WSPÓŁCZESNE RUCHY POLITYCZNE 

Wykład I

LIBERALIZM

1. Pojęcie liberalizmu.
2. Geneza liberalizmu.
3. Podstawowe wartości liberalizmu.
4. Rozwój liberalizmu – nurty.

  Ad. 1. Pojęcia:

1. 1. liberalizm jako postawa człowieka wobec różnych problemów, czyli wobec różnych nurtów politycznych, a więc pobłażliwość, tolerancja liberała wobec innych nurtów. Obcy jest mu fanatyzm i dogmatyzm.
   2. liberalizm jako kierunek myśli politycznej:

·     doktryna liberalizmu ekonomicznego – zasada nieograniczonego zysku (własność prywatna i wolna konkurencja);

·     doktryna liberalizmu politycznego – celem każdego ustroju publicznego winna być zasada, że interes indywidualny jest podstawą działania

·     libertynizm – laicki ruch umysłowy zrodzony we Francji, skierowany przeciwko feudalizmowi i sceptycznym podejściu do religii (Diderot, Voltaire).

  Ad. 2. Geneza liberalizmu łączy się z kryzysem wartości feudalnych i wyłaniania się nowych grup np. mieszczaństwa, burżuazji, kupców.. Liberalizm jest wynikiem kapitalizmu. Istnienie tezy, która wiąże liberalizm z ruchami wolnościowymi. Powiązanie liberalizmu z rozwojem teorii sprawowania władzy (wtedy powstają pierwsze konstytucje). Liberalizm zrodził się z buntu przeciwko klasycznej filozofii polityki (absolutyzm). Przełom pojawił się w okresie renesansu. Od tej pory obowiązywała klasyczna filozofia polityki. Upatrywała ona cel państwa w dążeniu do doskonałości, cele jednostki i państwa były tożsame, a doskonałością była cnota. W renesansie jednak Machiavelli zaczyna zastanawiać się jaka władza jest skuteczna, a więc zmienia spojrzenie na cel państwa.

  Ad. 3. Wartości liberalne:

1. 1. 1. 1. 1. indywidualistyczna koncepcja człowieka, który jest najwyższą wartością sam w sobie, może ze sobą zrobić wszystko co zechce;
            2. uznanie wolności za najwyższą wartość ideologiczną liberalizmu;
            3. atomistyczna koncepcja społeczna – społeczeństwo jest to zbiór jednostek gdzie nie ma żadnych trwałych więzi;
            4. równość wobec prawa i w prawie;
            5. podmiotowe ujęcie praw naturalnych człowieka (prawo do życia, bezpieczeństwa, własności, oporu wobec tyranii);
            6. idea państwa ograniczonego jeśli chodzi o władzę i funkcje – koncepcja państwa prawa;
            7. wolny rynek jako podstawa funkcjonowania społeczeństwa w sferze gospodarczej i społeczno-politycznej;
            8. ewolucjonizm – ciągły rozwój społeczny w drodze ewolucji.

Wykład II

1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. Style myślenia liberalnego.
                  2. Główne nurty liberalizmu widziane poprzez fazy rozwojowe.

Ad. 1. Różnorodność myślenia liberalnego leżała u podstaw kształtowania się nurtów. Różnice te wynikają z różnej genezy liberalizmu. Kolebkami liberalizmu są Anglia i Francja. Pierwszy styl nawiązuje zatem do rozwoju historycznego Wielkiej Brytanii, drugi zaś Francji. I tak np. liberałowie brytyjscy odwołują się do rewolucji 1668r. i dynastii Stewardów. Świadectwa różnic myślenia liberalnego można upatrywać się w następujących nurtach:

·     myślenie wigowskie (Wielka Brytania);

·     nurt progresywistyczny (Francja) – progresja – postępować do przodu.

Nurt francuski jest mocno związany z nadziejami oświeceniowymi [definicja Kanta czym jest oświecenie]. Cechy francuskiego oświecenia to racjonalizm, kierowanie się rozumem w ułożeniu świata, co racjonalne to niemal idealne. Wiara w postęp możliwy dzięki rozumowi, który rozwiąże takie problemy jak nędza i głód. Liberałowie nurtu wigowskiego takiej wiary nie mają, są bardziej sceptyczni.

Cechy myślenia wigowskiego:

·     akcentowanie liberalizmu (nie mają złudzeń);

·     popieranie naturalnego rozwoju społeczeństwa;

·     sceptyczny stosunek do haseł demokratycznych;

·     traktowanie demokracji jako prawdopodobnie nieuniknionej;

·     odmienne od progresywistów odnoszenie się do elit, które były dla nurtu wigowskiego czymś naturalnym;

·     negacja postrzegania zjawisk życia społecznego przez pryzmat etyki;

·     traktowanie człowieka jako z natury skłonnego do zła, który gdyby był dobry to i tak zniekształciłby własny obraz.

Cechy nurtu progresywistycznego:

·     człowiek jest z natury dobry i będąc wolnym będzie się kierował rozumem (wolnomyślicielstwo);

·     postęp przejawiał w tym, że człowiek miał się wyzwalać z pewnych wzorców obyczajowych;

·     przekazanie większego zakresu roli państwa w społeczeństwie jako funkcję wychodzącą poza tradycję czystej klasycznej formy;

·     wrażliwość na zło, nędzę;

·     postęp miał przybliżać zasadę elementu sprawiedliwości społecznej.

Nurty te cechuje brak jednej wykładni sprawiedliwości społecznej, silne upolitycznienie, zidealizowanie. Style te przewijają się przez ostatnie półtora wieku.

Ad. 2. Liberalizm przeszedł przez 4 fazy rozwojowe: (główne nurty liberalizmu)

1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. liberalizm klasyczny (schyłek XVII w. do poł. XIX w.). Przedstawicielem tej fazy był m. in.: John Lock (1632-1704). Napisał on „Dwa traktaty o rządzie” oraz „Listy o tolerancji”, w których  zawarł kwestie ustroju politycznego i gospodarczego. Twierdził, iż należy dążyć do pewnego consensusu i harmonizacji różnych interesów (reprezentuje liberalizm polityczny). Optował za monarchią konstytucyjną, w której władza nie jest skumulowana. Teorię tą uzupełnił Adam Smith (1790 – 1823) – (reprezentuje liberalizm ekonomiczny). W imię wolności miało dojść do umowy społecznej, wolności w sferze gospodarowania. Jego praca nosi tytuł „Badanią nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”. Wypracował kanon liberalnej gospodarki jakim miała być sprawcza moc wolnego rynku. Twierdził, że polityka gospodarcza powinna używać takich instrumentów jak podatki. Głosił hasło wolności handlu. Kontynuatorem Smitha był David Ricards z dziełem „Zasady ekonomii politycznej”.  
                        Istotną rolę odgrywały także koncepcje fizjokratów m. in. Franciszka Quesney’a (1674 – 1774). Quesney odwrotnie niż Smith twierdził, iż podstawą bogactwa jest to co dała natura, czyli ziemia, a gospodarka rolna powinna być oparta na wolności. Korzeniami swymi tkwił w feudalizmie, ponieważ wtedy wartością była ziemia. 
                        Wolter wypowiadał się natomiast w „Listach do Anglików” o monarchii jako wzorze dla Francji. 
                        Innym z fizjokratów był Beniamin Constant, który upowszechnił w XIX w. termin liberalizm. Wypracował ujęcie wolności i sprecyzował je. Dokonywał porównań ze starożytnością w dziele „O wolności starożytnych w porównaniu do wolności współczesnych”. W starożytności istniało prawo do współuczestniczenia w życiu politycznym (demokracja bezpośrednia). Dla współczesnych prawo to musi mieć wymiar indywidualny, zatem istnieje tu niezależność od przymusu. W tę sferę nie powinno ingerować się przez władze czy inną jednostkę. Koncepcja tzw. wolności  negatywnej, a więc zabezpieczenie przed przymusem. Interpretacja ta była podnoszona zwłaszcza po II wojnie św. 
                        Przedstawicielami liberalizmu niemieckiego byli: Wilhelm von Humldett oraz Robert von Mohlt z dziełem „Nauka o policji zgodna z zasadami państwa prawnego”. Twierdzili oni, że należy dążyć do stworzenia państwa prawa. 
                        W USA liberalizm stanowi silną formę. Mieści się w drugim etapie i odbiega od klasycznego nurtu.
                     2. liberalizm demokratyczny (demoliberalizm) trwał od poł. XIX w. do I wojny światowej. Głównymi przedstawicielami byli: Anglik John Steward Mill (1806 – 1873), który „O wolności” oraz „Rozważania o rządzie  reprezentacyjnym” i Francuz Alexis de Tocquewill (1805 – 1859) z dziełem „O demokracji w Ameryce”. Dopuszczali oni konieczność  demokratyzacji stosunków politycznych i wyjście ku powszechnemu prawu wyborczemu (w Anglii wynikła dyskusja na ten temat). Mill przestrzegał przed tyranią większości twierdząc, że demokracja to także uszanowanie praw mniejszości. Mówił, iż należy próbować zmniejszyć rozpiętości społeczne racjonalizując podział dochodu narodowego, zmniejszyć podatki, ograniczyć prawa dziedziczenia wielkich fortun. Podkreślał potrzebę respektowania praw kobiet i rozwój ruchów związkowych. Jego celem stało się dostosowanie poglądów do potrzeb społecznych. 
                        Inni przedstawiciele tego nurtu to m.in.: Andrew Jackson (pocz. XIX w.), prezydent Jefferson – silne elementy republikańskie, Hans Kelsen (Austryjak z dziełem „O istocie i wartości demokracji” – wyznawał liberalizm demokratyczny.
                     3. liberalizm socjalny (socjalliberalizm) obejmował schyłek XIX w. i trwa do dziś.  
                        W Angin przedstawicielami byli Leonard Hobhouse (1864 – 1909) i jego dzieło „Liberalizm” oraz  John Keynes, który otworzył podstawy dla państwa dobrobytu.  
                        W USA teorię tą głosili m. in. F. D. Roosevelt oraz John Galbaraith, który otrzymał w 1908r. Nagrodę Nobla. Napisał on takie dzieła jak: „Państwo dobrobytu” i „Nowe społeczeństwo przemysłowe”.  
                        Adolf Berle był twórcą wariantu kapitalizmu ludowego, dokonał analizy rozwoju takich procesów jak:
      2. rewolucja własnościowa – rozpad dotychczasowych przedsiębiorstw w spółki akcyjne; dekoncentralizacja własności  we własność powszechną;
      3. rewolucja w sferze zarządzania – co stało się funkcją menagerów;
      4. rewolucjach w dochodach – transfer dochodów z grupy właścicieli do grupy robotników.
      5. 1. 1. 1. 1. 1. liberalizm konserwatywny – nurt wiodący w latach 20-tych i 30-tych XX w. Stał się polemiką z liberalizmem socjalnym i innymi nurtami kolektywistycznymi. Protoplastą tego nurtu w Anglii był John Acton (1834 – 1902), którego cechuje nawrót do liberalizmu klasycznego. 
                        Herbert Spencer natomiast próbował przenieść na grunt społeczny ewolucję darwinizmu, czyli wolną grę sił w sferze ekonomicznej, społecznej i politycznej. 
                        Pozostali przedstawiciele tego nurtu to m. in. Fryderyk A. Von Hayek (1899-l9??) i jego „Droga do niewolnictwa” oraz „Konstytucje wolności”, Izaak Berli z wykładnią rozumienia wolności, Walter Lippman, Ludwik von Lizes, Frideman, James Bahamas itd.

Wykład III 19.10.1999 

Pojęcie idei wywodzi się z gr. idea, więc myśl; przewodnia, która wyznacza kierunek działania (niekoniecznie życia politycznego). Pojecie to pozstaje bliskie pojęciom: wyobrażenie, pomysł, koncepcja, pogIąd. Idea polityczna odnosi się do potrzeb życia politycznego i społecznego. Idee polityczne są elementarnymi, przewodnimi treściami myśli, ideologii i doktryn politycznych. Pojęcie to funkcjonuje od starożytności w różnych znaczeniach np.:

Platon uznawał istnienie „królestwa” niematerialnych idei a świat rzeczywisty jest ich odbiciem, idee istnieją według niego obiektywnie – idealizm obiektywny. Teoria dwóch światów i idei, przemijających zjawisk. Z idei dobra wywodzi się cały świat.

Arystoteles natomiast dążył do przezwyciężenia dualizmu. Według niego istota bytu znajduje się  w nim samym i urzeczywistnia się przez jej przejawy, bowiem idea i materia nie istnieją oddzieine.

Neoplatoniści twierdzili, że najpierw powstaje świat ducha, który jest sferą idei i wyższego poziomu bytu. I to na tych wzorach kształtuje się rzeczywistość.

Według teorii iluminacji św. Augustyna idee są prawzorami bytu i istnieją w umyśle Boga oraz odbijają się w rzeczywistości.

Kartezjusz wyóźnił trzy źródła pochodzenia idei: a. umysł człowieka; b. świat wewnętrzny – przyjęcie i ukształtowanie idei na podstawie obserwacji; c. zaszczepienie przez Boga – znajdujemy ją niezależnie od obserwacji, jest wrodzona.

John Lock – idee pochodzą wyłącznie z doświadczeń (spostrzeżenie), rodzą się później. W wyniku zewnętrznych dokonań powstają idee proste , a z nich umysł jest zdolny tworzyć idee złożone. Wiedza nie może wykraczać poza doświadczenie. Podstawą są idee podstawowe.

J. Berkeley – umysł ma do czynienia bezpośrednio tylko z ideami, które rozumie jako wyobrażenie. Istnienie idei abstrakcyjnej (np. rozciągłości) jest fałszywe. Wszelkie rzeczy istnieją wtedy gdy na nie patrzymy. Zejście do absurdu.

Dawid Hume – odbicie impresji, czyli wrażeń. Na drodze takich impresji powstają idee proste. W procesie kojarzenia następuje powiązanie tych prostych idei i pojawiają się pojęcia, które mają sens, a wtedy da się je sprowadzić do wrażeń (doświadczenie).

I. Kant – idee są wynikiem poznania. Na podstawie spostrzeżeń formułujemy pojęcia a szczeblem wyższym są idee. Ideałem czystego rozumu jest Bóg, którego istnienia nie da się dowieść, ani zaprzeczyć. Bóg pozostaje ideałem bezbłędnym i pojęciem, które koronuje i zamyka cale przeznaczenie.

Marksizm - odbicie w podświadomości rzeczywistości ukształtowanej przez sferę materialną.

L. Krzywicki – idee społeczne są wtórne do elementów materialno-rzeczowych. Są następstwem przemian zachodzących w gospodarce oraz odzwierciedlają dążenia i kierunki rozwoju. Możliwy jest renesans idei, odrodzenie w zmienionych warunkach (swoista wędrówka idei) oraz w sensie geopolitycznych i geograficznym. 

Myśl polityczna etymologicznie wywodzi się od pojęcia myśl jako czynność umysłowa (zdolność myślenia, funkcja umysłu, władza poznawcza rozumu). Myśl polityczna obejmuje te przejawy aktywności intelektualnej, które odnosi się do polityki. Obejmuje idee dotyczące człowieka w sensie politycznym oraz jego miejsca w systemie politycznych wyobrażeń, które odnoszą się do organizacji społeczeństwa. Rozwiniętą formą myśli politycznej są ideologie i doktryny polityczne.

Ideologia wywodzi się z gr. idea logos (słowo). Jest różnie wyjaśniana w naukach społecznych. Po raz pierwszy użyte przez fran. filozofa Antoniego Tracyta w 1796r. jako nauka o ideach (wyobrażeniach, myślach przewodnich). Szersze znaczenie temu słowu nadał Napoleon Bonaparte traktując je jako zbiór poglądów abstrakcyjnych i wątpliwych, ale mogących wpływać na kierunek ludzkich losów.

Karol Marks twierdził, że wyższe klasy tworzą różne ideologie aby oszukać najniższe warstwy.

Karol Durkheim swoim dziele „Ideologia i utopia” traktuje ideologię jako styl myślenia, który dotyczy interpretacji i oparty jest na nacjonalizmie. Dzieli ideologie na : a. totalne – które objaśniają całokształt życia; b. szczegółowe – które zajmują się wybranymi zjawiskami np. państwem, społeczeństwem.

Definicje ideologii w kategoriach opisowych:

Ideologia jest rozwiniętą formą myśli politycznej (obok doktryny i programu politycznego), stanowi usystematyzowany całokształt idei i poglądów na świat i życie społeczne, a także wartości i celów, właściwych dla danej grupy społecznej, określonego ruchu politycznego, bądź dla partii politycznej. Ideologia porządkuje idee, tworzy hierarchię, wyjaśnia obraz świata, ale jest bliska światopoglądowi. W jej skład wchodzą odpowiednio dobrane ustrukturalizowane koncepcje filozoficzne, prawne, etycze, religijne i ekonomiczne. Wtedy w jakiejś mierze może się podjąć opisania świata. Przez pryzmat wartości są oceniane różne sfery życia. Ideologia odnosi się do zestawu podstawowych wartości uznanych za najważniejsze dla zwolenników danej opcji politycznej. Proponuje własną interpretację zjawisk społecznych, czyni to jednostronnie. Jest to zjawisko naturalne w społeczeństwach pluralistycznych. Skoro funkcjonują różne ideologie to nie można ich zestawić w jedno, gdyż każda ideologia ma inne przesłanki. Możliwy jest jedynie consensus i koalicje. Ideologie z natury „upiększają” zakładane cele i obraz zdolny do zrodzenia celu.

Wszystkie ideologie:

·     skracają perspektywę historyczną osiągnięciua celu;

·     podkreślają blaski celu, który chcą osiągnąć;

·     nie każda ideologia musi się składać z celów prawdziwych;

·     nie muszą być usystematyzowane – istotne jest to, że ideologia zawiera określone wartości i już spełnia określone przesłanki np. ideologia narodowa, która ma doprowadzić naród do pozycji narodu wybranego, uzyskać państwo dla narodu.

Wykład IV 26. 10. 1999 

Doktryna łac. doctryne – nauka, nauczanie, wiedza; zespół poglądów, twierdzeń, przekonań z określonej dziedziny najczęściej dotyczącej filozofii, teologii, polityki i tym podobnych.

Pojęcie to funkcjonuje w odniesieniu do różnych aspektów życia społeczeństwa. Nie mówi się o doktrynach w takich dziedzinach jak fizyka, matematyka, ale filozofia, prawo, politologia czy nauki wojenne.

Doktryna polityczna w węższym znaczeniu obejmuje wyodrębniony w czasie i przestrzeni zakres problemów ideologii. Na tym gruncie mamy najczęściej doktrynę ekonomiczną, społeczną, polityczną. Na tym samym gruncie mogą występować koncepcje określonych osób np. doktryna prawa natury J. J. Rosseau, doktryna podziału władzy Monteskiusza czy doktryna Chruszczowa. Doktryna może być efektem zbiorowej myśli bądź pojedynczego polityka.

Doktryna polityczna w szerokim znaczeniu obejmuje doktrynę jako synonim ideologii stąd pojawia się doktryna m. in. konserwatywna, liberalna czy socjaldemokratyczna. Z reguły doktryna polityczna jest konkretyzacją ideologii (zatem nie jest tym samym). Ideologia ma charakter szerszy. Doktryna określa sposoby osiągania celów, ustala zespół działań i środków jakie prowadzą do tego celu stanowi także uporządkowany zbiórpoglądow  na organizację polityczną społeczeństwa (jednak bardziej precyzyjny niż ma to miejsce w ideologii), na problemy władzy i inne aspekty życia społecznego.

   Ideologia stwierdza, że będziemy dążyć do sprawiedliwości, doktryna natomiast ma określić w jaki sposób, czy na drodze przekształceń ewolucyjnych, czy walką, strajkiem, protestem, czy też będziemy bronić obecnego systemu jako optymalnego, a wszystko inne traktować jako złe. Doktryna precyzuje te założenia, które określa ideologia. Wyznaczenie jednak granicy między ideologią a doktryną jest niemożliwe i dlatego niektórzy stosują te pojęcia zamiennie. Różnica między ideologią a doktryną polega na stopniu systematyzacji, uszczegółowienia, a nie na ideach i wartościach, na których się opiera. Ma zatem charakter ilościowy i określa czas i metody, ale jakościowo od ideologii, z której wyrosła najczęściej się nie różni.

   Doktryna przenosi ideologię na grunt programów politycznych i praktycznej działalności rządu np. w tej chwili przygotowywany jest projekt budżetu na rok 2000, który jest programem wyznaczającym działalność rządu, ale w swoich założeniach będzie on się odwoływał do szerszego pojęcia jakim jest doktryna (wejście do UE, ochrona wartości narodowych). Program polityczny w wąskim czasie wskazuje na różne metody działania, aby zrealizować szersze cele zawarte w doktrynie i ideologii.

Płaszczyzny podrzędności doktryny w stosunku do ideologii:

·     aksjologiczna – system wartości ideologii określa wartości doktryny;

·     chronologiczna – ukształtowanie się ideologii z reguły poprzedza doktrynę;

·     genetyczna – treść ideologii określa doktrynę (doktryna bardziej sprecyzowana).

Praklyka życia polilycznego:

Na gruncie jednej ideologii może kształtować się kilka doktryn politycznych i to w zależności od:

·...