Erikson_-_Dziecinstwo_i_spoleczenstwo_3_.pdf

CZ CZWARTA

MODZIE

I EWOLUCJA TO SAMOCI

WPROWADZENIE DO CZCI CZWARTEJ

Wraz z prób zdefiniowania integralnoci ego jako cechy

dojrzaoc i nabywanej kolejno we wszystkich fazach rozwo-

jowych ego oraz fazach libidalnych, zakres ksi ki powico-

nej dziecistwu i spoeczestwu wydaje si przekroczony -

a wraz z nim zakres dziaania psychoanalizy dziecka. Psy-

choanaliza bowiem konsekwentnie opisuje nieustajce prze-

miany instynktów i ego jedynie do okresu adolescencji, kie-

dy to racjonalny genitalizm powinien wchon dziecice

llksacje i irracjonalne konflikty lub dopuci do ich powtór-

nego odegrania w najró niejszych przebraniach. G ówny,

stale powracajcy temat dotyczy wic owego cienia frustra-

cji, jaki dziecistwo rzuca na cae póniejsze ycie jednost-

ki - a tak e na spoeczestwo. Na kartach niniejszej ksi -

ki sugerujemy, i aby zrozumie i dziecistwo, i spoecze-

stwo, musimy naszymi zainteresowaniami obj sposoby,

jakimi spoeczestwa agodz nieuchronne konflikty dzie-

cistwa , obiecujc przynajmniej osignicie bezpieczestwa,

to samoci i integracji. A zatem umacniajc wartoci, dzi-

ki którym ego funkcjonuje, spoeczestwa tworz jedyne

mo liwe warunki dla rozwoju czowieka.

Kolejne cywilizacje, wykorzystujc syndromy dziecicych

lków, z odpowiadajcyc h im wartoci ego tworz najwznio-

lejsz e wspólne d enia. Religia na przykad mo e uporzd-

kowa konflikt jdrowy wokó ufnoci i poczucia za, kulty-

wujc w zbiorowoci ufno w postaci wiary i wykorzystujc

poczucie za pod okreleniem grzechu. Takie uporzdkowa-

nie wystpuje w historii wówczas, gdy wspiera jak kon-

kretn warto ego potg ceremonii, zdoln doda si ka -

dej cywilizacji i zasili spoeczno jej zwolenników jedn

z form integracji. Inna sprawa, e uporzdkowanie wyka-

zuje umiejtno przetrwania du ej ni trwa jego wpyw hi-

- 291 -

storyczny. Gdy inne wartoci ego (np. autonomia) staj si

centrum wysików wspólnoty, starsze struktury coraz bardziej

skupiaj si na bezlitosnym wykorzystywaniu dziecicych -

ków. Koció ucieka si do systemu indoktrynacji, powoanego

do przekonywania ludzi, i istnieje nieuchronne, rzeczywiste

zo, aby móc obwieci, i tylko on sam posiada klucz do jedy-

nych drzwi prowadzcych do zbawienia.

Historia spoeczestw zapisaa powstanie i upadek klas

wy szych, elit tudzie kleru, które w swych arystokraty-

cznych aspiracjach kultywoway t bd inn warto ego,

dostarczajc prawdziwej otuchy i umo liwiajc autenty-

czny postp, lecz póniej przez wzgld li tylko na przetrwa-

nie wasnej hierarchii nauczyy si czyni u ytek z dzieci-

cych lków, tych samych, które pocztkowo u mierzay.

Królowie, zwani wielkimi, odgrywali role bohaterów w tea-

trze patriarchatu i chronili siebie oraz swoj wadz, bazu-

jc na tabu ojcobójstwa. Systemy feudalne, które w najlep-

szym razie s modelem podziau odpowiedzialnoci midzy

rzdzcyc h i rzdzonych, broniy si, przewidujc nadejcie

czasów anarchii i gro c utrat twarzy wobec odszczepie-

ców. Systemy polityczne odnosz korzyci z wywoywania

ró norodnych, chorobliwych wtpliwoci, systemy ekono-

miczne - z przepenionego poczuciem winy wahania przed

wprowadzeniem zmian. Ale elity polityczne, ekonomiczne

i techniczne, jeli przyjy na siebie obowizek doskonale-

nia nowego stylu ycia w danym, logicznie uzasadnionym

momencie historii, zapewniay ludziom silne poczucie to -

samoci , inspirujc ich do osigania nowych poziomów cy-

wilizacyjnych. W ka dym razie mo na uzna, i cena, jak

przyszo p aci za bied i nieszczcia towarzyszce temu

procesowi, bya zbyt wysoka - lecz to ju kwestia rozwa a

cil e filozoficznych.

Takie odnosz przynajmniej wra enie. Nie posiadam bowiem

wiedzy niezbdnej do ujcia w sposób usystematyzowany

zwizk u midzy cechami ego, instytucjami spoecznymi

i epokami historycznymi. Ale - powtórzmy to w formie bar-

dziej dogmatycznej - skoro istnieje bliskie powinowactwo

midz y problemem ufnoci a instytucj religii, to problem

autonomii znajduje odbicie w podstawowej strukturze poli-

tycznej i prawnej spoeczestwa, za problem inicjatywy -

w porzdku ekonomicznym. Podobnie pracowito ma od-

- 292 -

niesienie do technologii, to samo - do podziau spoecze-

stwa na warstwy, intymno - do wzorców relacji spoecz-

nych, twórczo - do edukacji, sztuki i nauki, za integral-

no - do filozofii. Badania nad spoeczestwem musz za-

interesowa si wzajemnymi stosunkami midzy tymi

instytucjami oraz powstawaniem i upadkiem instytucji

w sensie struktur. Myl jednak, i w dalszej perspektywie

badania takie mogyby straci jeden ze swych najbardziej

owocnych aspektów, gdyby przeoczyy sposób, w jaki ka de

pokolenie mo e i musi ponownie o ywi ka d instytucj.

Mog tu pój tylko w jednym konkretnym kierunku, jaki

sugeruj i potwierdzaj moje obserwacje. Skoncentrowaem

si manowicie na problemie to samoci ego i jego zakorze-

nieniu w to samoci kulturowej, poniewa sdz, e jest to

l a strona ego, która pod koniec okresu adolescencji doko-

nuje integracji faz rozwojowych ego dziecka i neutralizuje

autokratyczny charakter dziecicego superego. Jest to je-

dyny wewntrzny ukad ochronny, jaki zapobiega powsta-

niu trwaego przymierza superego z nie przetworzonymi po-

zostaociam i utajonego, dziecicego gniewu.

Bardzo dobrze zdaj sobie spraw, i przeniesienie ak-

centu z jednego zagadnienia na drugie dyktuj wydarzenia

historyczne - np. rewolucje, które maj miejsce podczas

naszego ycia, wywierajc wpyw nie tylko na nasz los, lecz

równie na rodzaj symptomów obserwowanych u pacjen-

tów oraz ich niewiadome dania wobec nas. Sprowadmy

to do jednego sformuowania: dzisiejszy pacjent cierpi naj-

bardziej na skutek niepewnoci, w co powinien wierzy

i kim powinien - a w gruncie rzeczy kim mógby - by lub

si sta; natomiast pacjent wczesnej psychoanalizy cierpia

najbardziej na skutek hamulców, które uniemo liwiay mu

bycie tym, kim sdzi, i wie, e jest. Szczególnie w Stanach

Zjednoczonych doroli pacjenci oraz rodzice potencjalnych

mayc h pacjentów czsto maj nadziej znale w psycho-

analizie ucieczk od braku cigoci w egzystencji oraz re-

gresj i powrót do bardziej patriarchalnej i bezporedniej

sytuacji bycia z kim sam na sam.

Ju w roku 1908* Freud wskaza na ródo wspóczesnych

mu nerwic: podwójne normy, ró ne dla obu pci oraz nad-

* Sigmund Freud, „ Civilized" Sexual Morality and Modern Nervous

Illness, tom IX, The Hogarth Press, London 1959.

- 293 -

mierne dania, jakie klasy wy sze nakaday na ony i mat-

ki w rodowisku miejskim. Freud stwierdzi, e szkod-

liwemu wpywowi nagych zmian ról spoecznych podlegaj

osoby, które przeprowadzaj si ze wsi do miasta lub wspi-

naj po szczeblach drabiny spoecznej z klasy redniej do

wy szej. W tym wszystkim wyró ni on jednak jako gówne

ród o patologii gbokie zachwianie równowagi seksualnej

jednostki na skutek hipokryzji i gro cych jej ró norodnych

represji seksualnych.

Wybranym przez siebie pacjentom, cierpicym z powodu

tych norm, Freud zaproponowa metod psychoanalitycz-

n, co w rodzaju radykalnego samoowiecenia, które wkrót-

ce rozsadzio granice neuropsychiatrii. Albowiem dziki niej

Freud odnalaz u osób z zahamowaniami, g boko w ich

wntrzu , pozostaoci - i analogie - tabu i konwenansów

wszystkich epok. Poza wyjanieniem objawów charaktery-

stycznych dla swych czasów, psychoanaliza odkrya ponad-

czasow elit plemienia neurotyków, kolejne wersje króla

Edypa, ksicia Hamleta i braci Karamazow, i podja si

uczestniczy w spektaklu ich tragicznych konfliktów, u y-

wajc metody indywidualnego samoowiecenia. Pacjenci,

którzy zawarli pokój z kompleksami emanujcymi z demo-

nicznego id, mogli nie tylko odzyska zdrowie psychiczne,

lecz tak e odnie zwycistwo z punktu widzenia rozsdku

i procesu indywiduacji.

Historia cywilizacji zawiadczy, i Freud, starajc si spro-

sta wymaganiom swej praktyki neurologicznej, mimowolnie

kontynuowa ow rewolucj w wiadomoci czowieka, która

w staro ytnoci wyniosa jednostk tragiczn przed anonimo-

wy chór wiata archaicznego i która uczynia wiadomego wa-

snego istnienia czowieka „miar wszechrzeczy". Badania na-

ukowe, które nastpnie skierowane zostay na poznanie tej

„wszechrzeczy", dziki Freudowi zmieniy kierunek i objy

sam wiadomo czowieka: we wnioskach wrócimy do dyle-

matu wywoanego zastosowaniem nastawienia poznawczego

do badania jego wasnych zdolnoci i pochodzenia. Tymcza-

sem powinowactwo tematyczne pomidzy bazowymi konflik-

tami Freudowskimi a problematyk tragedii greckich jest oczy-

wiste, zarówno co do samej terminologii, jak i ducha.

Sens pracy dokonanej przez Freuda - mimo terminów

i technik przywoujcych na myl dziewitnastowieczne la-

- 294 -

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: