Wolyn_1943_rok.pdf

Zarys ogólny wydarzeń w latach 1943-1945.

III okres - rok 1943 - ludobójstwo na Wołyniu

Właściwy okres likwidacji biologicznej ludności polskiej przypada na cały 1943 r. W I

połowie 1943 r., jeszcze intensywniej niŜ w 1942, odbywały się po wsiach zebrania

mobilizujące do walki o samostijn ą Ukrainę bez Lachów. Ukraińcy niekiedy otwarcie

powtarzali z tych zebrań głoszone tam hasła: „Ukraina dla Ukraińców", „Ukraina ma być

czysta jak szklanka wody" (lub jak łza). W cerkwiach odprawiane były naboŜeństwa, podczas

których przed napadami na całe polskie osiedla w danej okolicy duchowni prawosławni

święcili narzędzia zbrodni, a nawet wygłaszali kazania, w których wyrzynanie Polaków

podbudowywane było ewangelicznymi przypowieściami, jak np. o pszenicy i kąkolu, z której

miałoby wynikać, Ŝe Polacy są kąkolem, który trzeba oddzielić (wyrwać i spalić) od pszenicy,

czyli Ukraińców. ToteŜ zdarzało się, Ŝe Ukraińcy powoływali się nawet na Biblię dla

wytłumaczenia konieczności wymordowania Polaków. Po wsiach krąŜył poświęcany w

cerkwi chleb objednania (zjednoczenia), który miał jednoczyć lud ukraiński do usunięcia

Lachów (zob. np. w powiecie kowelskim: Gończy Bród i Nowa Dąbrowa /gm. Hołoby/, Stare

Koszary /gm. Stare Koszary/) 14. \ie wszyscy duchowni prawosławni uczestniczyli w

„uświęcaniu" ludobójstwa, niektórzy czynili to pod terrorem, z obawy o własne Ŝycie, o czym

świadczą występujące w tej grupie ofiary śmiertelne.

Codziennym zjawiskiem stały się przejazdy z jednego lasu do drugiego, z jednej wsi

ukraińskiej do drugiej, kawalkad furmanek z uzbrojonymi nacjonalistycznymi bojówkami

ukraińskimi. Bojówki zatrzymywały się często w osiedlach polskich i stosując terror, nieraz

bijąc gospodarza lub groŜąc zabiciem, rabowały Ŝywność, odzieŜ, zwierzęta gospodarskie.

Wzmogły się wszelkie akty terroru, trwające cały 1943 r., z których część stanowiły nieudane

próby zabójstw pojedynczych osób i rodzin, niezaleŜnie od napadów na całe osiedla.

Nagminnie bojówkarze ukraińscy dokonywali rewizji polskich domów w poszukiwaniu broni,

podczas których poniŜali i bili domowników. Bojówki upowskie zabierały poza tym

gospodarzy na tzw podwody, z których przewaŜnie juŜ nie wracali.

Napady nacjonalistów na pojedyncze osoby i rodziny, przed napadami na całe osiedla

polskie, dotyczyły w 1943 r.: nauczycieli, podoficerów, członków konspiracji ZWZ,

pracowników leśnictwa, zarządców i buchalterów majątków oraz osób, w jakiś sposób

wyróŜniających się w lokalnych społecznościach, tj. osób, które mogły odegrać jakąś rolę w

obronie.

Zachowania Ukraińców wobec Polaków przed wystąpieniem w określonych rejonach

masowych mordów były róŜne - od całkowitego odseparowywania się Ukraińców od

Polaków (które w rzeczywistości i tak istniało, bowiem Ukraińcy mieli swoje wewnętrzne

Ŝycie społeczne) i demonstrowania wrogości, do pozornie normalnych stosunków, w których

były utrzymywane nawet przyjacielskie kontakty. Tak więc z jednej strony było unikanie i

uchylanie się od rozmów z Polakami, nie odpowiadanie na pozdrowienia, pogardliwe i groźne

aluzje, agresywne zachowania dzieci ukraińskich wobec polskich, słowne poniŜania, a z

drugiej strony - świadczenie sąsiedzkich przysług, zwyczajne kontakty bez atmosfery

wrogości, zapewnianie o bezpieczeństwie i ochronie lub ostrzeŜeniu w razie potrzeby i szereg

innych przyjaznych gestów, okazywanych nieraz przez późniejszych morderców.

W przebiegu mordów na Polakach moŜna wyróŜnić trzy typy napadów

Pierwszy typ napadów dotyczył duŜych kolonii czysto polskich lub z przewagą

ludności polskiej, podczas których dąŜono do unicestwienia w całości mieszkającej w nich

ludności polskiej. PoniewaŜ wymagało to koncentrowania większych sił napastników i dobrej

organizacji, w jednym czasie dokonywano tego typu napadów na kilka blisko połoŜonych

kolonii, a takŜe, niejako przy okazji, starano się wymordować Polaków mieszkających jeszcze

w okolicznych wsiach ukraińskich i sąsiedzkich niewielkich futorach polskich. JeŜeli nie

udało się wymordować wszystkich mieszkańców w jednym napadzie, a mimo zagroŜenia nie

uciekli, następował napad drugi (zob. np. wieś Złoczówka /gm. Boremel, pow. Dubno/; wieś

Zamlicze /gm. Chorów, pow. Horochów/; kolonie Aleksandrówka i Adamówka /gm.

Kupiczów, pow. Kowel/; kolonia Stanisławów /gm. Olesk, pow. Włodzimierz Woł. /).

Napady na większe miejscowości polskie przebiegały według następującego

schematu. Działano z zaskoczenia i wybierano porę, gdy prawie wszyscy znajdowali się na

terenie swoich gospodarstw - o świcie, w nocy, a gdy mieszkańcy nie nocowali w domach, to

w dzień podczas prac gospodarskich. Często rozpuszczano pogłoski, Ŝe do Polaków Ŝyjących

w określonej miejscowości nikt nie ma zastrzeŜeń i Ŝaden napad nie grozi, a nawet groŜono,

Ŝe opuszczający swoje siedziby i przenoszący się do miast, zostaną uznani za wrogów

Ukrainy. Wieś lub kolonia były otaczane kordonem striłciw UPA, tj. uzbrojonych w broń

palną, których zadaniem było strzelanie do uciekających. Byli oni ubrani w róŜne mundury:

policji ukraińskiej, niemieckie, przedwojenne polskie, sowieckie. Pozostali napastnicy,

członkowie SKW (Samoobronnyje Kuszczowy Widdiiy) oraz Ukraińcy formalnie nie

naleŜący do nacjonalistycznej formacji, wyposaŜeni w siekiery, noŜe, widły, kosy ustawione

na sztorc, bagnety, kołki, łomy i róŜne narzędzia gospodarskie, jak np. młotki do zabijania

zwierząt gospodarskich, rozchodzili się po osadzie i ludzi zastanych w domach, obejściach,

ogrodach mordowali, stosując okrucieństwa. Mordom towarzyszyły wyzwiska. Wśród

napastników Polacy rozpoznawali znanych im Ukraińców, w tym nawet kobiety i wyrostków.

W wielu przypadkach w celu usprawnienia mordu większej liczby osób gromadzono ludzi w

jednym miejscu - szkole, stodole, albo korzystano z obecności ludzi w kościele, przybyłych

na mszę św. (np. Kisielin /gm. Kisielin, pow. Horochów/, Krymno /gm. Krymno, pow.

Kowel/, w pow. włodzimierskim: Chrynów i Zabłoćce /gm. Grzybowica/, Przewały /gm.

Olesk/, Poryck /gm. Poryck/) czy teŜ zgromadzonych w kościele lub kaplicy w celu

schronienia się tam lub obrony (np. Międzyrzec /gm. Międzyrzec, pow. Równe/,

Włodzimierzec /gm. Włodzimierzec, pow. Sarny/). W takich okolicznościach zginęli Polacy

w 14 obiektach sakralnych, natomiast podczas napadów na 6 obiektów sakralnych

wypełnionych uchodźcami obyło się bez ofiar dzięki skutecznej obronie. Budynki z

pomordowanymi i rannymi były podpalane.

Teren wsi czy kolonii był starannie przeszukiwany, a ofiary wyciągane z róŜnych

kryjówek. Na uciekinierów urządzano obławy w polach, lasach i na drogach. W południowej

części pow. włodzimierskiego, w celu utrudnienia ucieczki, przed likwidacją polskich osiedli

w dniach 11-12 lipca 1943 r., pozrywano mosty i kładki na rzekach. Tropienie niedobitków

trwało wiele dni po likwidacji polskich osiedli. Ludzie „cudem uratowani" w jednym miejscu,

ginęli nieraz w innym. Z jednej strony sposób dokonywania rzezi wskazywał na pośpiech, a z

drugiej strony nie Ŝałowano czasu na pastwienie się nad ofiarami. Barbarzyńskie, odraŜające

sposoby mordowania stosowano nawet wobec dzieci 15. Wiele ofiar konało długo w

straszliwych męczarniach, a cięŜko okaleczeni ludzie niejednokrotnie przeŜyli jakby wbrew

prawom biologii. Ofiarami mordów byli wszyscy Polacy bez względu na wiek i płeć. Dla

nacjonalistów nie miały znaczenia długi wdzięczności wobec ofiar, czyjeś zasługi dla

ukraińskiej społeczności lokalnej, uprzednie przyjazne stosunki 16. Mordowani byli równieŜ

Polacy wyznania prawosławnego (na Wołyniu nieliczni) oraz osoby, które przeszły z

prawosławia na katolicyzrn, a więc uznane za Ukraińców-zdrajców.

Drugi typ napadów był skierowany przeciwko Polakom mieszkającym we wsiach

ukraińskich i koloniach o ludności mieszanej, gospodarstwach polskich połoŜonych na

uboczu, futorach składających się z kilku gospodarstw polskich, których na Wołyniu było

wiele. Podczas tych napadów wystarczała mała grupa napastników działających z

zaskoczenia. Szanse uratowania się były Ŝadne lub niewielkie, zazwyczaj wynikające ze

splotu okoliczności sprzyjających udanej ucieczce. Rozproszenie Polaków na wołyńskiej wsi

znakomicie ułatwiało mordowanie.

Trzeci typ napadów dotyczył pojedynczych osób i kilkuosobowych grupek Polaków,

których mordowało, w zaleŜności od liczby ofiar, od jednego do trzech-czterech upowców.

Ofiarami byli: udający się do innych miejscowości w róŜnych sprawach; uciekający z

rodzimej miejscowości do bezpieczniejszej; powracający do swoich gospodarstw, po

wcześniejszej ucieczce - po Ŝywność albo z nostalgii za swoją siedzibą, Ŝeby zobaczyć, co się

z nią stało; podstępnie wywabieni przez napastników ze wsi lub kolonii; ludzie starsi, którzy

pozostawali na swych gospodarstwach, mimo ucieczki wszystkich innych Polaków ze wsi lub

kolonii, w przekonaniu, Ŝe „starzy nie wadzą nikomu"; pracujący w polu.

Wzmiankowanym wyŜej podstępom poświęcimy więcej uwagi, poniewaŜ ich

powszechność zaprzecza występującej w części literatury przedmiotu opinii, Ŝe OUNUPA

przystąpiła do mordów dopiero wtedy, gdy Polacy nie zareagowali na rzekome rozkazy

opuszczenia Wołynia. Podstępy były stosowane wobec całych osiedli, gdy opanowywano je

udając sowiecką partyzantkę, co dość łatwo wychodziło na jaw; oraz gdy gwarantowano

bezpieczeństwo i apelowano o pozostanie na miejscu, by potem znienacka napaść na większą

liczbę ludzi. Powszechne było zapewnianie Polaków przez Ukraińców o bezpieczeństwie,

odradzanie wyjazdu, który - jak uzasadniano - oznaczałby nieczyste sumienie i

spowodowałby zemstę (?!). Nawet dawano gwarancje na piśmie o bezpieczeństwie osiedla,

by później znienacka dokonać rzezi (zob. np. Majdańska Huta, gm. BuderaŜ, pow.

Zdołbunów). Gromadzono teŜ ludzi w jednym miejscu na tzw. zebranie, na którym miały być

obwieszczone waŜne sprawy lub omówione formy wspólnej walki z Niemcami (zob. Wola

Ostrowiecka, gm. Huszcza, pow. Luboml). Podstępów uŜywano równieŜ wobec

pojedynczych rodzin, gdy do uchodźców do miast przyjeŜdŜali Ukraińcy i namawiali do

powrotu, zapewniając o bezpieczeństwie, a ludzie wracali na zagładę. OUN-UPA posunęła

się nawet do zorganizowania w powiecie włodzimierskim w gminie Werba polskiego

oddziału partyzanckiego, który razem z ukraińskim miał walczyć przeciw Niemcom.

Zwerbowano nauczyciela i kilkudziesięciu młodych ludzi z około 10 wsi i kolonii wokół

Swojczowa i wszystkich wymordowano 11 lipca 1943 r. koło Dominopola (gm. Werba, pow.

Włodzimierz Woł.).

Wszelkie próby porozumienia i prowadzenia rozmów pojednawczych wychodzące ze

strony polskiej kończyły się niepowodzeniem - albo mordowano wysłanników, jak np. 8 lipca

1943 r. w okolicach Kustycz (gm. Turzysk, pow. Kowel) pełnomocnika Delegata Rządu na

Wołyń Zygmunta Rumla „Krzysztofa Porębę" i członka konspiracji AK Krzysztofa

Markiewicza „Czarta", albo do rozmów nie dochodziło z winy strony ukraińskiej. Rozmowy

pojednawcze były podejmowane nie tylko przez stronę polską, ale równieŜ przez stronę

ukraińską, przy czym ta ostatnia traktowała je jako sposób na uśpienie czujności Polaków lub

podporządkowanie ich UPA w celu łatwiejszego wymordowania 17. OUN-UPA dąŜyła

wszelkimi sposobami do unicestwienia jak największej liczby Polaków i jakiekolwiek

porozumienia, niezaleŜnie od szczebla na jakim miałyby one być zawarte, byłyby w

sprzeczności z załoŜeniami ideologicznymi OUN, tj. Ukrainy dla Ukraińców.

Nie było natomiast, jak obecnie twierdzą niektórzy historycy, opierając się głównie na

nacjonalistycznej propagandowej literaturze ukraińskiej, rozpowszechniania rozkazu

opuszczenia przez Polaków ziem ukraińskich, uprzedzającego rzezie, zresztą całkowicie

bezprawnego 18. 28 grudnia 1943 r. do Sztabu Naczelnego Wodza, Oddziału Specjalnego, w

Londynie wpłynęła depesza z Kraju następującej treści: „Polityczny kierownik Ukraińskiej

Armii Powstańczej w odezwie z 16. XI. wzywa Polaków do opuszczenia Ziem Ukraińskich i

wycofania się za Bug. Grozi zniszczeniem, stawiając za przykład los Polaków w Hucie

Stepanowskiej [winno być Stepańskiej, gm. Stepań, pow. Kostopol]"19. Owa bezprawna

odezwa OUN-UPA, wystosowana została po wymordowaniu co najmniej 30 tysięcy Polaków

i zmuszeniu do ucieczki kilku dziesiątek tysięcy (!), dopiero w listopadzie 1943 r. na wypadek

ewentualnej odpowiedzialności karnej po wojnie, dla stworzenia alibi, Ŝe chodziło „tylko" o

wypędzenie Polaków (tak jakby wypędzanie nie było takŜe zbrodnią). Nie była ona w ogóle

znana ludności polskiej Wołynia. Wydaje się, Ŝe nie znana była równieŜ polskim czynnikom

urzędowym Wołynia 20.

Wspólną cechą ukraińskiego ludobójstwa było niesłychane okrucieństwo, połączone z

rabunkiem mienia i paleniem gospodarstw, a takŜe niszczeniem materialnych śladów polskiej

presence na Wołyniu, jak kościoły, kaplice, dwory i całe majątki, sady, ogrody, parki.

Parę słów komentarza wymaga sprawa wspomnianych okrucieństw, praktykowanych

powszechnie przez bojówkarzy UPA i wspomagającą ich ludność ukraińską, którym ofiary

poddawane były niezaleŜnie od wieku i płci. RóŜne wyszukane sposoby zadawania cierpień,

czyli tortury, są oględnie wymieniane w opisach zbrodni w poszczególnych miejscowościach

w Rozdziałach 1-X11 2i. W tym miejscu zacytujemy wymowny opis: „Trupy złoŜono pod

domem w rząd, począwszy od ojca staruszka, obok jego Ŝonę, następnie zięcia, córkę,

otoczoną trojgiem dzieci. Wszystko to razem z wystawionymi obok trumnami robiło

niesamowite wraŜenie. Zięć (Ukrainiec), patrzący pustymi oczodołami (wydłubano mu oczy),

cały pokłuty przykuwał do siebie uwagę. Jego Ŝona z wybitymi z dolnej szczęki zębami,

pokłutą piersią i troje dzieci z połamanymi rękoma w ramionach i przedramionami oraz

nogami równieŜ połamanymi w udach i goleniach. Po prostu dech zapierało swoim

bestialstwem. Dziwny spokój malował się na twarzach pomordowanych, zupełnie nie

harmonizującymi z ranami, zadanymi siekierą w kark matce-staruszce (lat około 60) oraz w

głowę chłopcu i ojcu staruszkowi (lat 70)" 22. Podobne lub gorsze obrazy fotografowali

Niemcy, gdy przyjeŜdŜali do napadniętych miejscowości na interwencję Polaków. Robiły na

nich wraŜenie 23, chociaŜ akurat Niemcy teŜ popełniali zbrodnie wzbudzające odrazę:

„Niemcy nieraz mówią na temat potworności mordów dokonanych na Polakach, Ŝe na

zachodzie nikt nie uwierzyłby w takie barbarzyństwo" 24. Owe okrucieństwa zadawano nie

tylko Polakom, ale wszystkim uznanym za wrogów czy przeciwników, nieprzychylnym,

krytykującym OUN-UPA, uchylającym się od wstąpienia do UPA, pomagającym Polakom, a

więc takŜe Ukraińcom, Czechom itd. Np. w kolonii Glinne (gm. Kołki, pow. Łuck) za

protestowanie przeciw mordowaniu Polaków ukraińskie małŜeństwo zostało związane drutem

kolczastym i powieszone, a ich córce obcięto piersi; we wsi Martynówka (gm. Diatkiewicze,

pow. Równe) dwum dziewczętom czeskim rozpruto brzuchy; jeńcowi sowieckiemu o imieniu

Tichon, pracującemu we wsi Tajkury (gm. Zdołbica, pow. Zdołbunów), który oświadczył, Ŝe

nie wierzy, by Ukraina stała się samostijna, Ukraińcy przepiłowali uda, a potem brzuch.

NiewyobraŜalna wprost nienawiść, dla której nie moŜe być Ŝadnego uzasadnienia we

wspólnej polsko-ukraińskiej przeszłości, znajdowała wyraz nie tylko w bezwzględnym

unicestwianiu Polaków, ale i demonstrowaniu w trakcie lub bezpośrednio po zbrodni triumfu

oraz profanowaniu zwłok 25.

Nienawiść, o której mowa wyŜej, dotknęła równieŜ rodziny polsko-ukraińskie, które

zaleŜnie od okoliczności ginęły w całości lub w części, tj. jedno z małŜonków lub rodziców

oraz dzieci. Eliminowanie tych rodzin było uzasadniane skaŜeniem ukraińskiej krwi polską

(zob. Chorupań, gm. Młynów, pow. Dubno). UŜywane były przez Ukraińców pogardliwe

nazwy dla tych rodzin: kry Ŝ aki - małŜeństwa polsko-ukraińskie i pokurczi - dzieci z takich

małŜeństw z6. Mordowanie rodzin polsko-ukraińskich lub ich członków było dokonywane

najczęściej przez bojówki UPA, ale zdarzało się, Ŝe mordercami byli dalsi krewni o

przekonaniach nacjonalistycznych oraz męŜowie czy Ŝony (te ostatnie wyjątkowo). Jeśli

chodzi o morderców męŜów, to przewaŜnie byli oni zmuszeni do tego przez OUN-UPA pod

groźbą śmierci, choć były nieliczne przypadki zamordowania z powodu „zrozumienia

popełnionego wcześniej błędu przy oŜenku". Większość męŜów Ukraińców odmawiała

zamordowania Ŝony, co było równoznaczne ze śmiercią. Liczba stwierdzonych przypadków

zamordowania rodzin polsko-ukraińskich, tj. 303 osób z całkowicie wymordowanych rodzin

oraz 139 osób z rodzin częściowo wymordowanych (Tab. 13), nie odpowiada całkowitym

stratom wśród tej grupy ludności, gdyŜ rodziny te pozostawały na swoich gospodarstwach

nawet po rzezi w okolicy, a więc po ucieczce ocalałych polskich świadków, uwaŜając, Ŝe

„ukraińskość" uchroni je przed zabiciem, w związku z czym polscy świadkowie nie znali ich

późniejszych losów.

Tabela 7. Liczby Polaków zamordowanych w 1943 r. przez OUN-UPA i policjantów

ukraińskich*

W powiatach/

województwie I II III

Miesi ą c e

bez okr. Razem

IV V

VI VII VIII IX X XI

XII mies. 1943

Dubno

15 72-74

255

+?**

339-

341 +?

101

151

305-

316

6 5

229

1625-

1640 +?

Horochów 1

148

2569

277

129

3225

Kostopol

17 42

1037-

1038 +?

748

409

308

783-

784 +?

173

339

4065-

4068 +?

Kowel

1 2 61

153

637

1864

338

39 34

133-

139 +?

297

3602-

3608 +?

Krzemieniec 29 20

115-

118 +?

669

276

885

382

2487-

2490 +?

Luboml

1662-

1666 +?

116

1802-

1806 +?

Łuck

5 28 190

353

34-348

859

1113

119

124

183

414

3808-

3812 +?

Równe

9 2 62

125

138

148-

149 +?

513

206

1376-

1377 +?

Sarny

30 193 165

284

371

131

381-

431 +?

62 6

165

246

2084-

2134 +?

Włodzimierz 1 1

21 29

3581-

3583 +?

3099-

3102 +?

297 +? 9 8 140

176

7468-

7478 +?

Zdołbunów 2 1 9

104-

115

493

223 193

698

1805-

1816 +?

Razem woj.

woły ń skie

94 305 1759-

2688

2025-

2042 +?

2251

10473-

10527 +?

8280-

8298 +?

1162-

1167 +?

183

173

756-

762 +?

3199

33347-

33454 1 +?

1765 +?

W tym znani

z nazwiska

56 254 818-

822

1363-

1372

1224-

1225

1103 5595-

5597

5441-

5447

494 99 98 272

1369

18186-

18208

* Liczby ustalone na podstawie wykorzystanych źródeł - dane niepełne.

** „+? " oznacza liczbę niesprecyzowaną, oprócz liczby ustalonej, wynikającą z materiału

źródłowego.

1 W tym 277 osób z całkowicie wymordowanych rodzin polsko-ukraińskich i 2 rodziny

polsko-czeskie.

16-

292-

93-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: