BN Sienkiewicz, bez dogmatu.doc

Henryk Sienkiewicz, Bez dogmatu, oprac. Tadeusz Bujnicki, Ossolineum, Wrocław 2002.

I. Źródła pomysłu powieści

·    chęć napisania powieści nowożytnej, znudzony p. historyczną

·    kręgi konserwatywne, towarzystwo stańczykowskie (zachowawcze)

·    kryzys światopoglądu (laicyzm i scjentyzm zawiodły; + wpływy dekadentyzmu i modernizmu na społeczeństwo; sceptycyzm życiowy, brak dogmatów = filarów życia; tekst-ostrzeżenie)

·    nadal pewne el. pozytywistyczne (realizm; dydaktyczne i praktyczne wskazówki; zainteresowanie Zolą; choroby wieku: dekadentyzm, amoralizm; wpływy lit. fr. tego czasu)

·    twierdził, że jest umiarkowanie postępowy i jest patriotą; waga tradycji, historii (wielkość, potęga narodu; wobec współcz. skarlenia; w szkole krakowskiej: mit dawnej wielkości)

·    pozytywistyczny sceptycyzm i arystokratyczne przerafinowanie à bezdogmatowość

II. Powstawanie powieści

·    pierw. tytuł W pętach

·    pomysł 1889, pisał do 1890 (publikacja 1889-1990, „Słowo”)

·    nowa forma psychologiczna; narracja 3-os. (ograniczenie narratora), pamiętnikarstwo

·    fikcyjny dziennik Leona Płoszowskiego (dekadent)

III. Wcześniejsza twórczość [droga do Bez dogmatu]

·    Na marne (studenci, pow. buduarowo-tendenc., o zmarnowanej miłości, fatalnej sile uczucia, która czyni niezdolnym do działania; syn kowala, który się dopracował; konflikt uczucia i obowiązku, przypadkowość życia, obłąkanie ukochanej, choroba Szwarca, druga ukochana; pozytywista, ale miłość powoduje klęskę; erotyka destrukcyjna; predyspozycje wewnętrzne, miłości nie można zastąpić innym dogmatem zewn., np. naukowym, społecznym)

·    zawsze w tle tradycja staroszlachecka i romantyczna, waga tradycji (np. forma gawędy czy pamiętnika, ale bohater pozytywistyczny

·    Szkice z natury i życia: złączenie patriarchalnej obyczajowości i nowoczesnych tendencji pozytyw. rodzi neurastenię; pamiętnikowość, introwertyzm, rozdarcie między szlacheckością a demokratyzmem pozyt.; niepewność, przewrażliwienie, klęska uczuciowa

·    lektura Hamleta; hamletyzm (refleksje osłabiające wolę i zdolność czynu; lektury kształtują obraz świata); kontakt z przyrodą (refleksje mistyczne, panteizm; Alpy, nirwana = stan idealnego niczego, zatopienie się w przyrodzie, jak Latarnik)

·    sceptycyzm, pesymizm, osobista depresja (brak poczucia oparcia życiowego)

·    autokrytycyzm, ironiczny dystans do świata

·    środowisko arystokratyczne

·    wartością jest niezmienna zasada etyczna (tu: pozytywne tradycyjne wartości etyczne), a jej złamanie powoduje klęskę (Józwowicz) i śmierć (Drahomir, Stella)

·    arystokracja = środowisko „ginące” (zepsute wewnętrznie, skazane na śmierć, ale altruistyczne; bierna, choć oceniana pozytywnie)

·    Józwowicz – plebejusz, pozytywista, egoista; manipuluje, by zdobyć rękę księżniczki

·    podobieństwo z Nie-Boską: podstawą bytu jest zasada etyczna, jej pogwałcenie niszczy sprawców i pokrzywdzonych

·    oś dzieła: intryga erotyczna (etyka: norma uczciwości, dogmat wierności); dramat Leona i Anielki

·    realizm iluzyjny = zasada prawdopodobieństwa

IV. Tło współczesne dzieła

·    zetknięcie się z fin de siecle’em, dekadentyzmem (pesymizm, indywidualizm, nieprzystosowanie artystów do cywilizacji mieszczańskiej i pozytywistycznej) w Europie (również akcja powieści w wielu miastach eur.; kosmopolityzm, pozbawienie własnego miejsca na mapie, wykorzenienie)

·    kryzys pozytywizmu, symptomy modernizmu (kryzys osobowości, newroza-neuroza)

·    w tym samym czasie akcji: Wokulski, Ochocki, Zygmunt Korczyński, Różyc

·    przełom antypozytywistyczny (znużenie ideami, modernizm, krytyka tendencyjności, nowość naturalizmu, nastroje schyłkowe)

·    opis „choroby wieku nerwowego”, piętnowanie pesymizmu, bezwolności, histerii

·    rozkład osobowości przedstawiony w osobistych zapiskach bohatera (samouświadomienie czytelnicze, zachwyt nad psychologią, bez zrozumienia założonego ostrzeżenia)

·    naturalistyczna brutalność, brzydota

·    fenomen psychiczny wyrosły z bazy społecznej

·    studium psychiki dekadenta = zarzut niemoralności

V. Rkps a tekst drukowany

·    pierw. 3 tomy

·    dodatki i odmiany tekstu w rypsie

VI. Konwencje gatunkowe. Między dziennikiem a innymi formami

·    dziennik intymny (mimetyzm formalny), chwile ujęte z perspektywy dat; dziennik nie jest formą zamkniętą; daty dzienne, lokalizacje

·    fabuła: prawie 2 lata (1883-4), początek i koniec w Rzymie

·    typ, reprezentant zjawiska psychologicznego

·    dziennik jest dekadencki, a wątek romansowy sentymentalny

·    konwencja: porządek zdarzeń, ich silne powiązanie, logika, punkty zwrotne, dramaturgia napięć, wyraźne zakończenie

·    teleologia powieści (bohater czasem staje się autorem, a dziennik przestaje być nieciągły; jego los jest zaprogramowany)

·    dwa plany konstrukcji: 1 zdarzenia, 2 retrospekcje i refleksje

·    dziennik jako montaż cytatów, przytoczeń, aluzji

·    ważny jest wątek miłosny (zmienia bezdogmatyzm w bezwolność; doprowadza do klęski; niewspółmierność przyczyn i reakcji, uleganie nastrojowi chwili, depresyjność, szybkie zaniechiwanie działań)

·    ważne chwile są opisywane długo, szczegółowo (choroba i śmierć ojca, ślub i ciąża Anielki, przybycie Kromickiego), retrospekcje, refleksje (filozoficzne, estetyczne)

·    efekt: krótkie, lapidarne zdania o ważkiej treści (śmierć ojca, Anielki, przybycie Kromickiego)

·    partie autotematyczne (o wadze dziennika, szczerości); pamiętnik miał być zabawą, a stał się zapisem katastrofy światopoglądowej i uczuciowej

·    w dzienniku: niezgoda Płoszowskiego na własną inność społeczną, niechęć do angażowania się (odrzucanie ról społecznych i obyczajowych), świadomość nieprzystosowania

·    samoobnażanie się bohatera: w dzienniku jest się szczerym (oskarżenie scjentyzmu, sceptyzmu, pozytywizmu; kreacja na dziecię wieku; zniszczony przez współcz. filozofię, sam zniszczył psychicznie i fizycznie Anielkę); demaskacja własnej postawy

·    kafkowski sen o chrząszczach => interpr. przez boh. jako objaw choroby mózgu, toczącej od środka (podświadomość)

·    liczne przytoczenia listów (kontakt bohaterów, wypełnienie luk w wiedzy narratora, kreacja fabuły)

VII. Przedstawiony czas zdarzeń

·    lata 1883-4, czas przesilenia pozytywizmu, inwazji naturalizmu, epoka (Zola, Comte, Dumas, Darwin)

VIII. Leon Płoszowski. „Autor” dziennika i bohater powieści

·    przełamanie konwencji lekturowej: „wewnętrzne” perypetie bohatera, stan duszy, psychologia, introspekcja

·    spotęgowanie cech w jednostce (psychologia społeczna i cywilizacja kształtują boh.), typizacja

·    neurastenia i bezdogmatowość jako terapia dla autora, który wciela się w bohatera

·    Zola: naturalistyczna powieść eksperymentalna (dokument ludzki, narracja pamiętnikarska, pozór rzeczywistości)

·    Płoszowski – ze starego rodu arystokrat., kosmopolita, bogacz, patriota tylko wtedy, gdy chce się podobać Anielce (dystans autora do takiej odstraszającej persony)

·    paralele emocjonalne autor – bohater (wrażliwość estetyczna, erudycja); ślady autobiograficzne

·    człowiek współczesny – choroba wieku, skomplikowana osobowość

·    w zamierzeniu: ukazać konsekwencje braku dogmatów w losach postaci (przeciw dekadentyzmowi); wg badaczy: powodem cierpień bohatera jest brak silnej woli, sybarytyzm duchowy, wygodnictwo, próżniactwo, egoizm

·    bohater jest sympatyczny, interesujący, nie może odrzucać (nawet kobieta nie przestaje go kochać)

·    rozbudowana biografia indywidualna i społeczna Leona

·    dostrzega kłótnie rodowe, złą organizację społeczeństwa, nierząd, bezprawie, anarchię, upadek moralności, jedynym pewnikiem jest kobieta (albo traci się na nią majątek, albo ustatkowuje przy niej)

·    Leon: zachowawczy; konserwatysta z konieczności, razi go pozytywistyczny demokratyzm (manipulacje, pobieżność poglądów i treści, gazety!, brak jasnych programów)

·    z bierności jest agnostykiem; brak działania tłumaczy „sceptycyzmem do kwadratu”

·    maski, autokreacja: wykorzystuje pozytywizm, gdy jest mu potrzebny

·    „imię moje jest legion” (zmarnowane możliwości, zdolności = boh. słowiański; improductivite slave + zawoalowane zabory; rozdwojenie jednostki: krytykant i bierny obserwator; bierność: „tragedia wygodnego lenistwa”; legion à z ironią o zastępach zachowawczych leni, patriotów na pokaz)

·    bohater z przełomu antypozytywistycznego

·    „pozytywizm pesymistyczny” (poznanie naukowe zawodzi, nie ma sfery nadprzyrodzonej i nieśmiertelnej duszy, determinizm, jednorodność przyrody i ludzi, instynkt samozachowawczy gatunku, względność postępu i zasad moralnych, powszechność cierpienia, sprzeczność etyki i popędów, ideałów i realizacji; Schopenhauer), początek modernizmu; między sceptycyzmem a niemożnością czynu; obsesja śmierci, nirwana, mistyka, gatunek biologiczny; Darwin, Renan

·    wina za degenerację idei – w pozytywizmie (sceptycyzm)

·    regresywny imperatyw wątpienia i szukania (wstecz: ku utrwalonym zasadom społecznym, przyzwyczajenie; praktykuje religijnie, bo to się opłaca)

·    dandyzm (życie = dzieło sztuki; kreowanie życia = akt twórczy; wyreżyserowanie samobójczej śmierci)

·    dekadencki pierwiastek kobiecy w psychice M (rozchwianie, roztrząsanie drobiazgów)

·    sceptyk, esteta, erudyta, dekadent – skazany na klęskę w miłości (wg wzoru romant.), i to odwzajemnionej (+równość stanu, zgoda rodziny, otoczenia, śmierć męża Anielki; ale bezwolność i neurastenia niszczą bohatera, a Anielka posiada „dogmat”, wierzy w zasady; zbytnia różnica osobowości, konflikt zasad)

IX. Przestrzeń i bohater

·    przestrzeń realna (topografia), niosąca znaczenia psychologiczne

·    Rzym – centrum (świat kosmopolityczny; Europa; tu kształtuje się stosunek do świata i postawa estetyczna); każda inna przestrzeń jest negatywna; wieczne miasto (tu ostatecznie wraca, zabija się); norma dla mierzenia świata; tu kumulują się doświadczenia (nowoczesny dekadentyzm) z podróży, z których wraca

·    pobyty w Polsce tylko w sprawach majątkowych, z konieczności, dla ciotki z powodów matrymonialnych (dogmat polskości; Wawa –dystans i niechęć Leona; prowincja, ew. bale, salony Płoszów – przyroda, wieś, stpl. dwór, przestrzeń sielankowa, bliskość nirwany, ale ucieka do wielkiego świata, gdy może się związać z Anielką: bo wieść o chorobie ojca, romans z Laurą Davis)

·    dwór Głuchów – własność Anielki, sprzedany Rosjanom przez Kromickiego (jedyna możliwość; zarobek), tradycja, siedziba rodowa, zw. ojca Anielki z powstaniem?, romantyzm, aluzje polityczne?

·    Leon – wyobcowany z rodzimej przestrzeni, pozbawiony miejsca, którego nie znajduje

X. Płoszowski wśród książek i dzieł sztuki

·    estetyczna wizja rzeczywistości (w lekturach i dziełach sztuki = rama modalna, dominanta)

·    wiedza artystyczna jako podstawa opisu i wartościowania realiów (porównania ludzi do dzieł), wzór zachowań

·    działania Leona jak układanie dramatu (konwencje, wątki)

·    estetyzm jako światopogląd (piękno!, postrzeganie zmysłowe, zewnętrzne, antyczne kanony harmonii, stosowności, proporcji)

·    w lekturach – projekcje własnych zachowań

·    erudycja wykształconego inteligenta-dyletanta (tylko kanon epoki, wiedza, ale niesystemowa; lektury: Homer, antyk, Szekspir, romantycy)

·    Hamlet – suma goryczy, ironii, zwątpień i braku ochoty do życia, osłabienie woli, przefilozofowanie życia, przerost wyobraźni nad wolą (à rozdwojenie, chęć działania i ciągłe niechanie)

·    Werter – choroba wieku, romantyczny egzystencjalizm, miłosne przeżycia, wspólna lektura (z Laurą)

·    estetyzm: 1 koi nerwy (konsumowanie sztuki, zastępcze przeżycia estetyczne), 2 reżyserowanie życia (kryteria piękna i stosowności; modele, wzorce; życie = gra; tradycjonalizm)

·    lit. naukowa i filozoficzna – negatywne działanie na psychikę i światopogląd, obiegowe hasła (oskarżenie pozytywizmu o sceptycyzm, dezorganizację osobowości), dyletant, egocentryk (rozważa tylko siebie)

·    Anielka – dogmat katechizmu

·    pisarz Śniatyński i postępowcy (Chwastowscy) – dogmat społeczny

·    modelowy człowiek końca wieku, dekadent (nerwy, wrażliwość z przyrodzenia i wychowania, estetyka, delikatność)

·    utwór miał ostrzegać, a przyczynił się do samouświadomienia dekadentów

XI. Świat postaci. Mężczyźni

·    dziennik – nieciągłość, nieprzewidywalność, okazjonalność (postaci), tylko pole widzenia autora-bohatera, jego perspektywa; pozostali boh. są niesuwerenni

·    częściowe uniezależnienie postaci, opisy realistyczne (środowisko bogatego ziemiaństwa, miejskie inteligencji, twórców, artystów)

·    Leon należy do „rodu przeżytego”, z konieczności historycznej zdegenerowanego, skazanego na wygaśnięcie; sfera nadrealna (bez codziennych problemów; ale zamierająca, katastrofizm; tylko związek z Anielką mógłby dać szansę na przyszłość w dzieciach)

·    tło środowiska – ludzie z dogmatami (tradycyjne zasady obyczajowe, społeczne, religijne na gruncie polskim; przeciwnie do kosmopolitycznego wykorzenienia, wiecznego święta i nudy); siła dogmatu niszczy Leona, ale dogmat nie wygrywa

·    psychologizm – zatrucie Leona bezczynnością arystokr. i filozofią pozytyw.

·    dogmat obyczajowy: przymus majątkowy, słuchanie matki i urażona duma skłaniają Anielkę do ślubu z Kromickim, później niemożność opuszczenia go (dogmat staje się przypadkiem, trafem, karą)

·    Śniatyński – namawia do małżeństwa z Anielką, do pisania dziennika (praca dla społeczeństwa); kanony życia (miłość)

·    Chwatowscy – radykalni demokraci, pozytywiści, użyteczność, praca u podst., praca organiczna (lekarz, księgarz, browarnik, handlowiec; zarabiają uczciwie)

·    Łukomski – rzeźbiarz; patriota i wielbiciel antyku; ostentacyjna polskość; pozytywne alter ego Leona

·    obraz newrozy społecznej: I Płoszowski, II Kromicki (neuroza pieniężna; jest nawet odrażający fizycznie; aferzysta, goni za szybkim zyskiem; działania nieetyczne, handel z wrogiem; katastrofa); choroba śmiertelna; „geniusz bez teki”; opozycja postaw; teoria Leona (Polacy to naród rolniczy, zależny zawsze od kaprysów ziemi, co powodowało bezterminowość, nierzetelność; Polacy wyszli z rolnictwa, a przywary zostały)

·    uczciwe pomnażanie kapitału: ciotka i administrator Chwastowski w Płoszowie oraz synowie Chwastowscy

·    Śniatyński – ocenia zachowania i charakter Leona, przyjaciel, opiniodawca

XII. Świat postaci. kobiety i erotyka

·    intelektualne studium miłości

·    romans melodramatyczny bez happy endu, śmierć kochanków (tradycja werteryczna)

·    Leon: miłość do kobiety = jedyna racja, podstawa życia; wykrzywiona przez chorą epokę

·    erotyka = motor działań; kobiety (ciotka i Śniatyńska; Celina, matka Anielki; ukochane: Pl. Anielka, Wł. Laura i Niem. Klara) decydują o działaniach Leona; reakcje Leona wynikają też z miłości własnej; jedyna miłość = Anielka

·    3 typy kobiece i seksualne; fizyczność, zmysłowość

·    świat kobiecy: ...