Gembarzewski Husaria artykuł.pdf

Gembarzewski B. „Husarze – ubiór, oporządzenie i uzbrojenie

1500 – 1775″

[pobrane ze strony http://vivathusaria.pl/article/ ]

Wezwany przez Redakcję do umieszczenia w „Broni i Barwie” jakiego działu z zebranych przeze mnie

materiałów, uważałem za właściwe podać przede wszystkim ikonografię husarii, tej najpopularniejszej

broni dawnej Polski. Temat ten, tak powszechnie interesujący, a tak mało w samej rzeczy znany,

przedstawiamy w szeregu obrazów chronologicznie ułożonych i jednolitą techniką wykonanych. Byłoby

niewątpliwie słuszniej ze względów naukowych podać te dokumenty beż żadnych zmian, w zdjęciach

fotograficznych. Zauważyć jednak należy, iż oryginalne te dokumenty wykonane są bardzo różnorodną

techniką: są tu ryciny sczerniałe i obrazy ze szczegółami niemal zatartymi, rysunki ręczne, wszystko z

różnych epok z różną manierą malarską i rysunkową, często z trudnymi dla niespecjalisty szczegółami

do odczytania i zrozumienia. Z tych zatem względów wydało się wskazanym dać czytelnikowi materiał

już poniekąd przetrawiony. Najlepszym teoretycznie rozstrzygnięciem sprawy byłoby zestawienie tych

interpretacji z oryginalnymi dokumentami, pociągnęłoby to jednak zbyt wielkie koszta.

W trosce, by rysunki nasze jak najmniej odbiegały od oryginału, były one przygotowywane w sposób

następujący. Każdy z dokumentów był doprowadzony do jednej skali, wspólnej wszystkim rysunkom,

mianowicie do dziesiątej części wielkości prawdziwej człowieka lub przedmiotu, bez żadnych zmian w

stosunku do oryginału, z wyjątkiem zbędnych akcesorii, cieni i stylistycznych odchyleń od naturalizmu.

Skala ta 1 : 10 ułatwiała porównanie danego rysunku z istniejącymi rysunkami w naturze.

_____________________

Na przełomie wieków XV i XVI nastąpił okres starć z najazdem moskiewskim i tatarskim Iwana III w

latach 1492 -1503, oraz wojen późniejszych z tymiż przeciwnikami, wojen prowadzonych na wielkich,

mało zamieszkałych, niemal bezdrożnych przestrzeniach. Jazda dotychczasowa polska składała się

przeważnie z kopijników na ciężkich koniach, pokrytych zbrojami i mających za broń zaczepną długie

kopie i miecze, oraz z lekkiej jazdy strzelców, uzbrojonych przeważnie w kusze, zatem przeznaczonych

do działania na odległość. Podczas ciągnienia wojska, zbroje kopijników wożono na wozach i dopiero

w chwili spodziewanego starcia przywdziewano je. Jazda ta wobec ruchliwego nieprzyjaciela,

nieprzestrzegającego zasad rycerstwa zachodniego, zapowiadania natarcia, a skłonnego do napadów

niespodziewanych, stawała się mniej przydatna, co tak dotkliwie zostało stwierdzone w klęsce

bukowińskiej w r. 1497. Niewątpliwie te przyczyny zrodziły potrzebę stworzenia jazdy lżejszej,

uzbrojonej w kopie – włócznie, tak zawsze skuteczne w ręku polskim zwłaszcza wobec nieuzbrojonego

nimi przeciwnika, oraz w krzywe szable, za oręż ochronny mającej jedynie lekkie tarcze. Sięgnięto do

wzorów węgierskich. Po raz pierwszy w regestrze skarbowym w r. 1500 pojawia się nazwa husarzy przy

nazwiskach węgierskich i, być może, serbskich, czyli Raców, jak wówczas w Polsce Serbów nazywano.

Stryjkowski pisze, iż w r. 1501 „Raców niemało … żołniersko po usarsku służyli”, Bielski zaś: „Racowie z

narodu Słowiańskiego przeniosły się do Polski… naprzód służbę żołnierską z tarczą i drzewem, (kopią)

wnieśli do Polski”. („Sprawa Rycerska”). „W roku 1503, przyjechawszy Aleksander z Litwy, złożył sejm w

Lublinie, na którym uradzili służebne przyjąć i przyjęli obyczajem usarskim albo rackim, z drzewy i

tarczami”. („Historia”, str. 259).

1514. Najważniejszym, a jakże dokładnym i szczegółowym obrazem husarzy jest widok bitwy pod

Orszą r. 1514, znajdujący się w muzeum miejskim we Wrocławiu (rys. 1, 2, 3). Ubiór i uzbrojenie tych

husarzy jest dość jednolite. Wszyscy mają krzywe szable o jelcu krzyżowym, i niemal wszyscy kopie z

jednostajnymi proporczykami. Tarcze tureckie z wycięciem z boku na brzegu górnym celem wsparcia

kopii, przy oparciu tarczy na przedniej kuli siodła (rys. 2). Zaledwie mały odsetek husarzy ma tarcze

okrągłe. Ubiór głowy również przeważnie w kształcie kapelusza ze szkofią z przodu z wetkniętymi

piórami. Kontusze krótkie, szamerowane z przodu, z rozporami u dołu po bokach i długimi wylotami,

założonymi za pas. Siodła lekkie bez czapraków. Rzędy przeważnie bez munsztuków.

1515. Oto opisy ówczesne tych husarzy. Na zjazd w Wiedniu z ces. Maksymilianem r. 1515 „wiódł król

polski przeszło 1500 jazdy, częścią po węgiersku ubraną, którą husarzami zowią, częścią w stroju

niemieckim.”. Husarze „postępowali naprzód z dwukolorowymi białe z czerwonym chorągwiami…”.

Węgierscy husarze w świcie króla węgierskiego mieli te same barwy. „Weszli do miasta husarze z

nakrytymi końmi” 1)

Od połowy w. XVI husarze zaczynają używać skrzydeł i forg. Zwyczaj ten niewątpliwie przyszedł z Turcji.

Zadziwiające jest bowiem podobieństwo naszych husarzy do tureckich jeźdźców zwanych deli, co

znaczy po turecku waleczny, szalony.

Franc. Sansovino w dziele p. t. „Historia Universale dell` origine et imperio de` Turchi” , wyd. r 1582, str.

504, podaje następujący opis tej jazdy wraz z rysunkiem (patrz. rys. nr 6). „Odznaczają się oni wybitną

inteligencją, silną budową ciała i wielką walecznością. Należy do ich specjalności jednego przeciw

dziesięciu. Cieszą się takim uznaniem, że nie ma podczas wojny takiego dygnitarza lub dowódcy,

któryby nie miał choć kilku takich deli dla większej okazałości. Przed pozyskaniem pomienionej nazwy

trzeba wykazać się jakimś nadzwyczajnym czynem; lecz ci, którzy zdobyli już ten tytuł, są ubrani w

sposób, jak tu jest uwidocznione. Na głowie noszą nakrycie głowy na modłę polską, czyli Giorgianę

( Portano in capo un capello alla Polacca ouero alla Giorgiana ) z licznymi różnorodnymi piórami,

skąd powstało

mniemanie, że pióra są istotną ozdobą ludzi walecznych. Na plecach noszą skórę lamparcią, żeby tym

straszniej wyglądać, zaś konia pokrywają skórą lwa, pierś konia jest opasana przednimi łapami lwa,

które w tyle związane są w duży węzeł. Sierść konia i ogon barwią kolorami dla tym dziwaczniejszego

wyglądu. Bronią ich jest kopia, krzywa szabla oraz tarcza ozdobiona piórami, co jej nadaje wygład

skrzydła. U spodu ogona końskiego przywiązują duży ogon celem straszenia ludzi i koni”. Na rysunku

widzimy poza tym koncerz i buńczuk u podgardla konia, co zbliża tego jeźdźca tureckiego jeszcze

bardziej do husarza polskiego.

W dziele niemieckim Jonasa Bergh p. t.: „Der T ű rkische Schau-Platz…” wydanym w Hamburgu w r. 1685,

podany jest rysunek tureckiego deli, również podobnego do husarza polskiego (patrz nr 39).

Jest rzeczą znamienną, jak dalece ta moda turecka była silna w Polsce. W orszaku poselstwa

Ossolińskiego do Rzymu w r. 1633, jak również w podobnym orszaku Mich. Radziwiłła r. 1680

znajdowali się pojedynczy jeźdźcy, całkowicie ubrani i uzbrojeni na modłę tureckich deli (rys. 28 i 38).

Od połowy w. XVI niektórzy husarze przywdziewają pancerze kolcze, szyszaki, a nawet

blachy.

tym czasie husaria zamienia się powoli na jazdę ciężką, uzbrojoną w pancerze, a później w zbroje,

zastępując zanikających, pokrytych całkowicie blachami, kopijników. Na miejsce dotychczasowych

husarzy, jako jazdy lżejszej, pojawiają się w tym czasie kozacy, t. zw. Później pancerni. Na weselu

Zygmunta Augusta już wspomina Orzechowski skrzydła jako ozdobę powszechniejszą. „Rycerstwo z

kopiami w ręku, z czubami na hełmach, z wyniosłymi skrzydłami strusimi na barkach… Postępowało

trzech giermków w zbrojach z tarczami, w bogatych sukniach, z wznoszącymi się od barków

srebrzystymi skrzydłami”.

1569. Bielski w „Sprawie Rycerskiej” z r. 1569 pisze: „Po usarsku, w pancerzach, z tarczą, a z drzewem

na prędkie spotkanie, a nie dawno się tego jęli, gdy obaczyli, iż to jest pożyteczniejsza sprawa niż

obciążenie wielkie na konia i na się brać”, to jest, w przeciwieństwie do dawnych ciężko uzbrojonych

kopijników.

1574. Na koronacji Henryka Walezjusza r. 1574 szedł oddział „w adamaszku zielonym, z orlim

skrzydłem na tarczy i hełmie… w odwodzie rota… przeszło 100 koni i jeźdźców. Konie miały dwa

skrzydła orle od przednich nóg do głowy, podobne skrzydło jedno na hełmie, drugie na tarczy… Inni…

tarcze pokryte strusimi piórami”. Husarze mieli „proporce, tarcze, drzewie husarskie, od złota świeciły

az się słońce mieniło, okryci byli świetnymi zbrojami, aksamitem, złotem i srebrem. Skrzydła z szpon

powiewały. Konie drogie, na tarczach na kształt orłów z złotymi literami, łabędzie”. (Stryjkowski).

1) Dziennik Jana Kuspiniana, zbiór Pam. Broel-Platers, t. I, 68, 77 i 80.

Krytycznie usposobiony do uzbrojenia i ozdób husarskich za czasów Zygmunta Augusta socynianin

Andrzej Lubieniecki podaje 2) , iż Stefan Batory zastał w Polsce wojsko bardzo konne i na dobrych

koniach, dojrzałe w leciech i wzroście ludzi nie węgierskie giermki i parobki… Na pachołkach zasię

był pancerz, obrona, w której nie tylko kijem, ale i nahajką może rycerzowi dobić, a nadto paiż, albo

tarcza ciężka, a pospolicie na niej bywały skrzydła jakie, albo kity z pawiego pierza

przyprawione. Szyszak wysoki i szeroki, jak pudło ze skofią, i z kitą z pierza z furkietem, co wszystko z

wielkim ciężarem było: najmniejszy wiatr rycerza umordowało i konie usedniło. A do tego kopie aby z

drzewa tak wielkie i tak ciężkie z proporcem, aż do gałki iż to ważyło więcej niż teraźniejsze (r. 1612)

duże kopie. I innych rzeczy błazeńskich wspominać się nie chce, które w zależeniu pola i w długim

pokoju po staroświecku rycerstwo zatrzymało, jako rymatura polska cudzoziemcom bardzo się nie

podobała. Król zatem, mając iść pod Gdańsk, rozpuścił wojsko polskie, przepisawszy im taki sposób

wsiadania na koń, jakiego teraz (r. 1612 – 3) nasi usarze zażywają, i z tak ubranym wojskiem husarzy

polskich szedł pod Gdańsk najprzód a potem do Moskwy”.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: