Dlaczego Szkot.pdf

Ks. Marek Chmielewski

DLACZEGO SZKOT? 

„Dlaczego bł. Jan Duns Szkot?” To ogólne pytanie prowokuje teo-

loga duchowości do zastanowienia si ę nad tym, dla kogo i w jakim

zakresie może on być stawiany za wzór życia duchowego?

Z pomoc ą przychodzi List apostolski Alma parens (z 14 VII 1966) 1 ,

w którym Paweł VI jednoznacznie wskazuje na bł. Jana Dunsa Szkota

jako przykład filozofa i teologa wrażliwego na Tajemnic ę , a przez to

szczególnie zatroskanego o dociekanie prawdy. Oprócz 33. Doktorów

Kościoła, na bardzo długiej liście błogosławionych i świ ę tych znaj-

dziemy niewielu uczonych, którzy dla współczesnych myślicieli i

badaczy mogliby stać si ę lamp ą oświetlaj ą c ą drog ę ku tajemnicy.

Tym bardziej wi ę c na uwag ę zasługuje ten franciszkański teolog i fi-

lozof. Mimo upływu siedmiu wieków, w ci ą gu których dokonały si ę

radykalne przemiany nie tylko w sposobie uprawiania nauki, ale i w

samych obszarach badań, bł. Jan Duns Szkot pozostaje niedoścignio-

nym wzorem podejścia do prawdy naukowej, odznaczaj ą cym si ę in-

telektualn ą pokor ą i wprost dzieci ę c ą prostot ą wiary. Jego sylwetk ę

duchow ą jako teologa i filozofa można opisać przez wskazanie na

trzy zasadnicze rysy, jakimi s ą : sensus veritatis , sensus fidei i sensus

Ecclesiae.

Jeśli chodzi o jego wrażliwość na prawd ę ( sensus veritatis ), to ude-

rza przede wszystkim wysublimowana precyzja metodologiczna.

Mimo iż prowadzone przez niego analizy odznaczaj ą si ę wysokim

poziomem spekulacji, to jednak stosowane sylogizmy nie s ą pełn ą

próżności i bezużyteczn ą ekwilibrystyk ą intelektualn ą , lecz spełniaj ą

rol ę koniecznego narz ę dzia w docieraniu do prawdy 2 . Z tego wzgl ę du

potomni nazwali go Doctor Subtilis , co w j ę zyku łacińskim oznacza nie

 Opublikowano w: „Lignum Vitae”. Rocznik Teologiczny WSD OO. Franciszka-

nów Łódź-Łagiewniki 10(2009), s. 427-431.

1 Dalej skrót: AP.

2 Por. C. Koser, Giovanni Duns Scoto, maestro oggi , „Quaderni di spiritualità

francescana” 12(1966), s. 19-20.

— 1 —

tylko „subtelny”, ale także „gruntowny”, „dokładny”, „wnikliwy” i

„bystry”.

W kontekście postmodernistycznego zrelatywizowania zasad

odnośnie do uprawiania nauki ma to szczególne znaczenie. W ency-

klice Fides et ratio (z 14 IX 1998) Jan Paweł II zauważa, iż „nowocze-

sna filozofia zapomniała, że to byt winien stanowić przedmiot jej

badań, i skupiła si ę na poznaniu ludzkim. Zamiast wykorzystywać

zdolność człowieka do poznania prawdy, woli podkreślać jego ogra-

niczenia oraz uwarunkowania, jakim podlega. Doprowadziło to do

powstania różnych form agnostycyzmu i relatywizmu, które sprawi-

ły, że poszukiwania filozoficzne ugrz ę zły na ruchomych piaskach

powszechnego sceptycyzmu” (nr 5). Bł. Jan Duns Szkot, jako wybitny

scholastyk, skupiał sw ą uwag ę na bycie i Pierwszej Przyczynie

wszelkich bytów. Wyrazem tego jest Traktat o Pierwszej Zasadzie —

jedno z jego ostatnich dzieł, stanowi ą cych jakby naukowy testament,

który pozostawił potomnym.

Ponadto, jak zauważa Paweł VI w cytowanym Liście apostolskim,

„Doktor Subtelny zbudował swoj ą teodyce ę w oparciu o zaczerpni ę te

z Pisma Świ ę tego przesłanki: «Jam jest, który jest» i «Bóg jest miło-

ści ą », zadziwiaj ą co trafnie rozwin ą ł nauk ę o Bogu, który jest «Praw-

d ą i Dobrem nieskończonym», «pierwsz ą przyczyn ą sprawcz ą »,

«ostateczn ą przyczyn ą celow ą », «bytem absolutnie pierwszym w po-

rz ą dku doskonałości», «oceanem doskonałości», «istot ą miłości»”

(nr 12). Prawdy bytu dociekał zatem w samym jego Źródle. W tym

wyraża si ę mi ę dzy innymi drugi rys jego duchowej sylwetki, jakim

jest sensus fidei.

Właśnie „wiara i rozum — jak trafnie zauważył Jan Paweł II we

wst ę pie do encykliki Fides et ratio — s ą jak dwa skrzydła, na których

duch ludzki unosi si ę ku kontemplacji prawdy”. Doctor Subtilis swo-

im życiem i sposobem uprawiania teologii oraz filozofii dał dowód

tego, o czym siedem wieków później pisał Jan Paweł II, a mianowicie,

że „nie ma powodu do jakiejkolwiek rywalizacji mi ę dzy rozumem a

wiar ą : rzeczywistości te wzajemnie si ę przenikaj ą , każda zaś ma wła-

sn ą przestrzeń, w której si ę realizuje” (FR 17). W tym sensie jest on

godny naśladowania zwłaszcza przez współczesne pokolenie teolo-

gów, wszakże nie można zapominać, że zgodnie ze scholastyczn ą

metodologi ą Błogosławiony był w pierwszym rz ę dzie teologiem, a

— 2 —

nast ę pnie filozofem. Z cał ą konsekwencj ą stosował zasad ę , że filosofia

ancilla theologiae est . Do jego sposobu uprawiania nauki można wi ę c

odnieść słowa Papieża z cytowanej encykliki Fides et ratio o tym, że

„człowiek dzi ę ki światłu rozumu potrafi rozeznać swoj ą drog ę , ale

może j ą przemierzyć szybko, unikn ą ć przeszkód i dotrzeć do celu,

jeśli szczerym sercem uznaje, że jego poszukiwanie jest wpisane w

horyzont wiary” (FR 16). Z pism naszego Błogosławionego jasno wy-

nika, że jego poszukiwanie prawdy mocno było wpisane w horyzont

wiary. Wymownym tego przykładem jest wspomniany Traktat o

pierwszej zasadzie 3 , w którym każdy z czterech rozdziałów rozpoczy-

na si ę żarliw ą modlitw ą , zaś trzeci i czwarty rozdział także kończy

si ę modlitewn ą inwokacj ą , nawi ą zuj ą c ą do analizowanych zagadnień

(por. 3.63; 4.94). Na przykład we wst ę pie do trzeciego rozdziału tak

si ę modli: „Panie, Boże nasz, który powiedziałeś o sobie, że jesteś po-

cz ą tkiem i końcem, poucz sług ę Twego, by mógł rozumowo udowod-

nić to, w co z najwyższ ą pewności ą wierzy, że Ty jesteś pierwsz ą

przyczyn ą sprawcz ą i pierwszym w porz ą dku nadrz ę dności i osta-

tecznym celem” (3.2). Modlitewne inwokacje zawarte s ą również w

korpusie tego dzieła (por. 4.46,48,84-87), co oznacza, że nasz autor

od subtelnych analiz filozoficznych bezpośrednio przechodzi do dia-

logu z Bogiem, co przypomina Wyznania św. Augustyna. Odwołuj ą c

si ę na modlitwie do nieskończonej m ą drości Boga i Jego autorytetu,

franciszkański filozof stara si ę uwiarygodnić swoj ą refleksj ę . Można

wi ę c powiedzieć, że modlił si ę prowadz ą c naukow ą refleksj ę i zara-

zem uprawiał nauk ę modl ą c si ę 4 . Przekładaj ą c filozoficzno-

teologiczne dociekania na j ę zyk modlitwy, bł. Jan Duns Szkot pre-

zentuje si ę nie tylko jako człowiek żywej wiary, ale także jako praw-

dziwy teolog. Do niego można wi ę c odnieść słynne powiedzenie

Ewagriusza z Pontu: „ Si theologus es, recte orabis, et si recte orabis, the-

ologus es ” (Jeśli jesteś teologiem, b ę dziesz dobrze si ę modlił, a jeśli

dobrze si ę modlisz, już jesteś teologiem) 5 .

3 Jan Duns Szkot, Traktat o pierwszej Zasadzie , tł. T. Włodarczyk, Warszawa 1988.

4 Por. C. Koser, art., cyt., s. 34.

5 Evagrius Ponticus, Oratio 60; PG 79, 1180 b.

— 3 —

O takiej postawie wiary teologa, której przykład daje nasz Błogo-

sławiony, uczy watykańska instrukcja o powołaniu teologa w Koście-

le Donum veritatis (z 24 V 1990). Czytamy tam: „Ponieważ przedmio-

tem teologii jest Prawda, żywy Bóg i Jego objawiaj ą cy si ę w Jezusie

Chrystusie plan zbawienia, teolog — z racji swojego powołania —

musi żyć intensywn ą wiar ą i zawsze ł ą czyć badania naukowe z mo-

dlitw ą ” (DV 8). Przytoczone słowa, których żywym uosobieniem jest

franciszkański teolog, nabieraj ą szczególnej wymowy, gdy uwzgl ę dni

si ę fakt, iż współczesne pokolenie teologów nierzadko dopuszcza si ę

daleko id ą cej racjonalizacji teologii, aż po oderwanie jej od przesła-

nek Objawienia, wskutek czego przestaje ona być teologi ą .

Cytowany wyżej dokument, kreśl ą c sylwetk ę współczesnego teo-

loga, zwraca uwag ę na to, że każdy teolog „zakłada z samej swojej

natury gł ę bok ą zgodność umysłu i serca z Kościołem, czyli sentire

cum Ecclesia ” (DV 35). Wzorem takiej postawy eklezjalnej jest bł. Jan

Duns Szkot. Jak ważny dla samego uprawiania teologii jest ów sensus

Ecclesiae , świadczy fakt, że w tej instrukcji podporz ą dkowaniu si ę

teologa Nauczycielskiemu Urz ę dowi Kościoła poświ ę cono wiele

miejsca. Czytamy tam na przykład, że „teolog, który nie post ę puje w

duchu sentire cum Ecclesia , zaprzecza dobrowolnie i świadomie przy-

j ę temu zobowi ą zaniu nauczania w imieniu Kościoła” (DV 37). Nieco

zaś dalej ta sama myśl znajduje swe pogł ę bienie w stwierdzeniu, że

„prawe sumienie teologa katolickiego zakłada wi ę c wiar ę w Słowo

Boże, którego bogactwa ma on zgł ę biać, ale także miłość do Kościoła,

w którym pełni on swoj ą misj ę , oraz szacunek dla Urz ę du Nauczy-

cielskiego, wspieranego opiek ą Boż ą ” (DV 38).

Takim właśnie zmysłem Kościoła odznaczał si ę bł. Jan Duns

Szkot, co znalazło swój wyraz zarówno w jego dziełach, jak i w życiu.

Jeśli chodzi o pisma, to — jak zauważa Paweł VI — „Doktor Subtelny

troszczył si ę , by Magisterium Kościoła, który jest obdarzony chary-

zmatem prawdy, uważnie słuchano i darzono pełnym szacunkiem:

«Kiedy ktoś pełni ą cy rol ę nauczyciela głosi now ą teori ę , nikt nie mo-

że jej przyj ą ć, zanim nie zasi ę gnie pouczenia w Kościele, by w ten

— 4 —

sposób zabezpieczyć si ę przed bł ę dem». «Kościół wodzem i nauczy-

cielem» — to było jego hasłem i sztandarem” (AP 16) 6 .

On sam daje temu wyraz pisz ą c, iż „w sprawach odnosz ą cych si ę

do wiary i obyczajów Kościół jest nieomylny, ponieważ swemu

pierwszemu wikariuszowi na ziemi Chrystus powiedział: «Prosiłem

za tob ą , Piotrze, aby nie ustała twoja wiara; a ty, ze swej strony

utwierdzaj twoich braci». Mówi Augustyn, że nie uwierzyłby w

Ewangeli ę , jeśli nie uwierzyłby Kościołowi. Dla niego wi ę c jest oczy-

wiste, że nie można uwierzyć w ksi ę gi świ ę tego kanonu, jeśli wpierw

nie uwierzy si ę w Kościół, który zaaprobował i autoryzował świ ę te

ksi ę gi oraz to wszystko, co one zawieraj ą ” 7 .

Franciszkański filozof i teolog swoj ą miłość i posłuszeństwo

wzgl ę dem Kościoła okazał wtedy, gdy narażaj ą c si ę na utrat ę uni-

wersyteckiej katedry i liczne represje, stan ą ł po stronie papieża Bo-

nifacego VIII w konflikcie, jaki wzniecił król Filip IV Pi ę kny. Uczci-

wość wobec odkrywanej prawdy, żywa wiara i umiłowanie Kościoła

nie pozwoliły Szkotowi pójść drog ą konformizmu.

Jego sensus Ecclesiae objawił si ę również w poszukiwaniu rozwi ą-

zania kontrowersyjnej w owych czasach kwestii niepokalanego po-

cz ę cia Najświ ę tszej Maryi Panny, czym zasłużył sobie na miano Doc-

tor Marianus. Jak wiadomo, najwi ę ksze autorytety teologiczne i ko-

ścielne średniowiecza, broni ą c zasady powszechności zbawienia do-

konanego przez Chrystusa, odrzucały gł ę bokie przekonanie ludu Bo-

żego, że Maryja już w chwili swego zaistnienia wolna była od grze-

chu pierworodnego. Bł. Jan Duns Szkot, nie podważaj ą c ówczesnych

opinii teologicznych i stanowiska Kościoła w tej materii, zapropo-

nował oryginalne rozwi ą zanie problemu. Osadzaj ą c problematyk ę

maryjn ą w chrystologii, wskazał przede wszystkim na uprzedniość

dzieła Chrystusowego odkupienia wobec Maryi ze wzgl ę du na Jej Bo-

że Macierzyństwo 8 .

6 W przytoczonych słowach Paweł VI nawi ą zał do treści z Ordinatio , I, d. II, q. 1,

nr 20.

7 Ordinatio , Prol., q. 2, nr 6.

8 Odnośnie do tego wymowne jest stwierdzenie instrukcji Donum veritatis zach ę-

caj ą cej, aby w dialogu teologicznym kierować si ę dwoma zasadami: „tam, gdzie

chodzi o komuni ę wiary, obowi ą zuje zasada unitas veritatis ; tam zaś, gdzie istniej ą

— 5 —

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: