cania si´ nad oso-

bami cywilnymi bàdê jeƒcami wojennymi. Rozciàgli-

woÊç interpretacyjna punktu „b” powodowa∏a, ˝e ka-

ranym Êmiercià „dzia∏aniem na szkod´ osób przeby-

wajàcych na obszarze Paƒstwa Polskiego” mog∏y byç

faktycznie wszelkie czyny, jakie prokurator, a nast´p-

nie cz∏onkowie sk∏adu s´dziowskiego zechcieli za ta-

kie dzia∏anie uznaç. Kolejne nowelizacje „dekretu

sierpniowego” (16 II 1945 r. oraz 10 XII 1946 r., kiedy

uchwalono jego ostatecznà wersj´) wprowadza∏y

mo˝liwoÊç orzekania tak˝e ni˝szej kary, a jednocze-

Ênie rozszerza∏y zakres czynów uznanych za prze-

st´pstwo. Karane by∏o ju˝ nie tylko dzia∏anie na szko-

d´ konkretnych osób, ale tak˝e dzia∏anie na szkod´

paƒstwa polskiego i polskiej osoby prawnej. Mo˝li-

woÊç karania Êmiercià za wszystkie tego rodzaju czy-

ny wcià˝ jednak pozosta∏a. Represyjny potencja∏

„sierpniówki” sta∏ si´ wi´c dzi´ki wspomnianym nowe-

lizacjom jeszcze wi´kszy, z tym tylko ˝e stosowany

móg∏ byç nieco bardziej elastycznie.

Skonstruowany w za∏o˝eniach do Êcigania zbrod-

niarzy hitlerowskich dekret stosowano nie tylko wo-

bec rzeczywistych zbrodniarzy niemieckich czy volks-

deutschów, ale tak˝e w stosunku do dzia∏aczy i ˝o∏-

nierzy Polskiego Paƒstwa Podziemnego, z których

komunistyczna propaganda usi∏owa∏a zrobiç hitle-

rowskich kolaborantów. Szczególnie po 1948 r. prze-

pisy „sierpniówki” coraz cz´Êciej by∏y stosowane wo-

bec ˝o∏nierzy Armii Krajowej i podziemia niepodleg∏o-

Êciowego. Najbardziej znanym przypadkiem by∏a

sprawa gen. Augusta Emila Fieldorfa ps. „Nil”, szefa

Kedywu – Kierownictwa Dywersji Komendy G∏ównej

AK. 16 IV 1952 r. zosta∏ on skazany na kar´ Êmierci

przez Sàd Wojewódzki dla m.st. Warszawy, a nast´p-

nie (24 II 1953 r.) powieszony w wi´zieniu przy ul. Ra-

kowieckiej. Uznano go za winnego wydania oddzia-

∏om Kedywu rozkazów likwidowania partyzantów so-

wieckich oraz cz∏onków PPR i GL-AL. Zarzuty by∏y

ca∏kowicie sfingowane, a ca∏a sprawa gen. Fieldorfa

uwa˝ana jest obecnie za klasyczny przyk∏ad zbrodni

sàdowej. Trzeba wspomnieç te˝ spraw´ Kazimierza

Moczarskiego, ostatniego szefa Biura Informacji i Pro-

pagandy KG AK, skazanego 18 XI 1952 r. na kar´

Êmierci, rok póêniej zamienionà przez Sàd Najwy˝szy

na do˝ywotnie wi´zienie. Jeszcze w 1957 r. z „dekre-

tu sierpniowego“ próbowano oskar˝yç (o wydawanie

rozkazów likwidacji partyzantów sowieckich oraz ko-

munistów) i skazaç p∏k. W∏adys∏awa Liniarskiego ps.

„MÊcis∏aw”, komendanta Okr´gu AK Bia∏ystok.

Na szcz´Êcie zosta∏ on uniewinniony.

Z drugiej strony na podstawie „dekretu sierpniowe-

go” ten sam sàd wojewódzki skaza∏ tylko na do˝ywo-

cie agentów gestapo i zdrajców Narodu Polskiego:

Blank´ Kaczorowskà (w czerwcu 1953 r.) i Ludwika

Kalksteina (w listopadzie 1954 r.), winnych m.in. wyda-

nia w r´ce niemieckie gen. Stefana Roweckiego „Gro-

ta” (Kaczorowska opuÊci∏a wi´zienne mury ju˝ po pi´-

ciu latach, Kalkstein zaÊ wyszed∏ na wolnoÊç w 1965

r.). Uzasadnienie wyroku Kaczorowskiej jest znamien-

nym symbolem ówczesnej „sprawiedliwoÊci”. Zda-

niem sàdu by∏a ona „ofiarà zbrodniczej dzia∏alnoÊci

kierownictwa AK, które – jak obecnie wiemy – wspó∏-

pracowa∏o z gestapo, by∏o na us∏ugach gestapo i wraz

W dzisiejszych dyskusjach i sporach o PRL najwa˝niej-

sza jest odpowiedê na pytanie o w∏adz´ tego paƒstwa, jak

powsta∏a, kogo reprezentowa∏a, jaki mia∏a charakter,

w czyim imieniu chcia∏a zarzàdzaç krajem. Oficjalnie w∏a-

dz´ w PRL sprawowa∏a PZPR, która powsta∏a w 1948 r.

po rozgromieniu przez PPR resztek PPS. PPR zatem, któ-

ra powsta∏a ju˝ w 1941 r., jest owym zaczàtkiem w∏adzy

komunistycznej w Polsce. Wed∏ug legendy, pracowicie

tworzonej przez ca∏y okres PRL, PPR by∏a heroicznà par-

tià rewolucyjnych polskich socjalistów. Jeszcze w 1984 r.

gen. Jaruzelski z dumà og∏asza∏ w Sejmie: „Do dziÊ sà po-

Êród nas miliony uczestników i Êwiadków naszej rewolu-

cji. Im nikt nie wmówi, ˝e jà do Polski importowano. [...]

Nie potrafià tego przekreÊliç reakcyjne fa∏szerstwa. [...]

Z walki polskich rewolucjonistów wywodzi si´ rodowód

i prawomocnoÊç ludowego, socjalistycznego paƒstwa”.

Nie partia, lecz agentura

Prawda jest oczywiÊcie ca∏kiem inna. Ju˝ w po∏owie 1941 r.,

dwa miesiàce po tym prawdziwym zaskoczeniu, jakim by∏

atak sprzymierzonych dotàd z Rosjà Niemców w koƒcu

czerwca 1941 r., Stalin nie omieszka∏ wydaç taktycznego

polecenia szefowi Kominternu, Dymitrowowi:

„B´dzie lepiej za∏o˝yç Polskà Parti´ Robotniczà z ko-

munistycznym programem. Partia komunistyczna odstra-

sza nie tylko obcych, lecz tak˝e niektórych z tych, którzy

z nami sympatyzujà. Na aktualnym etapie – walka o wy-

zwolenie narodowe. Jednak samo przez si´ jest zrozu-

mia∏e, ˝e to nie b´dzie partia typu Labour Party”. Ju˝ dwa

dni póêniej Dymitrow spotka∏ si´ z wyznaczonà do tego

celu grupà polskich komunistów. W swym dzienniku zapi-

sa∏, ˝e organizacja „formalnie nie mo˝e byç powiàzana

z Kominternem”. Jej strategiczne za∏o˝enia scharaktery-

zowa∏ pracujàcy wówczas w Kominternie Jakub Berman:

„Budujemy parti´ proletariatu – leninowskà, bolszewickà,

parti´ nowego typu. [...] Nowej partii nie nazwano komu-

nistycznà z nast´pujàcych pobudek: [...] Koniecznym

jest, aby masy widzia∏y w naszej partii organizacj´ ÊciÊle

zwiàzanà z narodem polskim, z jego naj˝ywotniejszymi in-

teresami i aby wrogowie nas nie mogli nazwaç agenturà

obcego paƒstwa. Pod nowà nazwà ∏atwiej b´dzie skupiaç

doko∏a siebie szerokie masy robotników, ch∏opów i inteli-

gencji i zorganizowaç pod swoim kierownictwem jednoli-

ty front narodowy dla walki z niemiecko-faszystowskà

okupacjà”.

Mimo niezwykle trudnej dla Rosji sytuacji w po∏owie

1942 r. Stalin nie zrezygnowa∏ z rozniecania rewolucji

w kolejnych krajach, zdobywania w nich w∏adzy i stopnio-

wego podboju Europy, który to plan mia∏ od poczàtku

wojny, a tylko Hitler ubieg∏ go w tych zamiarach. Nie ma

wi´c wàtpliwoÊci, ˝e PPR by∏a organizacjà agenturalnà

dzia∏ajàcà w interesie ZSRR, co przyznajà sami jej za∏o˝y-

ciele. Pozorowa∏a najpierw dzia∏alnoÊç samodzielnej par-

tii politycznej, a tak˝e organizacji konspiracyjnej zwalcza-

Najbardziej znanym przyk∏adem wykorzy-

stania „dekretu sierpniowego“ przeciwko

˝o∏nierzom podziemia niepodleg∏oÊciowe-

go by∏a sprawa gen. Augusta Emila Fiel-

dorfa ps. „Nil”, szefa Kedywu – Kierownic-

twa Dywersji Komendy G∏ównej AK. Za-

rzuty by∏y ca∏kowicie sfingowane, a ca∏a

sprawa gen. Fieldorfa uwa˝ana jest obec-

nie za klasyczny przyk∏ad zbrodni sàdowej

z gestapo walczy∏o przeciwko wi´kszej cz´Êci Narodu

Polskiego w jego walce o narodowe i spo∏eczne wy-

zwolenie, w której to walce przewodzi∏a Polska Partia

Robotnicza”.

Na podstawie „dekretu sierpniowego” w latach

1944-1949 skazano ponad 16 tys. osób, do 1960 r.

liczba ta wzros∏a do 18 tysi´cy. Tylko jednà czwartà

stanowili zbrodniarze niemieccy, pozostali skazani by-

li obywatelami polskimi. Ilu z nich by∏o rzeczywistymi

kolaborantami i zdrajcami, jak Kalkstein czy Kaczo-

rowska, a ilu ˝o∏nierzami Armii Krajowej i podziemia

niepodleg∏oÊciowego bezpodstawnie oskar˝onymi

o wspó∏prac´ z Niemcami, mordowanie partyzantów

sowieckich czy dzia∏aczy komunistycznych? Na to py-

tanie trzeba wreszcie udzieliç dok∏adnej odpowiedzi.

oprac. Krzysztof Kaczmarski

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Zdj´cia pochodzà z Archiwum IPN.

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

VI Nasz Dziennik Piàtek, 31 sierpnia 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 3/2007

Piàtek, 31 sierpnia 2007 Nasz Dziennik III

Mariusz Krzysztofiƒski

wa∏y, jako odpowiedzialnych za ujawnienie miejsca

postoju grupy, leÊniczego zamieszka∏ego w Hucisku

i gajowego.

Dzia∏alnoÊç GL, a ÊciÊlej grupy Józefa Bielendy, za-

interesowa∏a po wojnie funkcjonariuszy Urz´du Bez-

pieczeƒstwa. Prowadzàcy spraw´ Bielendy por. ¸u-

kasz Kuêmicz 18 maja 1950 r. stwierdza∏: „Przez ca∏y

czas istnienia Gwardii Ludowej na terenie pow. Rze-

szów, Kolbuszowa, ¸aƒcut i innych by∏y na wszystkie

grupy dokonywane ob∏awy przez gestapo, a nie ru-

szano natomiast grupy Bielendy. Z tego wynika, ˝e

grupa Bielendy poprzez kontakt z innymi rozpracowy-

wa∏a je, a ju˝ po rozpracowaniu i przewa˝ajàcym zli-

kwidowaniu grupa Bielendy na rozkaz Niemcow wy-

mordowa∏a wszystkich ˚ydów ukrywajàcych si´ obok

Stobiernej”. Wed∏ug por. Kuêmicza grupa Bielendy zo-

sta∏a przez Niemców zniszczona, gdy˝ agentura tkwià-

ca wewnàtrz niej nie mia∏a ju˝ kogo rozpracowywaç!

Kuêmicz stwierdza∏ równie˝, ˝e przez ca∏y okres swo-

jego istnienia grupa nie zabi∏a ani jednego Niemca i ˝e

by∏a sterowana przez agentów gestapo.

Skazanie Józefa Bielendy na kar´ Êmierci w 1950 r.

przez komunistyczny sàd Êwiadczy o tym, ˝e nawet

komuniÊci bardzo krytycznie oceniali dzia∏alnoÊç bojo-

wà „Iskry”. OczywiÊcie zupe∏nie innà sprawà, dotyczà-

cà funkcjonowania sàdownictwa w okresie stalinizmu,

jest póêniejsze uniewinnienie Bielendy, podyktowane

jego koneksjami rodzinnymi.

gów klasowych, wyzyskiwaczy i faszystów. Dochodzi∏o tak-

˝e do konfliktów i krwawych porachunków mi´dzy samymi

oddzia∏ami GL, mia∏y one bowiem ró˝ny sk∏ad, cz´sto ró˝-

ne interesy i nieraz zwalczajàce si´ nawzajem dowództwa.

W lasy wyszkowskie trafi∏a w 1943 r. do oddzia∏u GL zarów-

no grupa ukraiƒskich wachmanów, którzy byli stra˝nikami

obozu w Treblince, jak i grupa ˚ydów uciekajàcych z po-

wstania w warszawskim getcie. W tym samym oddziale

spotka∏a si´ grupa ˚ydów z ˚ydowskiej Organizacji Bojo-

wej i oddzia∏ Pinkerta zajmujàcy si´ grzebaniem zw∏ok

w getcie. Op∏acili oni wysoko ucieczk´ z getta, zorganizo-

wanà przez GL, i pobyt w oddziale pod Wyszkowem. We-

d∏ug dowództwa GL, „»Pinkertowcy« przekazali kierownic-

twu partii w zamian za opiek´ bi˝uteri´ o astronomicznej

wartoÊci 3 mln z∏otych”. Na tym tle powstawa∏y konflikty

mi´dzy samymi ˚ydami, a tak˝e dowództwem grupy GL.

W jego sprawozdaniu mo˝na by∏o przeczytaç:

„Pinkertowców, znanych jako kanalie ostatniego rz´du,

którzy zjechali z dzieçmi i ˝onami, [˚ydzi z ˚OB] przyj´li ze

zdziwieniem i oburzeniem. Niemniej jednak przyj´li ich, bo

»Centrala przys∏a∏a«. To by∏ krok fa∏szywy, Pinkertowcy za-

chowujà si´ tak, jakby za pieniàdze przekazane Partji kupili

sobie prawo do przetrwania wojny w lesie pod opiekà »na-

jemnych partyzantów«. [...] Utrwalili oni swà pozycj´ »loka-

torów lasu« obdarzajàc poszczególnych »wodzów« (np.

»Krzaczek« i in.) z∏otem. W tej sytuacji »oddzia∏ jest bardziej

podobny do czarnej gie∏dy ni˝ do oddzia∏u partyzanckie-

go«. Gdy oddzia∏ ma ma∏o jedzenia to Pinkertowcy prócz

przypadajàcych na nich racji, zawsze majà swoje zapasy,

którymi opychajà si´ na uboczu. NienawiÊç do nich jest tak

du˝a, ˝e partyzanci sk∏onni sà pozbyç si´ ich za wszelkà ce-

n´ i zlikwidowaç”.

Akcje GL, póêniej AL, wobec polskiej ludnoÊci wspiera∏y

wi´c w∏aÊciwie okupacyjnà stron´ niemieckà, z którà PPR,

wed∏ug swych deklaracji, a zw∏aszcza wed∏ug instrukcji

z Moskwy, mia∏a walczyç. Musia∏o to wywo∏aç reakcj´ samo-

obronnà i organizowanie si´ samej ludnoÊci, a tak˝e akcje

partyzanckie polskiej konspiracji, które trzeba by∏o prowa-

dziç ju˝ nie tylko przeciw okupantowi, ale i ugrupowaniom

powo∏anym przez PPR.

Rok 1943 by∏ prze∏omowy w dziejach II wojny Êwiatowej.

Rosjanie wspierani przez aliantów zacz´li odpieraç ataki nie-

mieckie i zmusili Niemców do odwrotu. Zmienia∏o to sytuacj´

w kraju, Rosjanie stawali si´ „sojusznikami naszych sojusz-

ników”, co tylko umocni∏o pozycj´ komunistów z PPR.

Na tym tle powsta∏ roz∏am w polskim podziemiu. AK nie

chcia∏a podejmowaç zdecydowanych dzia∏aƒ przeciw gru-

pom GL, natomiast NSZ, uznajàc komunistów za najwi´ksze

zagro˝enie, podjà∏ z nimi natychmiastowà walk´, równie˝

w obronie ludnoÊci cywilnej. Wzmocnione grupy GL-AL do-

s∏ownie podbija∏y i terroryzowa∏y niektóre rejony, zw∏aszcza

na Lubelszczyênie, a tak˝e na Podlasiu, w Radomskiem,

na Kielecczyênie. W lipcu 1943 r. oddzia∏ NSZ Józefa Woê-

niaka „Burzy” rozbi∏ grup´ GL im. Waryƒskiego z∏o˝onà

z cz´Êci oddzia∏u Ajzenmana-Kaniewskiego. Na Lubelsz-

czyênie dzia∏a∏ oddzia∏ Leonarda Zub-Zdanowicza „Z´ba”,

doÊwiadczonego wojskowego, który przeszed∏ z AK

do NSZ. Jego oddzia∏ rozbi∏ wiele band rabunkowych GL,

a ko∏o KraÊnika polsko-sowieckà grup´ AL Anatola Koszele-

wa „Loƒki”. Oddzia∏ GL Janusza Daduna „Janusza” zosta∏

zlikwidowany ko∏o Kàkolewnicy przez oddzia∏ AK Konstante-

go Witkowskiego „Milera”. Grup´ GL Tadeusza Grochala

„Bia∏ego Tadka” rozbi∏y w okolicach Cz´stochowy oddzia∏y

kpt. Tarchalskiego „Marcina” i Przemys∏awa Szyca „Ludwika”.

„Towarzystwo to jest

mi´dzynarodowe…”

Dzia∏alnoÊç GL na Rzeszowszczyênie

na przyk∏adzie grupy „Iskra”

Dokoƒczenie ze s. V

byli w granatowe mundury, na które na∏o˝one mieli

drelichy zielonego koloru lub tylko cywilne ubrania.

Uzbrojeni w kbk. Obficie w broƒ krótkà i granaty.

Na g∏owach he∏my polskie, bolszewickie, niemieckie

i angielskie. Towarzystwo to jest mi´dzynarodowe.

Polacy, Ukraiƒcy i Niemcy dezerterzy [podkreÊlenie

autora]”. Raport informuje te˝ o losie trzech rozbrojo-

nych wówczas policjantów, którzy powrócili na po-

sterunek (trzech kolejnych tego nie uczyni∏o). Miano-

wicie zostali oni aresztowani przez Niemców i osa-

dzeni w wi´zieniu na zamku w Rzeszowie.

Brak poparcia spo∏ecznego dla dzia∏aƒ „Iskry” i jej

bandycki charakter sprawi∏, ˝e zosta∏a szybko rozwiàza-

na i ponownie sta∏a si´ jedynie tzw. grupà wypadowà.

Odpowiedzià Niemców na dzia∏ania komunistycz-

nej partyzantki by∏y wspomniane ju˝ pacyfikacje wsi. 5

czerwca 1943 r. w Trzebosi zamordowanych zosta∏o 2

mieszkaƒców tej wsi oraz 8 osób ukrywajàcych si´

w pobliskim lesie. Z kolei 21 i 23 czerwca 1943 r. SS

wspólnie z Wehrmachtem spacyfikowa∏y Nienadówk´

w gminie Soko∏ów Ma∏opolski, zabijajàc 8 osób i wy-

wo˝àc do obozu w Pustkowie ok. 30 mieszkaƒców wsi

(prze˝y∏o zaledwie 4). Do szeregu akcji odwetowych

spowodowanych dzia∏alnoÊcià komunistów zaliczyç

trzeba równie˝ pacyfikacje wsi: Zwi´czyca (8 i 12

czerwca 1943 r.), Stobierna (8 lipca 1943 r.), Stani-

szewskie w gminie Rani˝ów (13 lipca 1943 r.). W Sto-

biernej Niemcy zastrzelili 10 osób, a 2 spalili, puszcza-

jàc z dymem 10 gospodarstw. WÊród zamordowa-

nych by∏o 5 osób z rodziny Szybistych. W Staniszew-

skich zg∏adzili 10 osób. 12 czerwca 1943 r. Niemcy do-

konali pacyfikacji Huciska, zabijajàc 27 osób, w tym 14

cz∏onków PPR i GL, oraz palàc 16 gospodarstw.

Po aresztowaniu Bielendy latem 1943 r. komend´

nad „Iskrà” objà∏ Jan Paduch, który kontynuowa∏ ra-

bunkowà dzia∏alnoÊç grupy. Ponownie przekszta∏ci∏

te˝ „Iskr´” z grupy wypadowej w „leÊnà”.

Paduch ze swoimi ludêmi dwukrotnie obrabowa∏

dwór Tyszkiewiczów w Weryni. W paêdzierniku 1943 r.

jego ∏upem pad∏a ˝ywnoÊç, maszyna do pisania i war-

toÊciowe przedmioty nale˝àce do mieszkaƒców dwo-

ru. Ludzie Paducha zniszczyli te˝ kontyngent zbo˝a li-

czàcy 5 ton, zabrali tak˝e 7600 z∏, bielizn´, 2 wieprze

oraz aparat fotograficzny.

Jedynym zbrojnym starciem „Iskry” z Niemcami

mia∏a byç potyczka w Rani˝owie 10 paêdziernika

1943 roku.

3 listopada 1943 r. „Iskra” zosta∏a przez Niemców

rozbita w lasach ko∏o Trzebuski. Zgin´∏o 10 gwardzi-

stów. WÊród ocala∏ych by∏ Jan Paduch (zosta∏ przez

Niemców postrzelony w nos) oraz Piotr Dràg i Kazi-

mierz Kloc. W odwecie niedobitki „Iskry” zamordo-

W okresie luty-marzec 1943 r. „Iskra” przekszta∏ci∏a

si´ w grup´ zbrojnà stacjonujàcà w lesie, liczàcà pra-

wie 40 osób. W lutym 1943 r. „Iskra” opanowa∏a G∏o-

gów Ma∏opolski (oczywiÊcie chwilowo). Wed∏ug rapor-

tu GL „oddzia∏ w sile 18 ludzi wkroczy∏ do miasta, zli-

kwidowa∏ posterunek policji, zabra∏ 6 kb. 1 ˝andarma

z∏apano na mieÊcie, 5 wracajàcych z warty uciek∏o, 3

na posterunku rozbrojono. Siekierami i osià od wozu

wywarzono [sic!] kraty, komendanta posterunku Maja

aresztowano, 2 uciek∏o. Spalono doszcz´tnie gmin´,

poczt´, magistrat i posterunek. G[esta]po wyznaczy∏o

10 000 nagrody za udzielenie najmniejszych wskazó-

wek co do winowajców”. W tym samym miesiàcu

„Iskra” zniszczy∏a urzàdzenia stacyjne w Rudnie Wiel-

kiej. Z kolei na poczàtku marca 1943 r. „Iskra” rozbi∏a

posterunek policji granatowej w Grodzisku Dolnym.

W trakcie tej akcji zginà∏ 1 policjant.

Nast´pstwem dzia∏alnoÊci GL na Rzeszowszczyê-

nie, przede wszystkim grupy „Iskra”, by∏y przeprowa-

dzone przez Niemców krwawe pacyfikacji kilku wsi.

Dwukrotnie (13-14 marca 1943 r. i 9 maja 1943 r.)

Niemcy pacyfikowali Przewrotne, gdzie rozstrzelano

32 mieszkaƒców, a kilkudziesi´ciu wywieziono. Wy-

darzenia poprzedzajàce pierwszà pacyfikacj´ Prze-

wrotnego przybli˝a raport kontrwywiadu AK: 12 mar-

ca 1943 r. „Iskra” w sile 50-60 osób pojawi∏a si´

w okolicy Medyni ¸aƒcuckiej. W nocy ostrzela∏a ona

nadleÊnictwo niemieckie w Mazurach, w zwiàzku

z czym stacjonujàce w Górnie oddzia∏y niemieckie

wyjecha∏y w stron´ Rani˝owa w poszukiwaniu na-

pastników. 13 marca „Iskra” obrabowa∏a folwark

w Przewrotnem. 20 marca 1943 r. Niemcy otrzymali

informacje o przesuwaniu si´ „Iskry” z rejonu Hucisk

w stron´ szosy Soko∏ów – Kolbuszowa, jednak

i wówczas nie uda∏o im si´ natrafiç na grup´. Ukoro-

nowaniem tego rajdu bojowego „Iskry” by∏a akcja

dokonana 21 marca 1943 r. na drodze z Soko∏owa

do Rani˝owa. W lesie GL-owcy zatrzymali jadàcego

tà drogà kontrolera mleka Stasiaka. Po zrewidowaniu

ukradziono mu zegarek, zamierzano ukraÊç buty,

lecz wówczas nadjecha∏o 6 policjantów granato-

wych. Ci jednak poddali si´ bez walki. Zabrano im

broƒ, rowery i buty. Wyglàd gwardzistów i ich kolejne

dzia∏ania ilustruje nast´pujàca cz´Êç raportu AK:

„Trzech przebra∏o si´ w mundury zabrane policji i po-

jechali rowerami do gajówki Be∏zy (Volksdeutsch),

zabrali mu kb. i dubeltówk´, zaÊ samego Be∏z´ wy-

prowadzono do lasu i tam mieli go rozstrzelaç.

W drodze Be∏za uciek∏ im do domu, ale w drzwiach

zosta∏ postrzelony dwukrotnie. Z wywiadu prowadzo-

nego z Stasiakiem dowiedziano si´: umundurowani

Boles∏aw Bierut, agent sowieckiego wywiadu, jeden z g∏ównych twórców systemu

komunistycznego w Polsce

Ruch komunistyczny w okupowanej Polsce próbowa∏ si´

uwiarygodniç w oczach polskiego spo∏eczeƒstwa, szukajàc

poparcia, zwolenników i ch´tnych do swych oddzia∏ów

zbrojnych. KomuniÊci próbowali tak˝e nawiàzaç kontakty

z organizacjami niepodleg∏oÊciowymi, nie po to jednak, jak

deklarowali, by zwalczaç niemieckiego okupanta, lecz by

mieç w nich swe wp∏ywy, swoich ludzi i informacje, wciàgnàç

ich do swej gry. Podj´te zosta∏y nawet wst´pne rozmowy, ale

zorientowana w ich zamiarach strona niepodleg∏oÊciowa

szybko wycofa∏a si´ z pozorowanych zresztà rozmów, dy-

stansujàc si´ od wszelkich kontaktów z komunistami.

KomuniÊci natomiast nie przebierali w Êrodkach. Jednà

z najbardziej perfidnych metod ich walki by∏a „dezinforma-

cja”, co oznacza∏o po prostu denuncjowanie ludzi podziemia

w gestapo, a wi´c likwidowanie ich r´kami Niemców. We-

d∏ug Êwiadectwa Gomu∏ki, denuncjacji dokonywano z pole-

cenia w∏adz PPR, przy udziale, jak wynika z relacji, Paw∏a Fin-

dera, Jóêwiaka, agenta NKWD Józefa S´ka-Ma∏eckiego. Ten

podst´pny sposób walki zemÊci∏ si´ w jednym wypadku

na samych komunistach. Marian Spychalski „Marek” i „S´k”

Ma∏ecki zadenuncjowali w gestapo podziemnà drukarni´

PPS „Robotnik” przy ul. Twardej 18. Przypadek chcia∏, ˝e

w pobli˝u przy ul. Grzybowskiej 23 by∏a tak˝e ukryta drukar-

nia PPR. Gdy Niemcy zrobili ob∏aw´, natrafili tak˝e na drukar-

ni´ komunistów. Zeznawa∏ o tym sam Spychalski w procesie

sàdowym w roku 1950, choç jego relacja nie musi byç wia-

rygodna: „Drukarni´ GL na pl. Grzybowskim, wzgl. ul. Twar-

dej przekaza∏em do G-[estapo] w celu likwidacji, w przeko-

naniu, ˝e jest to drukarnia akowska. [...] Nie sprawdzi∏em

w ogóle prawdziwoÊci danych od S´ka-Ma∏eckiego, doty-

czàcych drukarni, a adres przekaza∏em do G-[estapo].[...]

O tym, ˝e jest to drukarnia GL dowiedzia∏em si´ [...] jakieÊ 10

dni po przekazaniu mi adresu”. W wyniku tej autodenuncja-

cji aresztowano nie tylko pracowników drukarni i w∏aÊcicieli

mieszkania, ale te˝ córk´ jednego z przywódców PPR Teo-

dora Duracza, a wkrótce i jego samego. Wed∏ug znanych re-

lacji Józefa Âwiat∏y, w kierownictwie PPR istnia∏a specjalna,

kierowana z Moskwy komórka „dezinformacji”, o której nie

wiedzia∏ Gomu∏ka, a nale˝eli do niej tak˝e Bierut i Fornalska.

Po aresztowaniu Findera i Fornalskiej w 1943 r. przys∏ano

na jej szefa niejakiego „Koraba”, Salomona Kurlanda, cz∏on-

ka grupy specjalnej Leona Kasmana „Jankowskiego”, wy-

znaczonego póêniej przez Rosjan na nast´pc´ Findera, ca∏-

kowicie podporzàdkowanego Moskwie szefa jej agentury, ja-

kà by∏a PPR. Niewiele brakowa∏o, by zamiast Bieruta prezy-

dentem PRL by∏ niejaki Jankowski.

Ma∏o tego, akcje komórki „denuncjacji” nie ograniczy∏y

si´ do samych denuncjacji. Sà dowody, ˝e w 1943 r. dosz∏o

do wspó∏pracy PPR z gestapo i wspólnej likwidacji jednej

z wa˝niejszych cz´Êci Wydzia∏u Bezpieczeƒstwa Delegatu-

ry Rzàdu RP w Warszawie. Do pracy w archiwum tego wy-

dzia∏u, w którym znajdowa∏y si´ kluczowe informacje o or-

ganizacji i ludziach podziemia, dosta∏ si´ agent NKWD zwià-

zany z PPR Bogus∏aw Hrynkiewicz „Aleksander”, wspó∏pra-

cujàcy równie˝ z gestapo. We wspólnej akcji pod kierun-

kiem Mariana Spychalskiego i gestapowca Wolfganga Birk-

nera oraz dwóch ludzi ze Sztabu AL kierowanego przez Je-

rzego Fonkowicza dokonano na poczàtku 1944 r. napadu

na archiwum w mieszkaniu prywatnym przy ulicy Poznaƒ-

skiej, mordujàc jego kierownika Wac∏awa Kupeckiego „Kru-

ka”. Cz´Êç dokumentów, które pozwoli∏y rozpracowaç pod-

ziemie i Êcigaç po wojnie jego ludzi, Spychalski prawdopo-

dobnie przekaza∏ tak˝e Rosjanom.

Jan Paduch, ur. w 1918 r. we wsi Staniszewskie,

pow. Kolbuszowa. Ukoƒczy∏ 7 klas szko∏y powszech-

nej. W latach 1935–1938 pracowa∏ jako pomocnik mu-

rarski w Gdyni. Potem s∏u˝y∏ w marynarce wojennej.

Bra∏ udzia∏ w obronie Helu w 1939 r. Od paêdziernika

1939 r. do lipca 1940 r. przebywa∏ w niewoli niemiec-

kiej. W latach 1941–1942 zatrudniony by∏ na kolei wà-

skotorowej w Górnie. Potem pracowa∏ w gospodar-

stwie u rodziców. Od wrzeÊnia 1942 r. cz∏onek PPR.

Od jesieni 1943 r. dowódca grupy GL „Iskra”. W 1944

r. szef 14 Okr´gu AL w stopniu porucznika. Od paê-

dziernika 1944 do stycznia 1945 r. kierownik powiato-

wego UB w Kolbuszowej. Od stycznia do marca 1945

r. zast´pca kierownika PUBP w Tarnowie. Nast´pnie

skierowany do szko∏y MBP w ¸odzi. 3 kwietnia 1945 r.

postrzeli∏ si´ podczas czyszczenia broni. Zmar∏ w szpi-

talu 3 dni póêniej.

Prze∏omowy rok 1943

W roku 1943 nasili∏y si´ coraz bardziej agresywne akcje od-

dzia∏ów GL przeciwko ludnoÊci cywilnej i konspiracyjnym

grupom partyzanckim. W historiografii PRL ukrywano

skrz´tnie charakter dzia∏alnoÊci GL, tworzàc ideologicznà

i legendarnà wersj´ o „walce narodowowyzwoleƒczej” ko-

munistycznych oddzia∏ów. Jednym z bardziej zas∏u˝onych

mia∏ byç oddzia∏ „Kubusie”. Oddzia∏ ten, noszàcy imi´ Kazi-

mierza Pu∏askiego (GL-owcy lubili nadawaç swoim oddzia-

∏om imiona bohaterów narodowych), dowodzony przez

Stanis∏awa Gacia „Kub´”, dzia∏a∏ w Grójeckiem i Radom-

skiem. Wed∏ug propagandy PRL-owskiej „intensywna dzia-

∏alnoÊç bojowa i dywersyjna oddzia∏u zjedna∏a mu popular-

noÊç i s∏aw´”. W rzeczywistoÊci, jak wynika z relacji i doku-

mentów, oddzia∏ nie ró˝ni∏ si´ od innych represyjnych,

a cz´sto bandyckich zbrojnych grup GL. ZaÊwiadczy∏ o tym

sam dowódca Okr´gu GL Ignacy Rosenfarb „Krystian”:

„Z ka˝dej ob∏awy (Koz∏ów Szlachecki, Bolimów) oddzia∏

idzie w rozsypk´. Okres powtórnych formowaƒ trwa prze-

ci´tnie 10 do 14 dni. [...] Sk∏ad partyzantów i d [owódz] twa

rekrutowa∏ si´ z elementu bandziorskiego. [...] D-[owódz]

two operacyjne s∏abe, nie mogàce sprostaç zadaniom, idà-

ce raczej po linii anarchistyczno-ch∏opskiego bandziorstwa

ni˝ walki narodowo-wyzwoleƒczej”.

Oddzia∏y GL pod pozorem walki partyzanckiej uprawia-

∏y bandytyzm, napada∏y i grabi∏y wsie i dwory, terroryzowa-

∏y ludnoÊç ch∏opskà, a zw∏aszcza ziemiaƒstwo jako wro-

Józef Bielenda, ur. w 1912 r. w Stobiernej, pow. Rze-

szów. Ukoƒczy∏ 4 klasy szko∏y powszechnej. W latach

1935–1936 odbywa∏ s∏u˝b´ wojskowà w 52 pp w Z∏o-

czowie. W latach 1936–1939 cz∏onek ZMW „Wici”.

Walczy∏ w kampanii wrzeÊniowej. Od 1942 r. dowódca

piàtki GL w Stobiernej, nast´pnie dowódca grupy GL

„Iskra”. W lipcu 1943 r. aresztowany przez Niemców,

osadzony w kilku niemieckich obozach koncentracyj-

nych. Do kraju powróci∏ w czerwcu 1945 r. Od 1947 r.

przewodniczàcy Powiatowej Rady Narodowej w Rze-

szowie. Od 1949 r. I sekretarz KP PZPR w Rzeszowie.

4 paêdziernika 1950 r. skazany przez Sàd Apelacyjny

w Rzeszowie na kar´ Êmierci, pozbawienie praw oby-

watelskich i honorowych na zawsze za morderstwa

dokonane na osobach narodowoÊci ˝ydowskiej

w okresie okupacji niemieckiej. W czerwcu 1952 r.

w wyniku procesu rewizyjnego uniewinniony, a na-

st´pnie zwolniony z wi´zienia.

Dokoƒczenie na s. IV

IV Nasz Dziennik Piàtek, 31 sierpnia 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 3/2007

Piàtek, 31 sierpnia 2007 Nasz Dziennik V

dowej, zdominowanej faktycznie przez komunistów.

Wbrew pozorom grupa lokalnych komunistów pràcych

po trupach do w∏adzy, dokonujàcych zemsty na rzeczywi-

stych i urojonych przeciwnikach, nie ca∏kiem nie odpowia-

da∏a Stalinowi. Mia∏ on dalekosi´˝nà strategi´ stworzenia

w Polsce wiarygodnego dla Zachodu paƒstwa pozorujà-

cego demokracj´, system wielopartyjny, niezale˝nego

od Moskwy, choç ca∏kowicie podleg∏ego jej agenturalnie.

Dlatego Polska nie mia∏a byç ˝adnà republikà sowieckà

ani nawet paƒstwem jawnie komunistycznym, co mog∏oby

zaniepokoiç Zachód, lecz by∏a pewnym etapem w jego

podboju przez Moskw´.

Ludzie w rodzaju Gomu∏ki, którzy bardzo powa˝nie

potraktowali komunizm, dà˝yli do bezkompromisowej re-

wolucji i zemsty klasowej, byli w pewnych momentach

niewygodni dla samego Stalina jako zbyt gorliwi, nieobli-

czalni i paradoksalnie bardziej komunistyczni od komuni-

stów radzieckich. Dlatego w swoim czasie zostali odsu-

ni´ci od w∏adzy i aresztowani, Gomu∏k´ zastàpi∏ wierniej-

szy Bierut. Ale ca∏a formacja PPR, zw∏aszcza jej zbrojne

ugrupowania GL i AL, w których byli przest´pcy, ludzie

˝àdni w∏adzy, niecofajàcy si´ przed zdradà, denuncjacjà,

bezwzgl´dnym okrucieƒstwem, z w∏adzy raz zdobytej nie

zrezygnowa∏a, utrzymujàc jà a˝ do lat osiemdziesià-

tych XX wieku.

TWARZE BEZPIEKI

Ludwik Szenborn

(1915-1990)

– cz∏onek GL,

agent

sowieckiego

wywiadu,

podpu∏kownik UB

Mariusz Krzysztofiƒski

„Towarzystwo to jest

mi´dzynarodowe…”

Dzia∏alnoÊç GL na Rzeszowszczyênie

na przyk∏adzie grupy „Iskra”

Dokoƒczenie ze s. III

Zwyci´stwo, które jest kl´skà

Grupy GL-AL wykazywa∏y si´ szczególnà bezwzgl´dno-

Êcià i okrucieƒstwem. Znane z tego by∏y oddzia∏y „Grzego-

rza” Korczyƒskiego, który Êciga∏ i mordowa∏ ˚ydów, grupa

Izraela Ajzenmana, Mieczys∏awa Demko-Moczara „Miet-

ka”, Edwarda Gronczewskiego „Przepiórki”, wreszcie Kaê-

mieraka vel Kowalskiego „Cienia”, który podst´pnie wy-

mordowa∏ w Owczarni oddzia∏ partyzancki AK Mieczys∏awa

Zieliƒskiego „Krysta”, z którym mia∏ wczeÊniej kontakty. Do-

piero wtedy w Kedywie AK, przy udziale „cichociemnego”

Kazimierza Dekutowskiego „Zapory”, zdecydowano o roz-

prawieniu si´ z bandà „Cienia” i podobnych ugrupowaƒ.

Dokonywa∏y tego stopniowo po∏àczone oddzia∏y NSZ i AK

pod dowództwem Zub-Zdanowicza. Podobne walki toczy-

∏y si´ na Kielecczyênie, zw∏aszcza w rejonie Ostrowca

i Opatowa oraz na Podlasiu i w Radomskiem.

Armia Czerwona sz∏a ku zwyci´stwu, co dawa∏o dogodnà

pozycj´ PPR i ugrupowaniom z nià zwiàzanym. Ale droga

do zwyci´stwa komunizmu w Polsce by∏a jeszcze daleka.

Wbrew pozorom Moskwa nie wspiera∏a wprost i bezwa-

runkowo komunistów krajowych, nie ufa∏a ludziom niewy-

znaczonym przez siebie do kierowania agenturà PPR, po-

lega∏a tylko na tych, którzy byli od niej ca∏kowicie zale˝ni.

Po aresztowaniu przez Niemców Findera i Fornalskiej wy-

znaczono w Moskwie grup´ Leona Kasmana „Jankow-

skiego”, która mia∏a si´ zajàç odbudowà kierownictwa

PPR, gdzie wczeÊniej dosz∏a do w∏adzy grupa Gomu∏ki, co

spowodowa∏o napi´cia w kontaktach z Moskwà. Stalin nie

dowierza∏ ludziom takim jak Gomu∏ka, jego polityce ani na-

wet inicjatywom w rodzaju fasadowej Krajowej Rady Naro-

Zgodnie z oczekiwaniami Sowietów, wiosnà 1942 r.

PPR zacz´∏a tworzyç w∏asnà organizacj´ bojowà.

Zadaniem Gwardii Ludowej by∏o odcià˝enie wal-

czàcych z Niemcami wojsk sowieckich. Od poczàt-

ku przyj´to zasad´, ˝e ka˝dy cz∏onek PPR jest za-

razem cz∏onkiem GL. Do szeregów GL postanowio-

no przyjmowaç równie˝ osoby niezwiàzane z nowo

tworzonà partià komunistycznà, niejednokrotnie

o lichej reputacji.

Jesienià 1942 r. w ramach struktur Podokr´gu

Rzeszów GL powsta∏a tzw. grupa wypadowa

„Iskra” pod dowództwem Józefa Bielendy (od jesie-

ni 1943 r. dowodzona przez Jana Paducha). For-

malnie nadzór nad nià sprawowa∏ Zdzis∏aw Basak

„Marian”.

„Iskra” ws∏awi∏a si´ g∏ównie tym, i˝ zg∏adzi∏a kil-

ka rodzin ˝ydowskich, rabowa∏a okolicznà lud-

noÊç, pobliskie dwory i plebanie. Jak zeznawa∏

po wojnie jeden z przes∏uchiwanych w tej sprawie

przez UB, Antoni Wilk: „W okresie okupacji – daty

dok∏adnie nie pami´tam – tam jednej pory na tere-

nie gr[omady] Stobierna gm. Trzebownisko zosta-

∏o zamordowane kilka rodzin narodowoÊci ˝ydow-

skiej, oto rodzina Sejcurów sk∏adajàca si´ z 4-ch

osób, którzy przechowywali si´ u Szeteli Wojcie-

cha zam. Stobierna, rodzina Slomow [w kolejnych

protoko∏ach przes∏uchaƒ jako Slemakowie – M.K.]

sk∏adajàca si´ z 4-ch osób, którzy przechowywali

si´ u Szeteli, którzy przechowywali si´ przez jakiÊ

czas w domu Bielenda Józefa, a nast´pnie u Prze-

bierad∏a Kazimierza zam. Stobierna, rodzina Praeli

sk∏adajàca si´ z oko∏o 8-miu osób którzy przecho-

wywali si´ u CieÊli W∏adys∏awa zam. Stobierna,

oraz Jankiel który si´ te˝ przechowywa∏ u CieÊli

W∏adys∏awa, oraz kilku innych których nie pami´-

tam. Sprawcami powy˝szych morderstw by∏y na-

st´pujàce osoby, oto: Bielenda Józef s. Walente-

go, Szetela Wojciech s. Benedykta, Szybisty Mi-

cha∏ s. Stanis∏awa, Przebierad∏o Sebastian (nie ˝y-

je) zam. Stobierna oraz dwóch osobników mnie

nieznajomych z Rzeszowa”. Jak wynika z protoko-

∏ów przes∏uchaƒ, poczàtkowo cz∏onkowie „Iskry”

umieszczali ˚ydów w domach, potem zaÊ zabijali

w celu zdobycia posiadanych przez nich kosztow-

noÊci i pieni´dzy. Antoni Wilk stwierdzi∏: „G∏ów-

nym d[owód]cà danej organizacji by∏ Bielenda Jó-

zef, obecnie mieszka w Rzeszowie, co mia∏ wydaç

rozkaz mordowania ˚ydów celem zabezpieczenia

partyzantki przed zdradà okupanta”. OkolicznoÊci

zabójstwa rodziny ˝ydowskiej Slemaków dok∏ad-

niej opisa∏ Wojciech Szetela przes∏uchiwany

w 1950 r.: „W roku 1942 poczàtkiem grudnia wia-

domo mi, ˝e zostali pomordowani ˚ydzi w stajni

u Przebierad∏a Kazimierza zam. Stobierna pow.

Rzeszów. W tym czasie tej samej nocy przyszed∏

do mnie do domu jego syn Przebierad∏o Seba-

stian i mówi∏ mi, ˝e jest dwóch ˚ydów zamordo-

wanych u mego ojca w stajni, ˝eby ja ich odwióz∏

do lasu gdy˝ mia∏em konia. Ja si´ na to nie chcia-

∏em zgodziç, poniewa˝ mój koƒ by∏ znaczny i ktoÊ

b´dzie widzia∏ póêniej b´dzie si´ pyta∏ co ja tam

przywozi∏, ale on mnie powiedzia∏ kategorycznie,

˝e ja to musz´ zrobiç, bo on za koƒmi nie pójdzie

nigdzie. Dalej on mnie proponowa∏ abym poszed∏

do brata po czarnego konia i udaliÊmy si´ oby-

dwaj do brata Szeteli W∏adys∏awa, któremu mówi-

liÊmy, aby da∏ konia, bo jedziemy po Êwini´

na Wysokà, lecz on nie chcia∏ daç a póêniej my

mu powiedzieli, ˝e sà pomordowani ˚ydzi w stajni

Przebierad∏o Kazimierz i trza ich odwieêç i powie-

dzieliÊmy mu, ˝e musi daç, to on wówczas kaza∏

iÊç zabraç konia, co ja zrobi∏em zaprzàgnà∏em ko-

nia i pojecha∏em ca∏à furmankà pod stajni´ Prze-

bierad∏o Kazimierza. Dodaj´, ˝e gdy ja szed∏em

do brata po konia z Przebierad∏o Sebastianem

wstàpiliÊmy do niego do stajni zobaczyç pomor-

dowanych ˚ydów gdy˝ to by∏o po drodze. Gdy

wszed∏em do stajni zauwa˝y∏em Gargasa Marcela

stojàcego nad ˚ydami zamordowanymi trzymajàc

wid∏y w r´kach, którymi musia∏ mordowaç tych˝e

˚ydów. Ja zamordowanych nie pozna∏em, bo byli

bardzo zbroczeni krwià i gnojem, a mówi∏ mi Prze-

bierad∏o Sebastian, ˝e to sà zamordowani ˝ydzi

o nazwiskach Slemaki, by∏ to syn i matka imiona

ich nie wymieni∏. [...] ˚ydzi ci byli pomordowani

t´pymi narz´dziami”. Drugi syn Slemaków zosta∏

zastrzelony w lesie przez Sebastiana Przebiera-

d∏o, wraz z którym mia∏ nale˝eç do partyzantki ko-

munistycznej. Jeden z cz∏onków „Iskry”, Wojciech

Szetela, w swoich zeznaniach tak charakteryzowa∏

dzia∏alnoÊç grupy: „Prawdà jest, ˝e w roku [19]42

lub [19]43 po˝yczy∏em konia u swego brata W∏a-

dys∏awa, konia bra∏em nieraz, poniewa˝ cz´sto

chodzàca grupa partyzantów a ja wraz z nimi jeê-

dziliÊmy koniem do okolicznych wsi po Êwinie lub

inne rzeczy, które potrzebne by∏y do wy˝ywienia

grupy znajdujàcej si´ u mnie”.

Cz∏onkowie „Iskry” dokonali tak˝e wielu napa-

dów rabunkowych. Na przyk∏ad w gromadzie Wy-

soka i w Przewrotnem obrabowali majàtek, w gro-

madzie Rakszawa obrabowali leÊniczego i ch∏opa,

w gromadach TrzeboÊ i Wysoka obrabowali ksi´-

dza, w gromadzie Jasionka jednemu z ch∏opów

ukradli Êwini´ (jesieƒ 1942 r.), w gromadzie Turza

obrabowali leÊniczego, w gromadzie Nienadówka

pod koniec 1943 r. ukradli kolejnemu ch∏opu Êwini´

i obrabowali plebani´.

W Przewrotnem, jak poda∏ Szetela, „by∏ doko-

nany rabunek przez naszà organizacj´ w dworze,

skàd nasi cz∏onkowie organizacji wozili do domu

wozami cukier, kto tam bra∏ udzia∏ imiennie nie

mog´ zapodaç, gdy˝ nie wiem, bo ja udzia∏u nie

bra∏em”.

ZdolnoÊç i wartoÊç bojowà charakteryzujà oko-

licznoÊci napadu na terenie Trzebuski, gdzie „mia-

∏o si´ dokonaç przeci´cie linii telefonicznej i rozbi-

cia taksówki niemieckiej, linia telefoniczna zosta∏a

przeci´ta a taksówka nie zosta∏a rozbita z powodu

tego, ˝e Orzuch [O˝óg – M.K.] Stefan da∏ rozkaz iÊç

obrabowaç ksi´dza w gromadzie TrzeboÊ pow. Kol-

buszowa”. Trudno te˝ za akcj´ bojowà w pe∏nym

tego s∏owa znaczeniu uznaç atak na radiostacj´

w Stobiernej – „napad gdzie przy tej radiostacji pil-

nowa∏o dwóch wartowników (Polaków)[policjantów

granatowych – M.K.] z karabinami. Wypad ten mia∏

jedynie cel zdobycia broni od tych wartowników, co

zosta∏o zrobione a co do radiostacji to jà nie uszko-

dzili ani jà nie zabrali”.

Zdobywane na drodze pospolitego bandytyzmu

dobra materialne mia∏y byç wed∏ug Wojciecha Sze-

teli zabierane do domów przez cz∏onków bandy

i wykorzystywane na w∏asne potrzeby.

Jeden z komunistów zwiàzanych z „Iskrà”, Mi-

cha∏ Golema, w swoich wspomnieniach z 1959 r. pi-

sze, ˝e grupa ta zamordowa∏a tak˝e kilka osób,

które wed∏ug wszelkich danych nies∏usznie podej-

rzewano o wspó∏prac´ z gestapo. Mo˝na z du˝à

dozà prawdopodobieƒstwa przyjàç, i˝ osoby te by-

∏y nieprzychylnie nastawione do komunistów i prze-

szkadza∏y w realizacji ich celów.

pracowa∏ w Komitecie Miejskim PPR w Rzeszowie, od li-

stopada 1946 r. w Wojewódzkim Urz´dzie Bezpieczeƒ-

stwa Publicznego w Rzeszowie. Towarzysze partyjni za-

rzucali mu, ˝e prowadzi∏ inwigilacj´ cz∏onków KW. Po kil-

ku miesiàcach przeniesiono go do Warszawy.

We wrzeÊniu 1948 r. zosta∏ kierownikiem sekcji II Wy-

dzia∏u I Departamentu V w Ministerstwie Bezpieczeƒstwa

Publicznego. W ramach rozpracowania „wrogiej komórki

wywiadowczej” we w∏adzach PPS osobiÊcie torturowa∏

przes∏uchiwanych pepeesowców. W marcu 1949 r. zosta∏

zast´pcà szefa WUBP w Krakowie. Zajmowa∏ si´ zwalcza-

niem podziemia niepodleg∏oÊciowego.

W listopadzie 1949 r. zosta∏ oddany do dyspozycji

gen. Romana Romkowskiego. Pe∏ni∏ wa˝ne funkcje

w MBP, m.in. od grudnia 1951 r. do wrzeÊnia 1952 r. by∏

naczelnikiem Wydzia∏u II Departamentu X MBP. Wydzia∏

ten zajmowa∏ si´ zwalczaniem penetracji partii przez obce

wywiady. W ramach przygotowaƒ do procesu W∏adys∏a-

wa Gomu∏ki prowadzi∏ m.in. Êledztwo przeciwko Bogus∏a-

wowi Hrynkiewiczowi (w okresie okupacji niemieckiej

agent NKWD pozostajàcy „na kontakcie” Mariana Spy-

chalskiego), Czes∏awowi Strzeleckiemu (w okresie oku-

pacji niemieckiej cz∏onek wywiadu GL), pp∏k. Janowi Tata-

jowi (dyrektor Departamentu III MBP). Informacje, które

uzyska∏ od Hrynkiewicza, dotyczy∏y wspó∏pracy z NKWD

oraz z gestapo i Abwehrà (m. in. wydawanie w r´ce Niem-

ców przedstawicieli Polskiego Paƒstwa Podziemnego)

oraz negatywnej roli Spychalskiego jako szefa Oddzia-

∏u II Sztabu GL. Zdoby∏ równie˝ informacje o powojen-

nych relacjach mi´dzy Spychalskim a p∏k. Jerzym Fonko-

wiczem (szefem Oddzia∏u III G∏ównego Zarzàdu Informa-

cji WP). Na rozkaz Józefa Âwiat∏y przes∏ucha∏ Hrynkiewi-

cza w zwiàzku z przeprowadzonà na polecenie Spychal-

skiego 25 lutego 1943 r. likwidacjà drukarni PPR, którà

omy∏kowo wzi´to za drukarni´ AK. Na polecenie Anatola

Fejgina (dyrektora Biura Specjalnego, potem dyrektora

Departamentu X MBP) kilkanaÊcie razy przes∏uchiwa∏

Strzeleckiego na temat funkcjonowania Wydzia∏u Infor-

macji GL, wspó∏pracy Hrynkiewicza z gestapo, akcji dez-

informacyjnej wymierzonej w Polskie Paƒstwo Podziem-

ne, dzia∏alnoÊci wydzia∏u bezpieczeƒstwa wewnàtrz PPR.

W trakcie Êledztwa Szenborn zbiera∏ informacje o okupa-

cyjnej dzia∏alnoÊci prominentnych dzia∏aczy PPR – W∏ady-

s∏awa Gomu∏ki, Aleksandra Kowalskiego, Kazimierza Mi-

jala, Mariana Spychalskiego.

Od chwili aresztowania Mariana Spychalskiego w maju

1950 r. Szenborn zajmowa∏ si´ sprawà przeciwko niemu,

prowadzàc jà do maja 1952 roku. Oprócz Spychalskiego

przes∏uchiwa∏ m.in. gen. Stanis∏awa Tatara, Franciszka

Hermana, Jerzego Kirchmayera i p∏k. Mariana Utnika. Ja-

ko funkcjonariusz Departamentu X przes∏uchiwa∏ te˝ Cze-

s∏awa Skonieckiego (cz∏onka grupy inicjatywnej PPR, kie-

rownika siatki NKWD w okupowanej Warszawie) i p∏k.

Aleksandra Kokoszyna (z Zarzàdu G∏ównego Informacji

WP). Od wrzeÊnia 1952 r. do lipca 1955 r. by∏ szefem

miejskiego UB w Warszawie. W tym czasie bezpieka pro-

wadzi∏a dzia∏ania wymierzone w Kuri´ Metropolitalnà

w Warszawie oraz duchowieƒstwo stolicy, m.in. inwigilo-

wano ks. Prymasa Stefana Wyszyƒskiego, ks. bp. Zyg-

munta Choromaƒskiego, kontrolowano prowadzone

przez duchownych rekolekcje wielkopostne. W 1953 r.

urzàd „zabezpiecza∏ wysiedlenie” ksi´˝y marianów z War-

szawy. Podw∏adni Szenborna zlikwidowali tak˝e kilka dzia-

∏ajàcych w stolicy konspiracyjnych organizacji m∏odzie˝o-

wych. W 1955 r. w trakcie procesu przeciwko oficerom

Departamentu Âledczego MBP i rozwiàzanego X Departa-

mentu spraw´ stosowania przez Szenborna przemocy fi-

zycznej umorzono. Od sierpnia 1955 r. do wrzeÊnia 1956 r.

by∏ szefem wojewódzkiego UB w Bydgoszczy. Dwa mie-

siàce póêniej zosta∏ zwolniony ze s∏u˝by, przyznano mu

rent´ inwalidzkà. Od 1962 r. do Êmierci w 1990 r. mieszka∏

w Rzeszowie.

Ludwik Andrzej Schönborn (takiej pisowni u˝ywa∏

do 1952 r.) urodzi∏ si´ w Rzeszowie. Ukoƒczy∏ 7-klasowà

szko∏´ powszechnà, uczy∏ si´ zawodu malarza. W wieku

15 lat zosta∏ cz∏onkiem sekcji m∏odocianych PPS-Lewicy

i Komunistycznego Zwiàzku M∏odzie˝y Polski. W latach

1932-1933 trzykrotnie aresztowany za dzia∏alnoÊç komu-

nistycznà. Skazany na kilkanaÊcie miesi´cy wi´zienia,

po wyjÊciu w 1935 r. wstàpi∏ do Komunistycznej Partii Pol-

ski. W maju 1941 r. zosta∏ agentem sowieckiego wywiadu.

Pracowa∏ wówczas w Górnie, pow. Kolbuszowa, jako ma-

larz na budowie obiektu dla Luftwaffe, w Nowym Sàczu

(na terenie niemieckiej jednostki wojskowej), na lotnisku

w Mielcu, wreszcie w Rzeszowie. „Kontakt utrzymywa∏ ze

mnà stale ten sam towarzysz, – wspomina∏ po latach

– któremu przekazywa∏em przeci´tnie cztery razy w mie-

siàcu zdobyte informacje o charakterze wojskowym. Nie-

zale˝nie od tego informowa∏em towarzyszy o planach

i zamiarach miejscowej placówki Gestapo oraz dopoma-

ga∏em w zdobywaniu broni i amunicji”. Prac´ Szenborna

na rzecz Sowietów potwierdza∏ kontrwywiad AK.

Wiosnà 1942 r. zosta∏ cz∏onkiem Gwardii Ludowej, mia∏

pseudonim „JaÊ”. 12 maja 1943 r. aresztowano go

za dzia∏alnoÊç szpiegowskà na rzecz ZSRS. Wi´ziony by∏

m.in. w Rzeszowie, Tarnowie i Krakowie (Montelupich),

w obozie w Pustkowie ko∏o D´bicy, KL Gross-Rosen

i Sachsenhausen. Po powrocie do kraju w maju 1945 r.

oprac. Mariusz Krzysztofiƒski

Dokoƒczenie na s. VI

Zdobywanie w∏adzy

PPR w latach

II wojny Êwiatowej

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: